10. Wyjaśnianie nomologiczno - dedukcyjne faktów szczegółowych

i prawidłowości. Podstawowe rodzaje wyjaśniania.

Wyjaśnianie to odpowiadanie na pytanie: „dlaczego?”

EKSPLANANDUM - zdanie wyjaśniane (względnie wyjaśniamy stan rzeczy)

EKSPLANANS - wszystko, co jest odpowiedzią na pytanie „dlaczego”

Model Hempla - Oppenheima jest podstawowym modelem wyjaśniania,

tzw. nomologiczno - dedukcyjnym, bo:

• Nomos - prawo; eksplanans zawiera przynajmniej jedno prawo nauki i to ściśle ogólne

• Dedukcyjny - tzn., że eksplanandum musi logicznie wynikać z eksplanansu

EKSPLANANS EKSPLANANDUM

aby implikacja była prawdziwa to ES (z logicznego punktu widzenia) może być zarówno prawdziwe jak i fałszywe. Prawdziwość wyjaśnienia (ES) to warunek filozoficzny.

[P(a)
[ P(x) → Q(x)]] → Q(a)

nomologiczność dedukcyjność

Warunki nakładane na eksplanans w modelu Hempla - Oppenheima w przypadku wyjaśniania faktów szczegółowych:

1. W eksplanansie musi się znajdować co najmniej jedno prawo ściśle ogólne.

2. W eksplanansie muszą być podane warunki początkowe.

3. Eksplanandum musi logicznie wynikać z eksplanansu tzn. z praw nauki i warunków początkowych.

4. Dane empiryczne potwierdzające prawo/prawa znajdujące się w eksplanansie muszą być niezależne od danych empirycznych powteirdzających eksplanandum.

Warunek ten nakłada się po to, aby uniknąć wyjaśniania ad hoc.

5. Eksplanans powinien być prawdziwy.

Warunek ten jest warunkiem filozoficznym przyjmowanym przez realistów, a nie jest konsekwencją warunku wynikania logicznego. Instrumentaliści nie nakładają tego warunku.

PRZYKŁAD

Q(a) - konkretne klucze (a) zanużone w wodzie utonęły

1. Prawo Archimedesa
   
   

2. Warunek początkowy: ciężar właściwy kluczy jest większy od ciężaru właściwego wody, czyli P(a)

3. Q(a) wynika logicznie z poprzednika implikacji.

4. Wyjaśniany stan rzeczy nie może być jedynym istniejącym wyjaśnieniem dla tej teorii/jedyną ewidencją empiryczną. Ad hoc- uogólnienie pojedynczego przypadku, wyjaśniając na poczekaniu tworzymy prawo.

Trudno o ewidencję empiryczną w teorii względnej, jeżeli chcemy coś wyjaśnić, to ewidencja empiryczna powinna być bogatsza.

5. Instrumentaliści: z warunku wynikania logicznego nie wynika to, że eksplanans musi być prawdziwy.

Można wyjaśniać takie fakty, które nie są faktami szczegółowymi, ale prawidłowościami.

Warunki nakładane na eksplanans w przypadku wyjaśniania prawidłowości:

1. W eksplanansie muszą znajdować się co najmniej dwa prawa nauki ściśle ogólne.

2. Przynajmniej jedno z praw znajdujących się w eksplanansie musi posiadać szerszy zakres od prawa komunikującego prawidłowość wyjaśnianą.

3. Eksplanandum musi logicznie wynikac z eksplanansu.

4. Dane empiryczne potwierdzające prawa znajdujące się w eksplanansie muszą być niezależne

od danych empirycznych potwierdzających prawidłowość wyjaśnianą.

Warunek ten podaje się po to, aby uniknąć wyjaśniania ad hoc.

5. Eksplanans powinien być prawdziwy.

Jest to stanowisko realistów, instrumentaliści nie przyjmują tego warunku.

Wyjaśnianie (jaki mamy stan rzeczy, prawo i warunek początkowy) i przewidywanie (pytamy czy stan rzeczy zajdzie, szukamy prawa) są symetryczne.

Z modelu wyjaśniania Hempla-Oppenheima wynika sposób rozumienia modelu teoretycznego

(pkt. 7 → modele teoretyczne)

Trzecie rozumienie modelu teoretycznego.

Model teoretyczny w trzecim ujęciu to eksplanans w model wyjaśniania Hempla-Oppenheima ;

Eksplanans jest utożsamiany z modelem teoretycznym.

L₁, L₂, …, L_m → prawa nauki

Es (M_T) c₁, c₂, …, c_n → warunki początkowe i idealizacyjne

Em (U_E) dedukcja

Es - eksplanans

Em - eksplanandum

Warunki idealizacyjne dzielą się na:

• Warunki idealizacyjne występujące explicite w eksplanansie to warunki przyjmowane ze względu na modelowany układ empiryczny

• Warunki idealizacyjne tkwiące w prawach danej nauki, które występują w eksplanansie.

PRZYKŁAD: ciało opadające pod wpływem siły ciężkości

• modelem jest to prawo i warunki

• eksplanandum stanowi równanie na prędkość

Układem empirycznym może też być prawidłowość, ale wtedy musi być więcej praw.

Wyjaśnianie probabilistyczne = uprawdopodabniające → kontekst statystyczny

PRZYKŁAD dlaczego dana osoba zachoruje na grypę

1. mamy prawa statystyki mówiące jakie jest prawdopodobieństwo, że zachoruje się na grypę jeśli stykało się z chorym

2. w tym wyjaśnieniu nie ma dedukcji, lecz indukcja

K - ogólna liczba zachorowań na grypę

L - przypadek stykania się z chorym

Es (P
) = r → prawo statystyczne

i jest przypadkiem w stopniu L

Em i jest przypadkiem K w stopniu r

Eksplanandum nie wynika logicznie z eksplanansu (przyczyna jest podana za pomocą prawa ściśle ogólnego mamy tylko prawo statystyczne). Możemy szacować, czyli przewidywać nasze szanse zachorowania na grypę. Trzeba mieć świadomość idealizacji praw.

11. Metodologia humanistyki - naturalizm - antynaturalizm metodologiczny.

Podstawowe rodzaje wyjaśniania - interpretacja humanistyczna.

Założenie o racjonalności w kontekście interpretacji humanistycznej.

Eksplanandum w przypadku interpretacji humanistycznej ma jedną z dwóch postaci:

„Dlaczego X podjął taką a taką czynność?” względnie „Dlaczego X nadał wytworowi swojej czynności takie a takie cechy?”

Podstawą eksplanansu w interpretacji humanistycznej jest założenie o racjonalności.

Mówimy, że czynność jest racjonalna:

1. jeżeli możemy wskazać, że podmiot czynności X ma na uwadze pewien cel, który chce zrealizować podejmując tę czynność

2. wiedza podmiotu czynności X o tym w jaki sposób ten cel zrealizować.

Relatywizacja podmiotowa → racjonalnie nie znaczy efektywnie (gdy nie doprowadzamy do realizacji celu). Nie ma ogólnej wiedzy, a jedynie rekonstruujemy wiedzę podmiotu.

Założenie o racjonalności:

Jeżeli X ma do podjęcia jedną z kilku czynności, które wykluczają się i dopełniają wzajemnie, a każda z tych czynności prowadzi do dokładnie jednego rezultatu i rezultaty te uporządkowane są z godnie z przyjętą przez X relacją preferencji, to X podejmie czynność prowadzącą do rezultatu maksymalnie preferowanego.

Jeśli X postępuje zgodnie z tym założeniem, to działa racjonalnie w warunkach pewności.

Założenie o racjonalności w warunkach pewności oznacza, iż zakładamy, że każda czynność, którą X rozpatruje jako możliwą do podjęcia prowadzi do dokładnie jednego rezultatu. → zał. idealizacyjne

Podmiot opiera się na wyidealizowanym wyjaśnianiu w warunkach pewności, wg założenia, że każda czynność prowadzi do jednego rezultatu.

Interpretacja teoretyczna wykorzystywana jest tylko w naukach humanistycznych i służy do wyjaśniania czynności, względnie wytworów tych czynności, zakładając racjonalność podmiotu czynności, którym może być tylko człowiek.

Samo pojęcie racjonalności jest permanentnie względne.

Warunki pewności oznaczają, że przedmiot czynności do każdej czynności przypisuje tylko jedno możliwe rozwiązanie. Niezrealizowanie zamierzonego celu to tylko wynik nieefektywności.

Interpretacja humanistyczna jako odmiana wyjaśniania.

Wyjaśnianie czynności ludzkich:

PRZYKŁAD: „Dlaczego Bismarck przeredagował treść depeszy Emskiej i upublicznił ją?”

→ potrzeba wiedzy o faktach historycznych (znajomość kontekstu, tła)

1. przyjmujemy założenie o racjonalności w warunkach pewności w odniesieniu do podmiotu czynności wyjaśnianej

ZAŁOŻENIE → Eksplanans: zakładamy, że Bismarck podejmując taką, a nie inną decyzję działał racjonalnie [nie jest to założenie faktualne, tzn. stwierdzenie faktu, a badawcze, potrzebne do rozstrzygnięcia, (celowość podjętej decyzji)]

2. WYPEŁNIENIE POPRZEDNIKA → Eksplanans - dokonujemy opisu wiedzy Bismarcka o tym jakie czynności podjął jakie rezultaty im przypisywał.

Dysponujemy wiedzą o faktach z różnych źródeł, wnioskujemy.

dokonanie prowokacji → wojna → cel: zjednoczenie Niemiec

3. WSKAZUJEMY REZULTATY → należy wskazać na relację preferencji rezultatów przyjmowaną przez podmiot czynności Bismarcka w taki sposób, że rezultat maksymalnie preferowany będzie rezultatem czynności wyjaśnianej.

Ustalamy, że rezultatem preferowanym była wojna z Francją i zjednoczenie Niemiec, a drogą do tego była prowokacja, którą było upublicznienie depeszy.

Z interpretacją humanistyczną szczególnie mamy do czynienia w podręcznikach historii, gdzie wyjaśniamy czynność poprzez wskazanie celu, którego podmiot chciał osiągnąć i odnosząc się do rezultatów, które osiągnięto. Istotne jest założenie racjonalności i warunków pewności, bo wskazuje to na posiadanie celu i realizację w działaniu przez podmiot. Uzasadnienie odkrywa się w sposób przyczynowo-skutkowy (motyw wyjaśnia podjęcie czynności).

PRZYKŁAD: „Dlaczego lud Paryża zburzył Bastylię?”

Interpretację humanistyczną stosuje się również do wyjaśniania działania podmiotu zbiorowego.

Często próbując podać motyw uogólnia się - nauka eksplanacyjna w naukach społecznych, opierając się na nieuzasadnionym nadaniu warunku racjonalności podmiotowi zbiorowemu.

Interpretacja humanistyczna:

1. Interpretacja historyczna

Np. „Dlaczego gen. Jaruzelski wprowadził stan wojenny?”

1. założenie o racjonalności

2. opis wiedzy; jakie czynności rozpatrywał jako możliwe do podjęcia i co im przypisywał

(problem źródła i weryfikacji danych)

Jaruzelski: groźba wojny domowej i interwencji wojsk układu warszawskiego

Jeśli osoba wyjaśniająca przyjmuje do realizacji dwa punkty - materiał źródłowy na podstawie którego podmiotowi czynności wyjaśnianej przypisujemy czynności, które rozpatrywał jako możliwe do podjęcia, rezultaty tych czynności oraz ustalamy rezultat maksymalny przez niego preferowany, to mówimy, że mamy do czynienia z interpretacją humanistyczną w wersji historycznej.

Interpretacja humanistyczna w wersji historycznej jest nastawiona na obiektywność.

2. Interpretacja adaptacyjna

Rzutują własne przekonania badacza na interpretację wydarzeń (opieranie się o własny system wartości). Problem obiektywności w tym ujęciu nie jest w ogóle rozpatrywany, gdyż interpretacja opiera się na subiektywnym punkcie widzenia. Z interpretacją humanistyczną w wersji adaptacyjnej mamy do czynienia wtedy, gdy osoba dokonująca wyjaśnienia dokonuje go ze względu na swoją wiedzę i swój system wartości, czyli niejako rzutuje swoją wiedzą i systemem wartości na wiedzę i system wartości podmiotu czynności wyjaśnianej.

12. Elementy metodologii historii. Fakt historyczny a fakt historiograficzny.

Analiza wiedzy źródłowej i konstrukcja faktów historiograficznych.

Problem nomologiczności historii i problem obiektywności wiedzy historycznej.

Historia jako nauka idiograficzna, czyli nauka wyłącznie opisowa, gdzie pojęcie faktu historycznego stanowi pojęcie centralne.

Historia to ustalanie i opis faktu, nauka o przeszłości, o faktach historycznych jako opis tego, co się wydarzyło.

Fakt historyczny jako kategoria ontologiczna, opisuje wydarzenia, które kiedyś miały miejsce obiektywnie, niezależnie od stanów świadomości.

Fakt historiograficzny jako kategoria teoriopoznawcza, wyraz naszej wiedzy o tym, co się wydarzyło.

Pojęcie źródła historycznego dla danego faktu historycznego (intencjonalnie chcemy opisać fakt) stanowią wszelkie informacje bezpośrednie i pośrednie o tym fakcie wraz ze środkami przenoszenia tych informacji. Ta definicja relatywizuje źródło do faktu, mamy źródła bezpośrednie (brak pośrednictwa osoby trzeciej) i pośrednie (za pośrednictwem osoby trzeciej).

Wiedza pozaźródłowa to cała ta wiedza, która umożliwia analizę dostępnego materiału źródłowego oraz zbudowanie z faktu historiograficznego i ewentualnie z zastosowania innych procedur badawczych w historii.

• DEFINICJA: Wiedza pozaźródłowa to wszystko to, co należy wiedzieć poza informacją o faktach i wydobytymi informacjami o faktach historycznych np. tomografia, metody badań chemicznych, fizycznych, biologicznych.

Rzeczywistość historyczna nie jest badaczowi dana w sposób bezpośredni.

Istnieje problem adekwatności wiedzy → czy fakt historyczny odpowiada faktowi historiograficznemu?

Sposób weryfikacji faktów historiograficznych jest zupełnie inny niż sposób weryfikacji faktów przyrodniczych, bowiem zjawiska przyrodnicze są powtarzalne i możemy odtworzyć warunki w jakich zachodzą.

Analiza materiału źródłowego ma charakter normatywny i tych elementów normatywnych nie można wyeliminować.

Problem wiarygodności dotyczy informatora (czy informator jest wiarygodny?), choć przenosi się na samą informację.

Dwie podstawowe intuicje związane z pojęciem wiarygodności:

1. Giedymin: wiąże się z ilością przekazanych informacji prawdziwych/fałszywych

mamy do czynienia, gdy historyk mówi, że pewien autor jest wiarygodny w pewnej dziedzinie, bo z przekazanych przez niego informacji prawie wszystkie okazały się prawdziwe oraz przekazał on wiele informacji z tej dziedziny

2. Pojęcie wiarygodności odwołuje się do celów jakie przyświecały informatorowi, gdy przekazywał informację

Czym innym jest cel, a czym innym stan faktyczny. Wiarygodny jest ten, którego celem jest przekazywanie informacji prawdziwych.

Historyk musi dokonać krytyki źródeł, oceny czy ktoś kto przekazywał informacje na dany temat był wiarygodny, czy informacje te można porównać, czy pokrywają się z informacjami z innych źródeł.

Podstawą analizy krytycznej źródeł jest analiza porównawcza.

Historyk musi ustalić pewną ilość informacji, które czerpie z innych źródeł co do których wiarygodności jest przekonany, lista tych źródeł może być traktowana jako test wiarygodności autora badanego źródła.

W ostateczności zawsze jest pewien element arbitralnej decyzji historyka, dokonującego oceny wiarygodności źródła; historyk wybiera, które źródła będą testem dla następnych.

Informacje, które uznamy za fałszywe ze względu na przyjęty test i przemilczenia (brak informacji) jeśli mają charakter przypadkowy to dobrze, ponieważ nie jesteśmy w stanie wykryć przyczyn przez które informator chciał nas wprowadzić w błąd.

Test wiarygodności, Topolski: F(o)<α → nie może tu być większa liczba inf. fałszywych

Norma charakteryzująca historyka:

• Wybór tekstu i niski poziom α

• Bezstronność, jeżeli chodzi o autora źródła.

Po ocenie wiarygodności dochodzi do konstrukcji faktu historiograficznego.

W duchu teorii Poppera pozostaje on i tak hipotezą, ponieważ nie możemy wykluczyć nowych rewizji wiedzy historycznej.

Popper w „Nędzy historycyzmu” stawia pytanie

• Czy nauki historyczne mają charakter opisowy = idiograficzny czy jednak mają charakter nomologiczny?

• Czy trendy i uogólnienia mogą stanowić podstawę przyszłego biegu dziejów?

Popper wyróżnia historyków, którzy uważają, że celem nauk społecznych uprawianych jako historyczne jest ujawnienie praw ewolucji społeczeństwa ludzkiego i przewidywanie jego przeszłości;

zwraca uwagę na to, że teza historycyzmu ma z jednej strony charakter antynaturalistyczny → zakłada zmienność świata, a z drugiej naturalistyczny → przekonanie, że można sformułować naturalne prawo następstw rozumiane jako prawo ogólne.

Hipoteza ewolucjonizmu biologicznego ma zdaniem Poppera charakter jednostkowy, jest natomiast uzupełniana o pewne prawa uniwersalne (statystyczne i niestatystyczne) → dziedziczności, doboru naturalnego, zasadę mutacji.

Tak jak w przypadku ewolucji, tak w przypadku trendów jako opisu ewolucji społecznej kluczową rolę odgrywają warunki początkowe - warunki, w których te procesy zachodzą, w przypadku zjawisk historycznych nie są one warunkami powtarzalnymi, a każdy proces rozwojowy ma charakter unikalny, jednostkowy.

W historii nie mamy żadnych praw, które by mówiły, że określone warunki doprowadzą do określonych wydarzeń.

To wiedza determinuje wygląd świata, ewolucja społeczeństw zależy od stanu wiedzy.

Popper mówi, że nie jesteśmy w stanie przewidzieć naszej wiedzy i tego co będzie za 50 lat;

występuje przeciwko materializmowi historycznemu → tendencje, trendy występują, ale nie opisują przyszłego stanu rzeczy.

• W naukach historycznych nie ma praw ściśle ogólnych.

• Prawa rozwoju społecznego są prawami jednostkowymi, choć mogą obejmowac prawa o charakterze ściśle ogólnym, podobnie jak teza o rozwoju ewolucyjnym.

• Czynnikiem, który silnie wpływa na rozwój społeczny jest wiedza → warunków początkowych nikt nie jest w stanie przewidzieć.

• Nie można budować praw rozwoju społecznego jako praw ściśle ogólnych, a jedynie jako trendy rozwojowe.

20

---