Dryjski, A. (1931). Współczesne teorie podświadomości, Kwartalnik Filozoficzny, IX.

• Różne definicje terminu podświadomość:

1) część pola świadomości, która w danym momencie znajduje się poza ogniskiem naszej uwagi;

2) aktywność swoistych wrażeń, wyobrażeń, etc., odszczepionych od świadomości osobowej i działających pod jej progiem;

3) wcześniejsza wobec świadomości organizacja psychiczna, istniejąca pod jej progiem, będąca źródłem świadomości. Narodziny świadomości w tym wypadku oznaczają tylko wyższy stopień koordynacji funkcji duchowych.

HISTORIA:

-początki pojawienia się nieświadomości przypadają na czasy starożytne

-Descartes wyróżnił 2 rodzaje myślenia: -spontaniczne(nie pozostawia wspomnienia)

-refleksyjne(dusza zdaje sobie sprawę z przedmiotu

myślenia i pamięta go),

-Leibniz-,, zasada ciągłości”- w każdej chwili do duszy docierają percepcje, są to niezliczone ilości małych, ciemnych wrażeń, które są za słabe i jest ich zbyt dużo, aby wszystkie mogły zostać uświadomione. Kiedy percepcje staną się wyraziste i zostanie na nie zwrócona uwaga, to staną się świadome.

• Najwyższą forma życia duchowego jest apercepcja(zwrócenie uwagi na percepcje ciemne

• Stan świadomości składa się z nieskończonej liczby percepcji ciemnych, których pojedynczo nie spostrzegamy

• Stany nieświadome różnią się od świadomych tylko ilościowo(czyli stopniem jasności- uwagi) (por. zasada ciągłości)

-Wolff- przejął i rozszerzył koncepcję Leibniza; uważał, że istnieją także stany psychiczne pozbawione pierwiastka świadomości (tu różnica jest jakościowa)

Niemcy:

-badania nad świadomością prowadzone były w 2 kierunkach:

• przyrodniczy(w duszy znajdują się miliony wrażeń, które są nieświadome ale na skutek silnych zewnętrznych pobudzeń staja się świadome)

• spekulatywny(po podzieleniu kierunku przyrodniczego na 2 grupy; do pierwszej należeli ci, dla których procesy nieświadome różniły się od świadomych tylko ilościowo(Leibniz, Herbart, Beneke, Fechner); do drugiej należeli ci, którzy przyjęli ze zmianami podejście Wolffa(Carus, Fortlage, Schopenhauer)

-Herbart-,, mechanika wyobrażeń” -wyobrażenia to atomy psychiczne znajdujące się w ciągłym ruchu, zwalczające się wzajemnie(zniknięcie wyobrażeń ze świadomości jest skutkiem ich wzajemnego hamowania), do świadomości dostają się te wyobrażenia, które maja odpowiednie natężenie, wyobrażenia nieświadome dążą do bycia świadomymi, mogą być bliżej lub dalej od progu świadomości

-Beneke- nieświadomość jest niższym stopniem świadomości; współdziałają ze sobą, nieświadomość to ślady pamięciowe zawierające ukryta treść wyobrażeń

-Fechner- istnieje świadomość ogólna(centralna)i utworzone na jej podstawie świadomość indywidualna

-Carus- świadomość wyłania się z nieświadomości; nieświadomość: -względna(większa część świata duchowego, wyobrażenia, które były już świadome i mogą powrócić do świadomości),-absolutna(wyobrażenia, które nie były i nigdy nie będą świadome, np. funkcje organiczne)

-Fortlage- nieświadomość nie jest niższym stopniem świadomości, jest czymś nowym, specyficznym, jej źródłem są popędy(będące w nieświadomości są nieomylne, doskonałe, błędy pojawiają się w świadomości)

-Schopenhauer- popędy(wola) stanowią istotę świadomości; nieświadomość ma charakter pierwotny, a świadomość- wtórny; istnieje nieświadomość indywidualna i rasowa(kolektywna)

Francja:

-Maine de Biran- świadomość jest otoczona czuciowością nieświadomą, wszystko co przenika do naszego ja ze świata zewnętrznego musi przejść przez nieświadomość a to prowadzi do powstania zmian

-Morean de Tours- w zaburzeniach psychicznych dochodzi do dysocjacji idei(czyli rozpadu złożonych tworów umysłowych na elementy składowe, w warunkach normalnych tworzą one całość)

-Durand de Gros- dusza jest asocjacja różnych gryp elementów psychicznych, z których jedna pełni role kierowniczą

-Taine- odniesienie do spirytyzmu; u jednej osoby istnieją dwa odrębne sposoby myśli, z których jedna jest uświadamiana, a druga nie i jest przypisywana istotom niewidzialnym

-Binet- odrzuca cerebrację nieświadomą(fizjologiczną interpretację nieświadomości), elementy, które tworzą nasze ja mogą ulec rozpadowi, wówczas świadomość nadal im towarzyszy, ale nasze ja ich sobie nie uświadamia(powstaje osobowość wtórna)

Anglia:

-Hamilton- przejął poglądy Leibniza; wiadomości istnieją potencjalnie dopóki się z nich nie skorzysta, w stanach patologicznych ujawniają się wiadomości, o których normalnie nic nie wiadomo, wszystko składa się z drobnych części, niedostrzegalnych dla świadomości

-James- świadomość obejmuje cały szereg uczuć, myśli, wspomnień, które znajdują się poza granicami świadomości

• Przyczyny pojawienia się pojęcia nieświadomości

-intensywny rozwój XIX wiek

-potrzeba wyjaśnienia „nagromadzonego materiału empirycznego” opartego na faktach: para psychopatologia(mediumizm, spirytualizm), psychopatologia (histeria), zachowania u zdrowego człowieka(natchnienie, twórczość)

-jeżeli pewien fakt nie da się wyjaśnić koncepcjami (teoriami) zastanymi, to trzeba utworzyć odpowiednią do tego nową teorię:

-->teoria musi być falsyfikowalna czyli taka, o której mamy szanse się dowiedzieć czy jest do odrzucenia w pewnych wypadkach .

-->spośród kilku teorii wybiera się najoszczędniejszą

Nieświadomość = pozbawione świadomości:

-obejmuje procesy nieświadome ale psychiczne

-opiera się na faktach:

- Problem z psychicznością nieświadomego - jak stwierdzić, że coś, czemu nie towarzyszy świadomość ma charakter psychiczny (duchowy, osobowy), a nie tylko fizjologiczny (mechaniczny). Ten sam problem powstaje przy poznaniu psychiczności drugiej osoby - samych jej aktów psychicznych nie można bezpośrednio zobaczyć, ale na podstawie sposobu (cech) ich ekspresji (ujawnienia się w sposób zewnętrzny poprzez zachowanie mimikę) stwierdza się, że są one psychiczne. Podobnie na postawie obiektywnych własności ekspresji (jej uporządkowania, celowości) orzec możemy psychiczność stanów nieświadomych (własnych i cudzych).

- Wszystkie interpretacje zjawisk podświadomych można sprowadzić do trzech zasadniczych koncepcji:

I.TEORIE FIZJOLOGICZNE

*Ribot, Münsterberg, Carpenter

-nieświadome psychiczne jest wg tych autorów pojęciem sprzecznym, gdyż świadomość nie może być dodana do istniejących już procesów psychicznych, ale to właśnie ona stanowi o ich egzystencji- zjawiska duchowe istnieją w świadomości, podobnie jak zjawiska fizyczne w przyrodzie;

-perspektywa fizjologiczna przyjmuje istnienie czegoś, co nie jest świadome, ale uznaje, że można to sprowadzić do fizjologii. Wszelka psychiczność jest tu z definicji świadoma.

II.TEORIE PSYCHOLOGICZNE

a) Teoria wzruszeniowa

*Abramowski:

-każdy moment świadomości zawiera jednocześnie treść doznania obecnego i całą naszą przeszłość psychiczną (kryptomnezja=ukryte w nieświadomości wspomnienia, których okruchy docierają do świadomości, dzięki czemu człowiek pamięta pewne szczegóły, wydarzenia lub doświadczenia, nie mając świadomości, że są one wspomnieniem gdyż wszystko, co przeszło przez filtr świadomości, pozostawia w niej swój równoważnik uczuciowy, przechowując się w świadomości indywidualnie jako fakt psychiczny o postaci wzruszeniowej;

-podświadomość=świadomość wzruszeniowa; masa żywa i twórcza (dynamiczny punkt widzenia)

b) Teorie patologiczne

*Janet:

-świadomość nie informuje nas o wszystkich wydarzeniach, jakie zachodzą w psychice;

-sfera podświadoma to elementy, które odszczepiły się od syntezy normalnej ( podświadomość jako produkt dysocjacji) - forma choroby osobowości;

-automatyzm elementów odszczepionych (np. pismo automatyczne), (powtórzenie, reprodukcja syntez poprzednich*);

*synteza służy przystosowaniu jednostki do nowych, coraz bardziej skomplikowanych wydarzeń życia, natomiast automatyzm jest tylko przejawem syntez, które powstały, gdy psyche osobnika była w stanie zdrowia i siły);

-podświadomość jako sfera podrzędna wobec świadomości

c) Teorie dynamiczne

*Freud:

-wszystkie procesy duchowe są z początku nieświadome: stopień świadomości osiągają tylko niektóre; jeżeli proces, należący do nieświadomości zostanie wstrzymany przez siły, zwane „cenzurą”, przejście do systemu następnego, tj. przedświadomości będzie mu wzbronione;

-istnieją dwa rodzaje nieświadomych (psychika utajona) aktów duchowych: przedświadome (w systemie tym zachodzą takie procesy, które mogą uświadomić się w warunkach zwykłych) i nieświadome (są to takie wyobrażenia, których człowiek nie jest w stanie uświadomić sobie w warunkach zwykłych- jest to spowodowane tym, że zostały one wyparte ze świadomości i wskutek dysocjacji nie mogą już do niej powrócić--> jedyna droga to hipnoza, psychoanaliza);

-niektóre zdarzenia o mocnym ładunku emocjonalnym, musiały ulec wyparciu, gdyż powodowały konflikty, które zakłócały równowagę duchową. Dzięki temu mechanizmowi obronnemu osobowość zaoszczędziła sobie wielu przykrości, ale została okrojona, część jej przeżyć pogrąża się w nieświadomość, skąd nie może się już wydostać;

-charakter dynamiczny nieświadomości wynika z tego, iż składa się z popędów, które dążą do urzeczywistnienia się w postaci realnej lub wyimaginowanej oraz z tego, że jest produktem mechanizmu wyparcia;

-elementy psychiczne wg Freuda:

• „JA”(Ich, ego)- odpowiada temu, co zwykle nazywamy rozumem; kieruje się zasadą rzeczywistości

• „ONO” (Es, id)- namiętność; kieruje się zasadą rozkoszy (dzisiaj Lustprinzip tłumaczy się raczej jako zasadę przyjemności), złożone z elementów wypartych, coś niższego, amoralnego

• „NADJAŹŃ”(uber-Ich, superego)- broni nakazów moralnych i społecznych

-składniki popędowe nieświadomości pochodzą z bardzo wczesnego dzieciństwa; te stłumione popędy posiadają charakter seksualny i odrywają ważną rolę w późniejszym życiu jednostki -strona popędowa nieświadomości: charakter dynamiczny, instynktowy, wczesnodziecięcy i seksualny

*Jung

-Psychika nieświadoma:

• nieświadomość osobowa- wszystkie przeżycia, które uległy wyparciu, zdobyte świadomie i bezwiednie- drogą doświadczenie jednostkowego.

• nieświadome kolektywne nieosobowe- wynik doświadczenia gatunku: posiada cechy dziedziczne, podobne u wszystkich ludzi.

III.TEORIE METAFIZYCZNE

*Myers

* von Hartmann:

-nieświadome jest podstawą życia duchowego, świadomość- jego powierzchnią, do której dochodzi tylko znikoma ilość bezwiednych procesów psychicznych; jest zjawiskiem ubocznym, epifenomenem, biernym produktem aktywności, która zachodzi w nieświadomym;

-nieświadomość, za pośrednictwem instynktu, który jest czynnością celową bez świadomości celu, prowadzi nieomylnie człowieka i inne zwierzęta do coraz wyższej perfekcji, do zachowania gatunku;

-wola jako taka jest zawsze nieświadoma, tzn, że prawdziwe motywy naszego postępowania są ukryte przed świadomością. Złudzenie wolnej woli polega na nieświadomości pobudek, które kierują naszymi czynami;

-rozum, który sądzi, krytykuje etc. jest zupełnie nieproduktywny: twórczość pochodzi tylko ze sfery nieświadomej i przewyższa wszelkie produkty rozumu; nieświadome posiada wiedzę i mądrość absolutną.

---