48 Praca z dzieckiem zdolnym w toku zajęć dydaktycznych
Zdolne dziecko to takie, które w kilku różnych dziedzinach osiąga wyniki wyraźnie lepsze od średnich wyników przypisanych jego grupie wiekowej. Ponadto, dziećmi szczególnie uzdolnionymi nazywa się te, które wykazują wysokie umiejętności w jednej lub więcej dziedzin, charakteryzują się one dużą wszechstronnością i biegłością dotyczącą wielu tematów.
Dzieci zdolne charakteryzuje zdolność do rozumowania abstrakcyjnego, ciekawość intelektualna, łatwość uczenia się, szeroki zakres zainteresowań, duży zakres uwagi, większy zasób słownika czynnego, umiejętność samodzielnej pracy, zdolność obserwacji, inicjatywa i oryginalność, szybka reakcja na nowe idee, samodzielność sądów odległych od siebie faktów, potrzeba poszukiwań nowych rozwiązań, cierpliwość w ich poszukiwaniu.
Definicja „zdolności”:
Z. Pietrasiński -zdolności są to pewne psychiczne właściwości, stanowiące konieczny warunek wykonania danego zadania.
Można wyróżnić następujące rodzaje zdolności:
zdolności naturalne, które są uwarunkowane genetycznie
zdolności rzeczywiste, stanowiące wytwory uczenia się oraz mające podstawę w zdolnościach naturalnych
zdolności ogólne umożliwiają uczenie się, rozwiązywanie różnych zadań oraz problemów, stanowią o umiejętności myślenia abstrakcyjnego, pomysłowości i oryginalności w trakcie pracy intelektualnej
zdolności specjalne (kierunkowe) to uzdolnienia w zakresie konkretnej dziedziny
Charakterystyka ucznia zdolnego
Najnowsze badania pedagogiczne i psychologiczne dowodzą, że każdy uczeń jest zdolny. Nie należy jednak mylić ucznia zdolnego z uczniem wybitnie zdolnym. Uczeń wybitny potrafi szybciej niż pozostali uczniowie selekcjonować informacje. Ma większą łatwość w ich zapamiętywaniu i sprawność w rozwiązywaniu problemów. Uczniowie wybitnie utalentowani posiadają z reguły wiele zainteresowań, są ciekawi świata i dociekliwi. Ich uwaga jest podzielna. Są to jednostki bardzo zindywidualizowane, samodzielne, niezależne, krytyczne wobec siebie i otaczającego świata. Mogą osiągnąć bardzo dużo i często im się to udaje. Przewyższają swoich rówieśników pod względem poziomu zdolności, poziomu pracy, wyprzedzają ich w tempie pracy i rozwiązywania zadań. Dzieci utalentowane przejawiają posiadanie rozbudowanej wyobraźni, wybujałej fantazji. Szybkość ich uczenia się jest wspomagana przez umiejętność wykorzystywania dotychczasowych zasobów, już przetworzonych informacji. Są to dzieci twórcze i oryginalne w swoim myśleniu. Uczniowie wybitnie utalentowani łatwo skupiają uwagę, potrafią się mocno skoncentrować na tym, co ich prawdziwie interesuje. Są wytrwali, posiadają takie cechy charakteru i temperamentu, które ułatwiają to wytrwałe dążenie do celu, do zamierzonego osiągnięcia. Często jednak potrzebują pomocy w zbudowaniu i podtrzymywaniu silnej motywacji. Nie wszystkie dzieci wyjątkowo uzdolnione aktualizują swój potencjał. Nie wszystkie zdobywają dobre stopnie w szkole. Szkoła dostarcza wielu z nich wielu przykrości i przeszkód. Brak zauważenia takich dzieci, brak odpowiedniego do nich podejścia, powoduje, że borykają się z trudnościami adaptacyjnymi do warunków szkolnych. Nie potrafią nawiązać właściwych relacji z rówieśnikami, przez co obniża się ich poczucie własnej wartości, zaczynają popadać w dwie skrajności: albo uciekają w naukę i izolują się zupełnie od grupy, stając się przy tym udowodnić pozostałym uczniom, że są najlepsi, lub też starają się za wszelką cenę upodobnić do ogółu dzieci, zaprzestając podejmowania wysiłków naukowych. Rezultat jest taki, że nie urzeczywistniają posiadanych możliwości, zaprzepaszczony zostaje ich wybitny talent.
Praca z uczniem zdolnym
Istnieje szereg metod opracowanych z myślą o uczniu zdolnym. Coraz częściej pojawiają się nauczyciele, którzy wprowadzają je w życie, stwarzając dla zdolnych dzieci dogodne warunki do wszechstronnego rozwoju. Praca z uczniem zdolnym na lekcjach realizowana jest głównie w formie pracy indywidualnej. Jest to optymalna forma pozwalająca precyzyjnie dobrać treść i dostosować tempo uczenia się. Sposobami pracy z uczniem zdolnym podczas zajęć są: praca w grupach o podobnym poziomie uzdolnień, gdzie zadawane są zadania trudniejsze dla grup zdolniejszych; praca w grupach, w których uczniowie uzdolnieni pełnią rolę liderów, a praca może być formą konkursów. Indywidualny tok nauczania pozwala zaliczać materiał w dowolnym czasie. Jest również możliwe uczenie się treści programowych z różnych przedmiotów w różnym tempie, np. szybsze tempo przedmiotu, którym się dziecko interesuje i z którego wykazuje szczególne utalentowanie, a pozostałe przedmioty realizowane zgodnie z programem. Kolejna metodą są tak zwane klasy półroczne, czyli semestralne. Dzieci mają możliwość opanować materiał rozłożony na cały rok w normalnym toku nauczania, w ciągu pół roku. Czyli po upływie dwóch semestrów zrealizują materiał z dwóch lat. Istnieje też ewentualność przyjmowania do szkoły młodszych dzieci, które choć nie osiągnęły wymaganego do rozpoczęcia nauki wieku, to jednak wykazują się gotowością szkolną. Praca z uczniem zdolnym odbywa się głównie na zajęciach pozalekcyjnych. Czynne uczestnictwo w zajęciach pozalekcyjnych sprzyja kształtowaniu osobowości dziecka, rozwijaniu jego zainteresowań, jego twórczej wyobraźni. Zajęcia pozalekcyjne pozwalają nauczycielowi lepiej uczniów poznać. Zauważa wtedy dokładnie, jakie mają zdolności i predyspozycje. Wspólna praca: nauczyciela i ucznia oparta na zasadach partnerskich przynosi wiele korzyści. Zwiększa zainteresowanie uczniów przedmiotem, co podnosi ich efektywność na lekcjach. Działają również koła zainteresowań. Należy w nich skupić uwagę na zagadnieniach mających związek tematyczny z materiałem programowym oraz problemach dotyczących różnych i ciekawych pojęć oraz doświadczeń, z którymi uczniowie nie zetkną się w normalnym toku nauki. Praca koła nie powinna być przedłużeniem tradycyjnych metod i form lekcji. Potrzebna jest tu swoboda, samodzielność, właściwy klimat, dyskretne kierowanie przez nauczyciela rozwojem ucznia, jego zdolnościami i zainteresowaniami.
Celem pracy z uczniami uzdolnionymi jest:
zdiagnozowanie klasy pod względem ich zdolności, zainteresowań oraz problemów ich dotykających,
zadawanie uczniom zdolnym dodatkowych zadań podczas prac klasowych i domowych,
korygowanie przez uczniów zdolnych błędów kolegów
prowadzenie przez uczniów zdolnych fragmentów lekcji
zachęcanie ich do czytania czasopism związanych z danym przedmiotem,
zwiększanie wymagań, co do ścisłości i precyzji ich wypowiedzi,
organizowanie konkursów w rozwiązywaniu zadań trudniejszych,
samodzielne poznawanie przez ucznia zdolnego nowego materiału
przekazywanie pod opiekę stałą lub doraźną uczniów słabych uczniom zdolnym,
powierzanie im przewodnictwa w grupach lekcyjnych.
Praca dydaktyczna z uczniem zdolnym może być organizowana w różnorodnych strukturach organizacyjnych. Mogą to być specjalne szkoły dla dzieci wybitnie zdolnych, specjalne programy, indywidualne toki pracy, a także wielopoziomowe nauczanie w klasach. Wiele dzieci zdolnych oczekuje na pomoc ze strony nauczyciela. Nauczyciel podejmując pracę z takim dzieckiem musi najpierw dokładnie poznać jego potrzeby, zająć się jego emocjonalną stroną rozwoju. Dopiero potem można przejść do działań mających na celu poszerzanie jego intelektu. Należy ustalić z dzieckiem i rodzicami plan działania. Nauczyciel powinien zaproponować jakąś metodę pracy z takim dzieckiem, wspólnie powinni dobrać odpowiednie techniki nauczania, które będą najbardziej dla dziecka odpowiednie. Stworzenie dogodnych dla rozwoju dziecka warunków musi nieustannie iść w parze z odpowiednim motywowaniem go do dalszej pracy, docenianiem samodzielności i oryginalności jego myślenia, skupianiem się nie tylko na efektach, ale i na przebiegu jego pracy. Trzeba nieustannie podnosić poziom zadawanych uczniowi zadań, aby były dla niego wyzwaniem intelektualnym, oczywiście zgodnie z jego możliwościami, zawsze stawiać przez jego oczami cele, przypominać o sensowności podejmowanego przezeń trudu, oceniać i nagradzać jego osiągnięcia. Edukacja dzieci uzdolnionych winna przypominać proces badawczy.
Efekty pracy z uczniem zdolnym przejawiają się w tym co uczeń potrafi:
samodzielnie i aktywnie uczestniczyć w lekcjach,
ma rozbudzoną potrzebę samorealizacji (bierze udział w konkursach, olimpiadach),
potrafi i chce samodzielnie korzystać z dodatkowych źródeł wiedzy,
w pełni wykorzystać swoją wiedzę i pomaga innym w rozwiązywaniu problemów,
bierze czynny udział w życiu klasy i szkoły.
Etapy pracy z uczniami zdolnymi:
organizacja wstępna - wyłonienie z grupy uczniów najzdolniejszych lub najbardziej popularnych, którzy na początku pracują samodzielnie, a następnie rozpoczynają pracę z zespołem, z którego wyłaniają się podgrupy; ten etap pracy obejmuje około sześciu tygodni
praca samodzielna - jest to praca indywidualna i niezależna, polegająca między innymi na zbieraniu materiałów, pracy w czytelni lub przeprowadzaniu eksperymentów; w tym etapie nauczyciel w każdej chwili może służyć pomocą lub radą w przypadku wątpliwości, jest w stałym kontakcie i z uczniami i w razie potrzeby jest do ich dyspozycji
sesja zamykająca - etap podsumowywania oraz formułowania i argumentowania wniosków; uczniowie zastanawiają się nad danym problemem oraz oceniają wyniki własnej pracy
Trudności w pracy z uczniem zdolnym.
Pierwszy problem z jakim spotyka się nauczyciel w pracy z uczniem zdolnym jest trudność związana z rozpoznawaniem i identyfikacją uczniów wybitnie zdolnych. Potrzeba jest wielkiego skupienia nauczyciela, koncentracji jego sił, aby móc przeprowadzić rzetelną obserwację i zastosować badania testowe. Następnie nauczyciel pośród wielu obowiązków musi znaleźć czas na opracowanie konkretnego planu i programu pracy z uczniem zdolnym. Trudno jest znaleźć czas zarówno na koncentrację na tych najsłabszych uczniach, by ich podnosić i wspierać, jak i dla tych najzdolniejszych. Nauczyciel musi się zmierzyć z tym problemem. Kolejną sprawą jest sama osoba ucznia zdolnego. Uczniowie wybitni są najczęściej odrzucane i izolowane przez rówieśników. Nie znaczy to jednak, że nie posiadają potrzeby przynależności do społeczności klasowej, czy szkolnej. Kwestia identyfikacji z grupą jest dla nich istotna, nawet jeśli przejawiają zachowania, które sugerowałyby, że sami się izolują od rówieśników. Rówieśnicy często mają im za złe, że się wywyższają, że są zarozumiali, że nieustannie absorbują uwagę nauczyciela, że nie są tolerancyjni dla słabszych, że są egoistami. Takie uwagi rówieśników wysuwane wobec ucznia zdolnego w mniej lub bardziej delikatny sposób, na pewno nie pozostają bez oddźwięku w jego rozwoju emocjonalnym i społecznym, a czasem również bywają powodem zahamowań w rozwoju zainteresowań. Nauczyciel staje przed trudnym zadaniem wprowadzenia ucznia zdolnego w klasę, a także pracy nad nim samym, aby poprawić jego stosunki z reszta dzieci, a tym samym poprawić atmosferę klasową i polepszyć warunki uczenia się. Przed nauczycielem, który zdecyduje się pracować z uczniami zdolnymi stoi jeszcze jedno wyzwanie - rodzice. Rodzice często przerzucają na dziecko swoje niespełnione marzenia, aspiracje. Staje się to powodem wygórowanych wymagań wobec niego. Rodzice chcą czasem widzieć swoje dziecko bardziej utalentowane niż ono w rzeczywistości jest. Dostarcza to nauczycielowi wielu kłopotów, gdyż wymagają oni, by poświęcał ich dziecku największą uwagę, traktując go jako dziecko wybitne.
Bibliografia
Borzym I., Uczniowie zdolni, Warszawa 1979
Nakonieczna D., Kształcenie wielostronne stymulujące rozwój uzdolnień, Warszawa 1980
Levis G., Jak wychowywać utalentowane dziecko, Poznań 1998
Rimm S., Dlaczego zdolne dzieci nie radzą sobie w szkole, Poznań 2000
Sękowski A., Osiągnięcia uczniów zdolnych, Lublin 2000
Lewowicki T., Kształcenie uczniów zdolnych, Warszawa 1980