Starożytne przekłady Biblii
Krótki opis najstarszych przekładów Biblii
Na tej stronie - kilka słów o trzech ważnych starożytnych przekładach z języka hebrajskiego (grecka Septuaginta, syryjska Peszitta i łacińska Wulgata) oraz o targumach. Wspomnimy w tym miejscu krótko, że warta poznania jest fascynująca historia kilku innych przekładów hebrajskiej Biblii na język grecki dokonywanych w II wieku po Chrystusie (to istotne: istniało kilka takich przekładów!), oraz przekładów z Septuaginty: przekładu starołacińskiego (Vetus Itala) z II wieku, przekładów koptyjskich z III wieku, przekładów etiopskich z IV wieku. Dlaczego warta poznania? - ponieważ pokazuje, jak wielki był już w starożytności popyt na największy bestseller w historii cywilizacji...
O starożytnych przekładach Biblii warto wiedzieć m.in. dlatego, że stanowią one cenną pomoc w rekonstrukcji oryginalnych tekstów i wskazówkę dotyczącą ich interpretacji przez wczesny Kościół. Stąd warto cokolwiek wiedzieć o tym, czym jest Septuaginta, Wulgata i Peszitta - trzy najważniejsze dla historii wczesnego Kościoła przekłady z języków oryginalnych.
Septuaginta Przekład z języka hebrajskiego na grecki, dokonany w II wieku przed Chrystusem. Bardzo interesujące rękopisy Septuaginty odkryto w XX wieku. Septuaginta jest do dzisiaj używana w kościołach prawosławnych jako przekład kanoniczny (w jej skład wchodzi czasem księga nieobecna w naszych Bibliach: 3 Księga Machabejska oraz Psalm 151; dodatkowo - już poza kanonem - bywają w niej umieszczane starożytne apokryfy: 4 Księga Machabejska, Ody i Psalmy Salomona).
Peszitta (dosł. "prosty, powszechny") jest przekładem Biblii na język syryjski - nie tylko z języka hebrajskiego (Pięcioksiąg, Prorocy, Psalmy i Księga Koheleta), ale także z greckiego (pozostałe księgi - w tym deuterokanoniczne - oraz Nowy Testament). Przekładu dokonano między II a IV wiekiem po Chrystusie. Peszitta jest do dzisiaj kanonicznym Pismem Świętym używanym w Kościele syryjskim! Jest jej interesujący przekład angielski, o polskim chyba nikt nie myśli...
Wulgata jest przekładem na łacinę z języka hebrajskiego (księgi protokanoniczne Starego Testamentu), aramejskiego (Księga Tobiasza i Księga Judyty) i greckiego (pozostałe księgi deuterokanoniczne, Psalmy i Nowy Testament - niektórzy historycy mówią, że część z tych ksiąg stanowiła rewizje przekładu starołacińskiego w oparciu o manuskrypty greckie). Przekładu dokonał św. Hieronim w latach 390-405 po Chrystusie. W ciągu następnych stuleci ten przekład zdobył sobie pozycje "oficjalnego" przekładu w Kościele Zachodnim (i jest nim do dzisiaj). Wulgata była pierwszą wydrukowana książką (1456, Gutenberg). W XVI wieku Sobór Trydencki potwierdził, że jest to autentyczna wersja Bożego Słowa. Do czasu publikacji encykliki "Divino afflante Spiritu" (1943) Wulgata stanowiła podstawę katolickich przekładów Biblii.
Targumy Tłumaczenia (dosłownie to oznacza słowo targumin) z języka hebrajskiego na język aramejski - dokonywane początkowo ustnie w synagogach podczas sobotnich nabożeństw, następnie spisywane. Nie są faktycznym "przekładem" w naszym rozumieniu - ale raczej wykładem, parafrazą i wyjaśnieniem hebrajskiego tekstu - na potrzeby słuchaczy znających język aramejski. Historia targumów sięga czasów niewoli babiblońskiej - język aramejski stał się po niej codziennym językiem Izraelitów i pojawiła się konieczność przekazywania Pisma w sposób zrozumiały dla nich. Targumy (w podziale analogicznym do podziału Biblii hebrajskiej) spisano między I a IX wiekiem.
Na koniec mała uwaga: dlaczego starożytne przekłady z języka hebrajskiego są interesujące? Otóż jedną z przyczyn jest fakt braku samogłosek w starożytnym alfabecie hebrajskim! To właśnie przekłady starożytne dają możliwość ustalenia, jak czytano oryginalny tekst hebrajski (może to tylko niuans, ale bywa przyczyną walk niektórych sekt o swoją tożsamość... proszę bardzo, oto przykład: czy hebrajskie JHWH powinno być czytane jako "Jahwe", czy może "Jehowa"? ;). Teksty hebrajskie z samogłoskami pojawiły się dość późno (około X wieku) - były nimi opracowane przez żydowskich uczonych - masoretów - teksty nazwane (oczywiście) tekstami masoreckimi.
Polskie przekłady Biblii
Najpiękniejsze językowo (w naszym subiektywnym odczuciu) są przekłady: ks. Jakuba Wujka (1599), Daniela Mikołajewskiego (Biblia Gdańska, 1632) i ks. Kazimierza Romaniuka (Biblia Warszawsko-Praska, 1997). Biorąc do ręki polski przekład, najczęściej korzystamy z dwóch ostatnich - zaletą Biblii Gdańskiej jest jej dosłowność (która pozwoliła opisać jedno z wydań liczbami Stronga), a Biblii Warszawsko-Praskiej - zrozumiały, bogaty, wpółczesny język polski przy jednoczesnym wiernym trzymaniu się tekstu oryginalnego (przekład filologiczny).
Najstarsze zachowane przekłady fragmentów Biblii na język polski pochodzą z XIV wieku (Psałterze). W wieku XV dokonano przekładu całego Starego Testamentu (Biblia szaroszpatacka, zachowana częściowo) i co najmniej ewangelii. Przekłady Biblii zachowane w całości do dziś pochodzą z XVI wieku (najstarszy z nich to Biblia Leopolity, 1561). Na naszej stronie piszemy kolejno: o najstarszych polskich przekładach całego Pisma Świętego, dokonanych w okresie zwanym "złotym wiekiem Biblii polskiej", o najstarszych przekładach części Pisma (m.in. o edycjach Nowego Testamentu), o współczesnych przekładach polskich oraz o perspektywach najbliższych lat.
Przekłady całego Pisma Świętego
1561 Biblia Leopolity - pierwszy drukowany polski przekład całej Biblii. Tłumaczono z Wulgaty na zlecenie rodziny Szarffenbergów, autorem przekładu był ks. Jan Nicz ze Lwowa (pseudonim Leopolita = "Lwowianin"), wykładowca m.in. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Przekład ten jest też znany jako Biblia Szarffenbergowska (jako że przekładu dokonano na zlecenie Marka i jego syna Stanisława Szarffenbergów). Przekład dedykowano Zygmuntowi Augustowi. Ręcznie przepisywany przekład Nowego Testamentu z tej Biblii był popularny wcześniej (od roku 1556). Przekład ten uchodzi za niezbyt udany pod względem językowym. W ramach projektu Biblia Slavica wykonano reedycję Biblii Leopolity.
1563 Biblia Brzeska - pierwszy przekład całości Biblii z języków oryginalnych. Przepięknie wydany przekład protestancki (kalwini), zlecony przez księcia Mikołaja Radziwiłła (stąd bywa nazywana Biblią Radziwiłłowską), dedykowany królowi Zygmuntowi Augustowi. Przekład obejmował także księgi deuterokanoniczne. Biblia Brzeska jest pierwszą polską Biblią z podaną numeracją wersetów. Nowy Testament jest dostępny online dzięki pracy grupy pasjonatów. Na stronie czytamy m.in. "nawrócony na katolicyzm syn Radziwiłła wykupił znaczną część nakładu Biblii Brzeskiej i spalił publicznie"... Jest to przekład pisany piękną polszczyzną, który czyta się przyjemnie również dzisiaj. Przekład ten jest przykładem nowoczesnego (choć sięgającego starożytności...) podejścia komunikacyjnego, zgodnie z którym ważniejsze od przekładania "słowo w słowo" jest właściwe oddanie sensu zdań. Niedawno ukazało się wydanie uwspółcześnionej transkrypcji Biblii Brzeskiej (Kalwin Institute 2003). Reedycja Biblii Brzeskiej w oryginalnym brzmieniu została wykonana w ramach projektu Biblia Slavica.
1574 Biblia Nieświeska - przekład ariańskiego pastora Szymona Budnego z języków oryginalnych. Powodem podjęcia pracy przez Budnego była chęć lepszej wierności oryginalnemu tekstowi (podejście filologiczne). Stary Testament tłumaczono z hebrajskiego. Językowo uważana za dużo słabszą od Biblii Brzeskiej (m.in. liczne hebraizmy). Reedycję Biblii Nieświeskiej wykonano w ramach projektu Biblia Slavica.
1599 Biblia ks. Jakuba Wujka - piękny język tego przekładu może podobać się i dzisiaj. Ukazały się niedawno edycje transkrypcji "B" tego przekładu. Rewizja tego przekładu (tzw. "neowujek") ukazała się w latach 30-tych i była reedytowana po wojnie (Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy). Skany tego są dostępne online na stronach Polskiej Biblioteki Internetowej (w katalogu szukaj tytułu "Biblia").
1632 Biblia Gdańska - przekład zlecony przez zbory luterańskie Danielowi Mikołajewskiemu. Tłumaczona w latach 1604-1632 z języków oryginalnych. Przekład obejmuje także księgi deuterokanoniczne (zwane przez protestantów apokryfami Starego Testamentu; umieszczono je między Starym a Nowym Testamentem). Niezwykle wierny językowi oryginałów (a właściwie: ich rekonstrukcji znanych w XVII wieku), jest chyba najlepszą polskojęzyczną ilustracją zastosowania w tłumaczeniu Biblii podejścia filologicznego (zasady formalnej równoważności). Bardzo ciekawy i piękny (w naszym subiektywnym odczuciu) jest język tego przekładu; nie dziwi wcale, że jest to przekład, z którego i dzisiaj korzysta wielu chrześcijan.Ciekawym faktem z historii tego przekładu jest zakaz jego czytania przez katolików, wydany przez Prymasa Jana Wężyka (jako przekładu nieautoryzowanego przez Kościół Katolicki).
Współcześnie wydawana Biblia Gdańska to wersja z poprawkami językowymi (rewizja) z 1738 roku, znana też jako Biblia Królewiecka, z Nowym Testamentem poprawianym jeszcze raz w 1881 roku ("rewizja warszawska"). Ostatnie znane nam wydanie z księgami deuterokanonicznymi miało miejsce w 1913 roku w Halles. Bez tych ksiąg wydaje Biblię Gdańską od ponad 100 lat Towarzystwo Biblijne w Polsce (dawniej Brytyjskie i Zagraniczne Tow.Biblijne; ostatnie wydanie - w 1989 roku). Do czasu opracowania zupełnie nowego przekładu - Biblii Warszawskiej - Biblia Gdańska miała dla polskiej społeczności ewangelickiej podobne znaczenie, jak Biblia ks.Wujka dla społeczności katolickiej. Biblia Gdańska jest dostępna w Sieci online (np. na stronie Biblii Internetowej), jako plik OSIS oraz jako moduł wielu programów biblijnych (m.in. wszystkich programów polskojęzycznych).
Interesujące, obszerne materiały na temat Biblii Gdańskiej można znaleźć w serwisie Luteranie Online - polecamy dwa artykuły, przedstawiające historię przekładu i jego opis: Studium o Biblii Gdańkiej ks.doktora Tadeusza Wojaka, oraz Geneza i charakter Biblii Gdańskiej ks.prof.doktora Jana Szerudy.
Pięć polskich przekładów całego Pisma Świętego z okresu zwanego "złotym wiekiem Biblii polskiej":
1561 Biblia Leopolity* * reprinty tych przekładów sa dostępne w ramach Projektu Biblia Slavica |
Przekłady fragmentów Pisma Świętego
XV w. - Psałterz floriański, najstarszy znany polski fragment przekładu Biblii, Księga Psalmów z początków XIV wieku, rękopis oparty na niezachowanych wcześniejszych przekładach (niektórzy wspominają o hipotetycznym XIII - wiecznym "Psałterzu św. Kingi"). Prace nad Psałterzem rozpoczęły się około roku 1398, prawdopodobnie z fundacji królowej Jadwigi (pierwszej żony Władysława Jagiełły).
1453- Biblia Królowej Zofii: pod koniec XV wieku ukończono pierwszy tom tłumaczenia Biblii dla królowej Zofii (czwartej żony Władysława Jagiełły). Przekład były dokonywany z Wulgaty w oparciu o wcześniejsze przekłady czeskie. Z Biblii królowej Zofii znanej jako Biblia szaroszpatacka zachowało się do II wojny światowej 185 kart, a na nich Stary Testament do księgi Estery. Odnaleziono także fragmenty dalszych ksiąg Starego Testamentu, natomiast prawdopodobnie nie przełożono Nowego Testamentu - stąd nie można tego przekładu uznać za pierwszy polski przekład całej Biblii. Interesujący artykuł na temat Biblii królowej Zofii (i innych staropolskich rękopisów biblijnych) autorstwa ks. Piotra Ostańskiego znajduje się na stronach Przewodnika Katolickiego. Fragmenty Biblii tłumaczonych dla żon Władysława Jagiełły można znaleźć w sieci na stronach serwisu Staropolska Online - warto na nie rzucić okiem, żeby przekonać się, czy przekład da się czytać po 600 latach...
XV w. - tłumaczenia Nowego Testamentu (co najmniej ewangelii), niezachowane. Istnieją częściowe odpisy i konkordancje tych tłumaczeń: Ewangeliarz z warszawskiej biblioteki Zamojskich, Rozmyślania przemyskie i inne.
XVI w. - Psałterze: Wróbla (1539), Reja (1541), Kochanowskiego (1579)
XVI / XVII w. - Nowy Testament - wydane drukiem przekłady, które przygotowali:
- Stanisław Murzynowski (1551) - przekład luterański; jest pierwszy polski przekład bezpośrednio z języka greckiego - z tekstu opracowanego przez Erazma z Rotterdamu, jest to również pierwszy polski przekład Nowego Testamentu wydany drukiem;
- Marcin Bielski (1556) - katolicki przekład z łacińskiej Wulgaty;
- Jan Nicz (1561) - katolicki przekład wchodzący w skład Biblii Leopolity; Biblia Brzeska (1563) - przekład ewangelicki całego Pisma Świętego (więc oczywiście również Nowego Testamentu);
- Szymon Budny (1570) - protestancki przekład wchodzący w skład wydrukowanej w 1574 roku Biblii Nieświeskiej;
- Marcin Czechowic (1577) - przekład protestancki (wydrukowany w Rakowie na użytek arian);
- Jakub Wujek (1593) - katolicki przekład, który wszedł w skład Biblii ks. Wujka, wydanej jako całość w roku 1599;
- Walenty Szmalec (1606) - przekład protestancki, przygotowany przez pastora unitariańskiego z Rakowa;
- Daniel Mikołajewski (1606) - protestancki przekład wchodzący w skład Biblii Gdańskiej (skany tego przekładu są dostępne online na stronach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej).
Wiadomo, że istniał także protestancki przekład Marcina Janickiego (początkowo współpracującego z Mikołajewskim przy tłumaczeniu Biblii Gdańskiej), jednak zaginął. Okres wydawania tych przekładów nazwano "złotym wiekiem Biblii polskiej"; kolejne nowe tłumaczenia - nie licząc rewizji istniejących przekładów - pojawiły się dopiero po II wojnie światowej...(Nowy Testament ks. Dąbrowskiego - 1949, Biblia Tysiąclecia - 1965, protestancka Biblia Warszawska - 1975).
Dziewięć polskich przekładów Nowego Testamentu z okresu zwanego "złotym wiekiem Biblii polskiej":
1551 Stanisław Murzynowski *te przekłady wchodziły w skład tłumaczenia całej Biblii |
Współczesne (po 1945 r.) przekłady polskie całości Biblii (z języków oryginalnych)
1965 Biblia Tysiąclecia (1965, wydanie piąte 2002), tłumaczone z krytycznych wydań tekstu hebrajskiego i greckiego (Biblia Hebraica Stuttgartensia, Septuaginta - księgi deuterokanoniczne Starego Testamentu, Grecki Nowy Testament - edycje Mercka z 1951 r. i Alanda z 1975 r.). To tłumaczenie jest "oficjalną", liturgiczną wersją Biblii, używaną przez kościół Katolicki w Polsce. Udostępniono online czwarte wydanie (opracowanie Zespołu Informatyki Papieskiego Wydziału Teologicznego UAM).
1975 Biblia Poznańska - czterotomowe wydanie katolickie z obszernym komentarzem, nawiązujące do pewnej tradycji: w latach 30-tych na fali "odnowy biblijnej" w Kościele ukazała się w Poznaniu pięciotomowa edycja zmodernizowanego przekładu ks. Wujka, z obszernymi komentarzami.
1975 Biblia Warszawska, tzw. "brytyjka" - opracowany przez polskie środowiska protestanckie przekład wydany przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne (Biblia protestancka - bez ksiąg deuterokanonicznych).
1998 Biblia Warszawsko-Praska (1998) w przekładzie ks.biskupa Romaniuka (pierwszy od czasu Biblii ks.Wujka przekład całości Biblii dokonany przez jedną osobę), uważana czasami za najnowocześniejszy, napisany najbardziej zrozumiałym współczesnym językiem polskim przekład z języków oryginalnych; jest udostępniona online w sieci na stronach Diecezji Warszawsko-Praskiej.
Niektóre inne współczesne przekłady
wydania interlinearne, np. "Nowy Testament - interlinia" (wydanie interlinearne grecko-polskie, oparte o grecki tekst wg edycji 26 Nestle'a-Alanda, wydawnictwo Vocatio 1993) - ułatwiają wgryzanie się w sens Bożego Słowa osobom nie znającym języka oryginału; z reguły są zaopatrzone w komentarze gramatyczne itp. narzędzia.
parafrazy i wydania dynamiczne mają na celu ułatwienie pełnego zrozumienia sensu tekstu tak, jak interpretuje go tłumacz; przykładem jest "Słowo Życia - Nowy Testament" (parafraza współczesnym językiem polskim, czytająca się miejscami jak niezła powieść - choć mnie osobiście wydaje się ona warta wielu poprawek stylistycznych, wydana przez wydawnictwo Agape w roku 1989)
przekłady literackie z języków oryginalnych: fragmenty Starego Testamentu przełożone w latach 1968-1989 przez Romana Brandstaettera oraz przez Czesława Miłosza, bardzo interesujące językowo
przekłady ekumeniczne - obecnie prowadzone są prace nad nimi, w 1997 rozpoczęto wydawanie jednego z nich (ukazała się Ewangelia wg Św.Mateusza), opracowywanego przez międzywyznaniowy zespół tłumaczy (11 Kościołów!), z inicjatywy Towarzystwa Biblijnego w Polsce. Nowy Testament i Psalmy ukazały się drukiem w 2001 roku i zostały zaakceptowane do oficjalnego użytku liturgicznego w Kościele Katolickim podczas nabożeństw ekumenicznych. Czy podczas tłumaczenia Starego Testamentu uda się zachować taką zgodność i harmonię, czas pokaże. W takich przekładach księgi deuterokanoniczne są umieszczane inaczej niż w Septuagincie: między Starym a Nowym Testamentem.
Na koniec - warto wspomnieć o pracach, które trwają (poza w/w "oficjalnym" przekładem ekumenicznym Towarzystwa Biblijnego):
1. pojawiło się pierwsze współczesne tłumaczenie żydowskie - przetłumaczono dwie pierwsze księgi Pięcioksięgu (Bereszit oraz Szemot) (fundacja Pardes), trwają prace nad kolejnymi;
2. od kilku lat są wydawane kolejne tomy przekładu katolickiego z języków oryginalnych: Biblia Lubelska (ks. prof. Hugolin Langkammer) - kolejne księgi można dostać w internetowej księgarni KUL;
3. ukończono nowy przekład zlecony Towarzystwo Świętego Pawła (Biblia Paulińska) - ma on charakter pastoralny (jest przekładem dynamicznym), informacje o nim podaje Towarzystwo Świętego Pawła;
4. trwają prace nad bardzo ciekawym przekładem ekumenicznym, prowadzonym wspólnie przez osoby z Kościoła Katolickiego (ks. Michał Czajkowski, Jan Turnau), Zielonoświątkowego (ks.Mieczysław Kwiecień) i Prawosławnego (Arcybiskup Jeremiasz); przekład ten prawdopodobnie będzie gotów w przyszłym roku ;
5. trwają również prace nad polskim przekładem filologicznym Nowego Testamentu, przeznaczonym dla celów egzegezy; tekst ptrzekładu będzie oznakowany numeracją Stronga. Patronat nad tym przekładem objął portal Kosciol.pl. Przekład ma być ukończony w 2006 roku, a kolejne jego części będą upubliczniane m.in. jako moduł Projektu Sword.
6. kilka innych grup prowadzi zaawansowane prace nad własnymi przekładami, część z nich to rewizje starych przekładów (interesująca "nowa" Biblia Gdańska - obecnie ukończono Nowy Testament i Psalmy, tekst jest publicznie dostępny), część to oryginalne przekłady własne (np. Ewangeliczny Instytut Biblijny);
7. nie zapomina się o staropolskich przekładach - reprinty polskich (i innych słowiańskich) Biblii ukazują się w ramach bardzo interesującego projektu Biblia Slavica - kolejne tomy są wydawane w Paderborne od 1983 roku (Biblia Leopolity, Biblia Nieświeska, Biblia Brzeska). Wiadomo nam o kilku entuzjastach, planujących upublicznienie tych przekładów w ramach Projektu Sword (w postaci modułów programu zawierających transkrypcje "A" oryginalnych tekstów). Rozpoczęto także wydawanie serii polskich Biblii, jakie ukazywały się drukiem w latach 1551-1632 (w okresie nazywanym czasami "złotym wiekiem Biblii polskiej"): w roku 2003 Kalwin Institute wydał Biblię Brzeską (transkrypcja "B"). Wadą tej edycji jest niejasny sposób uwspółcześniania tekstu (nie jest to transkrypcja oparta o jednoznaczny system). W dalszych planach wydawniczych jest pięć przekładów Nowego Testamentu.
Warto w tym miejscu dodać, że w listopadzie 2003 upubliczniono pierwszą polską Biblię zakodowaną w formacie OSIS - jest to Biblia Gdańska, edycja po rewizjach z 1738 i 1881 roku; tekst public domain umieściliśmy na stronie (.zip 1,5MB, format xml - można go także znaleźć na kilkunastu serwerach w Internecie); jest on wykorzystany m.in. w programach biblijnych Sword i e-Sword. Jest to jednocześnie pierwsza na świecie Biblia zakodowana w standardzie OSIS 2.0. Kodowanie wykonali w ramach wolnego czasu chrześcijanie z niemieckiej grupy www.zefania.de.
Biblia protestancka
Pisząc o przekładach Biblii nie sposób nie wspomnieć o różnicach między przekładami katolickimi i protestanckimi. "Biblia protestancka" to określenie związane z brakiem "autoryzacji" tłumaczenia przez Kościół katolicki oraz z odmiennym, węższym kanonem ksiąg natchnionych - protestanckie wydania Biblii są pozbawione ksiąg deuterokanonicznych.
Jak duże są różnice?
Zasadniczą różnicą między Bibliami: protestancką i katolicką (czy też prawosławną) jest brak w tej pierwszej części ksiąg (księgi deuterokanoniczne - określane przez protestantów jako Apokryfy; apokryfy w rozumieniu katolickim protestanci nazywają pseudoepigrafami). Różnice w sposobie przekładu są wtórne i mają dzisiaj drugorzędne znaczenie (chyba, że bierze się do ręki przekład dokonany z pogwałceniem zasad współczesnej hermeneutyki i lingwistyki, dokonywany czasem przez jakąś grupę na jej własne potrzeby...).
Przekłady katolickie mają "autoryzację" Kościoła - przekłady protestanckie takiej akceptacji nie mają; i chociaż dzisiaj różnice między przekładami (stanowiącymi zawsze także interpretację tekstu oryginalnego!) nie są duże, warto pamiętać, że istniał kiedyś zakaz czytania przekładów protestanckich (notabene stanowiący czasami podstawę do błędnego twierdzenia, jakoby Kościół Katolicki kiedykolwiek zakazywał czytania Biblii w ogóle). Różnice mają więc przede wszystkim charakter ilościowy i dotyczą Starego Testamentu. Przejęty przez Kościół katolicki kanon ksiąg Starego Testamentu jest tożsamy z Biblią używaną przez większość chrześcijan w okresie powstawania Kościoła (Septuaginta). Taki układ ówczesnego kanonu potwierdzają m.in. znaleziska z Qumran (z wyj. Księgi Estery - wszystkie księgi naszego Starego Testamentu).
Protestantyzm w XV wieku odrzucił księgi deuterokanoniczne, uznając za wiążące część ustaleń synodu w Yavne i przyjmując za kanon Starego Testamentu księgi tzw. Biblii Hebrajskiej (jednak w układzie Septuaginty).
Dwa kanony - dwie tradycje
Współczesna Biblia Hebrajska zawiera kanon, przyjęty podczas spotkania (synodu) żydowskich uczonych w Jamni (Yavne) w 90 r. - są to księgi nazywane w biblistyce księgami protokanonicznymi. Józef Flawiusz określa ramy czasowe powstawania ksiąg protokanonicznych na okres od Mojżesza do perskiego króla Artakserksesa I (panującego do 424 roku przed Chrystusem), jednak opinia większości biblistów jest zgodna: ostateczna redakcja ksiąg Starego Testamentu trwała do I wieku p.n.e. Spotykana niegdyś wśród biblistów protestanckich teza (podobnie jak stwierdzenie Flawiusza i oparta na nim tradycja Talmudu) jakoby wszystkie księgi protokanoniczne istniały w swej ostatecznej redakcji już w IV wieku przed Chrystusem, jest trudna do obronienia w świetle współczesnej wiedzy biblijnej. Podkreślamy to, ponieważ taki argument (jakoby księgi protokanoniczne były "lepsze" ze względu na ich ostateczne "ukończenie" przed IV wiekiem p.n.e.) bywa jeszcze i dziś podnoszony przeciw kanoniczności ksiąg deuterokanonicznych, tymczasem jest to argument nie mający podstaw.
W świetle współczesnej wiedzy odrzucenie fragmentów deuterokanonicznych można uznać za wyraz reakcji przeciw Kościołowi hierarchicznemu i Tradycji oraz chęci podkreślenia własnej, odrębnej tożsamości eklezjalnej. Twierdzenie, jakoby chrześcijański Kościół od początków istnienia używał wyłącznie takiego właśnie kanonu (dość powszechne w świadomości protestanckiej) jest nie do obrony na gruncie danych historycznych. Należy jednak dodać, że wydaje się również niemożliwe dzisiaj jednoznaczne udowodnienie posługiwania się wyłącznie Septuagintą przez wczesny Kościół. Jest w każdym razie jasne, że odrzucając Tradycję, protestantyzm był zmuszony do zapełnienia czymś powstałej luki w przekazie historycznym. Narzucającym się rozwiązaniem były orzeczenia synodu w Yavne - można więc powiedzieć, że stanowisko protestantyzmu jest zrozumiałe. Warto sobie jednak uświadomić, że przyjęcie takiego stanowiska ("natchnione sa wyłącznie księgi protokanoniczne") jest wyrazem przyjęcia określonej tradycji eklezjalnej, a nie odzwierciedleniem nieuznawania ksiąg deuterokanonicznych przez pierwotny Kościół.
Ekumenicznie można sobie powiedzieć w tym miejscu tak: chociaż sposób ustalenia kanonu "protestanckiego" rodzi pewne wątpliwości ze strony katolików (poza zasadniczym pytaniem o przyczynę odrzucenia Pisma w postaci, w jakiej było używane przez wczesny Kościół - także inne, np. dlaczego we współczesnym protestantyzmie wykorzystano z Septuaginty układ ksiąg, jednocześnie odrzucając kanon Septuaginty?), chociaż wątpliwości budzą argumenty używane współcześnie w obronie kanonu protestanckiego (rzekomy brak cytatów z ksiąg deuterokanonicznych w Nowym Testamencie) oraz często nietolerancyjna postawa wobec szerszych kanonów (katolickiego i prawosławnego), to jednak należy szanować prawo różnych denominacji do określania tego, co uważają one za kanoniczne. Nawet jeśli w protestanckich Bibliach brakuje części ksiąg Starego Testamentu, to przecież do zbawienia prowadzi wiara w Jezusa - a nie znajomość Pism...
Księgi deuterokanoniczne w Bibliach protestanckich
Poruszając temat Biblii protestanckiej nie sposób nie wspomnieć o przekładach Biblii na język polski: pierwszym polskim przekładem całej Biblii z języków oryginalnych była wydana w 1563 roku przez protestantów Biblia Brzeska. Wraz z innymi przekładami współtworzy ona piękny pomnik języka polskiego, jaki powstawał w okresie, zwanym "złotym wiekiem Biblii polskiej". O innych przekładach protestanckich (i nie tylko) piszemy szerzej na stronie Polskie przekłady Biblii.
Warto wiedzieć, że początkowo wydania protestanckie zawierały księgi deuterokanoniczne Starego Testamentu, umieszczane na końcu wydania - zaczęto od tego zwyczaju odchodzić w XVII i XVIII wieku: jeśli dzisiaj bierze się do ręki dziełko zatytułowane "Biblia Brzeska" lub "Biblia Gdańska", to trochę żal tego, że współczesne wydania nie są wierne swoim oryginałom... Dlatego coraz częściej powraca zwyczaj publikowania wydań protestanckich z takim właśnie układem ksiąg - nazywa się je "wydaniami ekumenicznymi"; miejmy nadzieję, że ten zwyczaj dotrze także do Polski.
7