Nauka o państwie 26.05.10

Władza sądownicza

Jest rozumiana na 2 sposoby:

1. przesłanki przedmiotowe

• wymiar sprawiedliwości, powinna urzeczywistniać sprawiedliwość

• ma rozpatrywać i rozstrzygać na podstawie prawa i w imieniu państwa z inicjatywy wszczynającego postępowanie i w ramach odpowiedniej procedury prawnej, konkretne karne, cywilne i administracyjne spory w celu zapewnienia funkcjonowania praworządności w życiu społecznym

2. przesłanki podmiotowe

• kto sprawuje władzę sądowniczą (zawiera to Konstytucja)

• organy sadownicze wydaja orzeczenia, które później podlegają wykonaniu. Wykonywane są albo przez tych, których dotyczą, albo podlegają egzekucji państwowej z zastosowaniem środków przymusu

Ustrojowa pozycja władzy sądowniczej zależy od ogólnej koncepcji ustrojowo-politycznej przyjętej w danym państwie.

Władza sadownicza jest rozstrzyganiem konfliktów prawnych przez niezawisłe i niezależne sądy. Konstytucje uznają podstawową zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości. W drobnych sprawach kiedyś orzekały pewne jednostki, w których nie zasiadali sędziowie, tzw. kolegia. Przy uznaniu sądowego wymiaru sprawiedliwości działalność tego typu instytucji musiała zostać zakończona.

Państwo musi stworzyć sądy i powołać sędziów. Przepisy dość ściśle ograniczają i określają, jakie są gwarancje sądowej kontroli nad rozstrzyganiem sporów, np. kto może być sędzią, jak mogą funkcjonować. W konstytucjach jest mowa o odrębności organizacyjnej sądownictwa od innych organów państwowych. Przepisy o niezawisłości sędziowskiej i podstawowych gwarancjach niezawisłości. Dotyczy to np. odpowiedzialności karnej sędziów czy możliwości ich zatrzymania.

Władza sądownicza ma różny zakres i różną rolę do spełnienia. Szczególny kult sędziego istnieje w krajach anglosaskich - sądy nie tylko stosują prawo, ale także prawo tworzą (precedensy sądowe). Pozycja władzy sadowniczej w tych krajach jest jeszcze szersza. W Europie kontynentalnej większość prawa jest skodyfikowana i rola sędziego zostaje nieco umniejszona. W krajach anglosaskich mamy do czynienia z prawem sędziowskim, którego twórcą są sędziowie. Niektórzy uważają, że w ten sposób tworzy się oligarchia sędziowska, ale tradycja tych państw pokazuje, że nie ma tam tendencji do ustalania dyktatury sędziowskiej - poziom orzeczeń jest bardzo wysoki, często są wzorem dla sądów innych państw.

Sądy są elementem systemu podziału władz i zasady wzajemnego hamowania i równowagi. Są bardzo istotnych ośrodkiem jeżeli chodzi o zapewnienie hamowania, równoważenia się (check&balance). Sądy mają dużą role do spełnienia przy interpretacji norm i dostosowywania norm do zmieniających się warunków społecznych. W wielu przypadkach równoważą zapędy legislatywy, która chce narzucić pewne swoje rozwiązania wbrew kulturze politycznej i prawnej danego państwa.

Zasady organizacji i funkcjonowania władzy sądowniczej:

[zawarte w konstytucjach niektórych państw, w innych państwach pojawiają się w kodeksach postępowania karnego czy cywilnego]

1. Zasada niezawisłości sądowej - jest jedną z gwarancji zachowania reżimu demokratyczno - liberalnego. W Wielkiej Brytanii jest gwarantowana w prawie common law, prawie sędziowskim. Tą zasadę przewiduje konstytucja np. Polski, Austrii, Japonii. Ta zasada przejawia się w określony sposób. Treść zasady: sądy w orzekaniu są poddane jedynie ustawom i konstytucji. Sądy przy rozstrzyganiu spraw nie podlegają dyrektywom organizacyjnym, politycznym, wynikającym z podległości sadowej - inaczej niż urzędnicy. Sądy mają jedynie na uwadze treść przepisów prawnych i konstytucji. Jest szereg gwarancji niezawisłości sądowej:

1. Gwarancje organizacyjne - organizacyjnie oddziela się sądy od organów innych władz, określa się w ustawie czy konstytucji zasięg jurysdykcji poszczególnych sądów, a także państwo dostarcza środki umożliwiające prawidłowe wykonywanie funkcji. Sądy są oddzielone od administracji wymiaru sprawiedliwości.

2. Gwarancje funkcjonalne

• zakaz ingerencji w orzecznictwo sądów ze strony organów innych władz. Wyjątek jest zagwarantowany dla: ułaskawienia (głowa państwa) i amnestii (władza ustawodawcza).

• Zakaz wydawania ustaw z mocą wsteczną.

• Wyłącznie sądowi jest pozostawiona decyzja, czy dana kwestia należy do jego jurysdykcji.

• Niepołączalność stanowiska sędziego z innymi zajęciami - realizuje się to przez zasadę „incompatybilitas”, istnieje lista stanowisk, które nie podlegają połączeniu z innymi. Najczęściej zakaz piastowania stanowisk władzy wykonawczej, ustawodawczej, należenia do partii, prowadzenia działalności publicznej itp.

• Nieusuwalność sędziego z urzędu poza wyjątkowymi sytuacjami, które są w ustawie określone.

• Immunitet sędziowski - immunitet nietykalności, sędzia nie może być bez uprzedniej zgody sądu pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności, zatrzymany lub aresztowany. Sędziowie nie ponoszą odpowiedzialności za swoje orzeczenia.

• Materialna niezależność sędziów - powinni mieć wynagrodzenie odpowiadające godności ich urzędów oraz zakresowi obowiązków.

Gwarancje procesowe

• jawność postępowania

• tajność narady sędziowskiej

• kolegialność orzekania

• swobodna ocena dowodów

2. Zasada niezależności sądów - odnosi się do wszystkich organów władzy sądowniczej. Jest określona w konstytucji jako wyodrębnienie sądów od innych organów państwowych.

3. Zasada jednolitości sądów - sądy wydają wyroki w imieniu suwerena lub państwa. Struktura sądów jest jednolita, określa ją konstytucja i określają ją też ustawy rozwijające postanowienia konstytucji. Bardziej skomplikowana jest ta zasada jeśli chodzi o federacje. Dotyczy tego, że zawsze jednolitą podstawą orzecznictwa jest prawo. Sędzia może badać ważność aktu ustawowego tylko w przypadku, kiedy konstytucja mu na to zezwala, najczęściej takich uprawnień sądy nie mają, do tych celów przeznaczone są trybunały konstytucyjne. Sędzia ma obowiązek kontrolowania zgodności aktów podstawowych z ustawami.

4. Zasada dwu lub trzyinstancyjności postępowania sądowego

• strona postępowania ma możliwość żądania przeprowadzenia tego postępowania przed wyższą instancją, innym składem sędziowskim. Jest to gwarancją, że wynik sprawy jest determinowany stanem prawa, a nie uprzedzeniami sędziego itp., służy to wyeliminowaniu pomyłek, błędnej oceny dowodów itp.

5. Zasada nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego

• w dużej mierze jednolitość orzecznictwa kraju jest zapewniana przez sąd najwyższy, który zapoznaje środki odwoławcze od sądów niższej instancji i linie orzecznicze (pewne ustalone sposoby rozstrzygania pewnych spraw) są wyznaczane przez orzecznictwo sądu najwyższego

• Sąd najwyższy dba o wysoki poziom orzecznictwa.

6. Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości

• obok sędziów zawodowych pojawiają się tendencje, aby w orzekaniu uwzględnić poglądy społeczne - ławnicy w zakresie prawa pracy i rodzinnego

• w krajach common law pojawia się instytucja sędziego przysięgłego. Orzekają oni z reguły w sprawach karnych (USA, Australia, Wielka Brytania, Kanada), niekiedy w cywilnych. Zazwyczaj wypowiadają się tylko o winie, wyjątkowo mogą się wypowiadać o karze. Sędziowie przysięgli są niezawiśli, mogą zajmować stanowisko przeciwne do stanowiska sędziego. Często są wybierani przez głosowanie, losowanie. Najczęściej funkcja honorowa, nie łączy się z wynagrodzeniem.

• Ławnicy: współcześni ławnicy mają prawa równe prawom sędziów zawodowych , w sprawach karnych rozstrzygają zarówno o winie, jak i o karze. Mogą przegłosować sędziego. Instytucja ławników ma zapewnić otwartość składu sędziowskiego na poglądy społeczne, przeciwdziałać dogmatyzacji. Najczęściej ławnicy mają nastawienie życzliwe dla osoby, która jest sądzona. Funkcja kadencyjna.

7. Zasada powszechności dostępu do sądów

Wynika z norm prawa międzynarodowego. Prawo dostępu do sądu obejmuje prawo do uruchomienia procedury przed sądem, prawo do tego, żeby procedury były zgodne z wymogami sprawiedliwości, żeby można było w rozsądnym czasie uzyskać rozstrzygniecie sprawy. Oznacza możliwość zwrócenia się w każdej sytuacji do sądu.

7. Zakaz tzw. procesów inkwizycyjnych

• Zakaz takich postępowań, w których funkcje sędziego i oskarżyciela sprawuje ta sama osoba - narusza to bezstronność sędziego

8. Zasada wyłączności ustawy w określeniu ustroju sądu

• Przyjmuje się, ze system wymiaru sprawiedliwości może być jedynie określany przez konstytucje i ustawy, czyli władzę ustawodawczą

Rodzaje sądów:

1. sądy konstytucyjne - kontrolują konstytucyjność prawa. W Polsce - Trybunał Konstytucyjny. Kompetencje:

a) kontrola konstytucyjności norm na szczeblu lokalnym lub centralnym

b) rozstrzyganie sporów wynikających w federalnej struktury państwa

c) rozstrzyganie sporów miedzy naczelnymi organami państwowymi

d) rozpatrywanie skarg konstytucyjnych służących ochronie podstawowych praw jednostki

Rodzaje kontroli konstytucjonalności prawa:

a) kontrola abstrakcyjna - nie jest związana z konkretną sprawą

b) kontrola konkretna

c) kontrola uprzednia - badanie konstytucyjności przed wejściem w życie aktu

d) kontrola następcza - badanie konstytucyjności po wejściu w życie aktu

2. sądy szczególne - powołane do rozpatrywania określonego rodzaju spraw, np. sądy wojskowe, pracy

3. sądy powszechne

• występują we wszystkich państwach demokratycznych.

• domniemanie kompetencji sądu powszechnego

• sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach

• Sprawy z zakresu prawa karnego i cywilnego, niekiedy np. sprawy wyborcze

• Nadzór nad sądami sprawuje Sąd Najwyższy w kwestii orzekania, w zakresie funkcjonowania - Minister Sprawiedliwości

4. sądy administracyjne

• służy sądowemu nadzorowi nad wykonywaniem administracji publicznej

• tworzą odrębny system organów, który jest nierównoległy do sądownictwa powszechnego

• najczęściej występuje wieloinstancyjność

• od 2004 mamy wojewódzkie sądy administracyjne i naczelny sąd administracyjny

5. sądy wojskowe

• w niektórych krajach zakaz tworzenia takich sądów w czasie pokoju

• wymiar sprawiedliwości w siłach zbrojnych w sprawach karnych, np. zdrada ojczyzny

• obok sądów powszechnych, tworzą odrębny system organów

6. sądy polubowne

• mogą występować tylko w prawie prywatnym - cywilnym, handlowym, rodzinnym, pracy

• powołane wolą stron, które chcą poddać spór pod rozstrzygniecie określonego organu

• wyrok rodzi skutki prawne pomiędzy stronami

• nie jest sądem państwowym

• nie ma obowiązku stosować obowiązującego w danym państwie prawa materialnego, może rozstrzygać na podstawie zasad słuszności, zwyczajów handlowych - pewna autonomia w obrębie prawa prywatnego

---