Językowy obraz pokolenia w tekstach piosenek hip, Filologia polska UWM, Stylistyka współczesna

     Jeden z wyróżniających się muzyków rockowych młodego pokolenia, zwycięzca drugiej edycji Idola Krzysztof Zalewski wyraził przekonanie w rozmowie z dziennikarką „Gali”, że rock w mediach umiera, a na rynku nie ma kapel, które zdominowałyby młodzieżowych odbiorców . Eksplozja zespołów hip-hopowych pozwala sądzić, że tego rodzaju muzyka lepiej trafia w gusta młodego pokolenia, a rock był bliski ich rodzicom i niestety - zdezaktualizował się.

     Kultura hip-hopu zatacza coraz szersze kręgi. Jeszcze piętnaście lat temu nikt o tego typu muzyce nie słyszał, a dziś to właściwie najważniejszy rodzaj twórczości w naszym kraju. Tych utworów słucha praktycznie każdy - dzieci, młodzież, starsi. WWO, Molesta Ewenement, Borixon, DJ 600V te nazwy są na ustach wszystkich. Tak jak w latach 70. muzyka hipisowska, a w latach 80. muzyka punkowa wyrażały stosunek młodzieży do świata, tak obecnie głosem młodzieży jest hip-hop. To w zasadzie jedyna autentyczna „publicystyka” młodego pokolenia.

     Dominującą tematyką piosenek hip-hopowych są problemy współczesnej młodzieży. Na oryginalność tych utworów składa się wiele elementów: przesłanie, motyw przewodni utworu, jego melodyjność, zrytmizowanie przekazu, a przede wszystkim sposób językowego obrazowania, który, jak postaram się wykazać, jest bardzo podobny w piosenkach tego typu. Na ocenę tekstu ma wpływ jego sensowność, regularność rymów, flow, czyli swoista płynność i naturalność oraz ogólne wrażenie artystyczne, mierzone reakcjami publiczności.

     Autorami tekstów piosenek są zazwyczaj sami wykonawcy, niekiedy powstają one spontanicznie, w czasie towarzyskich spotkań i należą niejako do autorstwa całej grupy. Tworzą je zazwyczaj młodzi ludzie, którym problemy młodzieży nie są obce, gdyż sami aktywnie uczestniczą w nieformalnych grupach, borykają się na co dzień z typowymi przeciwnościami, poszukują sensu życia i stałych wartości. W tekstach piosenek wyraża się „głos młodego pokolenia” autentyczny i spontaniczny, choć, nie ukrywam, obliczony na masowy odbiór i zwykłą komercję.

     Już w początkach XIX w. niemiecki filozof i poliglota Wilhelm von Humboldt zwrócił uwagę na to, że w każdym języku naturalnym zawarty jest jemu tylko właściwy sposób widzenia świata. Jolanta Maćkiewicz definiuje obraz świata w trzech aspektach: genetycznym (odbicie doświadczenia poznawczego jakiejś społeczności), statycznym (określony sposób odwzorowania otaczającego świata), pragmatycznym (modelowanie rzeczywistości umożliwiające poruszanie się w niej). Utrwalony w danym języku wizerunek otoczenia to właśnie językowy obraz świata .

     Posłużę się tzw. genetyczną stroną językowego obrazu młodego pokolenia, która realizuje się m. in. w charakterystycznym słownictwie tekstów piosenek hip-hopowych. Interesować mnie będą ukazane w nich relacje ja - świat zewnętrzny, preferowane wartości i autorytety oraz szanse i perspektywy młodego pokolenia. Te trzy podstawowe kategorie, składające się na obraz współczesnej młodzieży, zostaną omówione na podstawie wybranych i popularnych tekstów, które są reprezentatywne dla utworów tego gatunku.

     Konkretyzacja poszczególnych kategorii powinna się odbywać na zasadzie rozumienia słownika używanego przez hip-hopowców, będącego swoistym szyfrem o stałych elementach znaczeniowych, jak też poprzez rozpoznawanie całych konstrukcji składniowych, interpretację metafor i związków frazeologicznych.

     Język, a właściwie charakterystyczne słownictwo może szokować i zadziwiać przypadkowego odbiorcę. Niewątpliwie teksty hip-hopowe zawierają pojęcia gwarowe, z młodzieżowego slangu, a także specyficzne dla tego typu podkultury, pozwalające identyfikować te przekazy wśród innych dokonań współczesnej awangardy muzycznej. Na wyróżnienie zasługuje zwłaszcza, co jest jedną z głównych cech slangu używanego w środowiskach młodzieżowych, nadmiar elementów leksykalnych, gdyż ważniejsza do precyzji znaczeniowej staje się ekspresja i emocjonalne wartościowanie . Zespoły hip-hpowe rozpowszechniają wzorce wyrażania emocji nie tylko poprzez słowa, ale i gest, ruch, sposób ubierania się, ogólną postawę życiową. W ten sposób powstaje specyficzne środowisko młodzieżowych naśladowców, którzy są połączeni ze sobą silnymi więziami wewnątrzgrupowymi.

     Język tej grupy, slang lub gwarę (terminy te można stosować wymiennie} należy traktować jako dynamicznie rozwijający się socjolekt o prymarnej funkcji ekspresyjnej . Socjolekty różnią się od języka ogólnego przede wszystkim słownictwem i frazeologią; grypy społeczne tworzą własne zasoby wyrazów, zachowując system gramatyczny i fonologiczny języka ogólnego. Slang staje się czynnikiem integrującym grupę, powoduje silne poczucie odrębności w stosunku do innych, a niekiedy przybiera formę tajnego kodu do przekazywania treści, które mają być ukryte przed osobami postronnymi, a zrozumiałe tylko dla wtajemniczonych.

     Znajomość tego słownictwa jest często warunkiem przynależności do grupy. Słownictwo tego typu charakteryzuje się dużą zmiennością nazw, synonimią, chęcią wyrażenia pogardy dla świata oraz częstymi zapożyczeniami. Typowe dla słów środowiskowych są neologizmy, a częstość ich użycia związana jest z modą językową na określenia oryginalne, trafne i dobrze brzmiące. Hip-hop to również określony sposób ubierania się - kaptury, czapki z daszkiem, szerokie spodnie, luźne bluzy, maniera sceniczna przenika do młodych i określa nie tylko ich sposób wypowiedzi, ale także gesty i zachowanie. Można mówić o określonej kulturze hip-hopu, która rozwija się w sposób spontaniczny, żywiołowy, ale jest skłonna do postaw pełnych refleksji, analizy i uważnej obserwacji . Ogniskiem i źródłem tego zjawiska są ulice, brudne podwórka i osiedlowa ławka, a także kluby i puby, gdzie młodzi wykonawcy mogą prezentować swoje dokonania szerszej grupie odbiorców.

     Głównym wyróżnikiem tego typu twórczości jest język - szczególnie słownictwo i tak np. pieniądze to hajs lub tapeta, dziewczyna to sztuka, karmana to kieszeń, lamus - głupiec, zajawka- myśl, idea, czerwonoskórzy - pijacy spod sklepu monopolowego. Czasowniki występują zwykle stałych połączeniach wyrazowych i tworzą związki frazeologiczne świrować kogo innego jak w operze, z prawilnymi trzymaj zgodę, sławy grzewka dotyczy każdego, kręcić blacharę (jechać samochodem), wpaść w cug (uzależnić się od czegoś), choć nie brak takich, które funkcjonują samodzielnie: rozkminiam (rozumiem), ściemniasz (zmyślasz), olewać (zignorować).

     W tekstach piosenek zwraca uwagę impresywny charakter wypowiedzi, realizujący się w licznych formach trybu rozkazującego:
Nie ufaj obcemu
Do każdego wniosku dojdź samemu
Dzięki temu zaznaczysz swoje zdanie
Idź z tym ramię w ramię (ZIP)

     Większość utworów hip-hopowych ma charakter przesłania i składa się z kategorycznych nakazów typu: „tak trzymaj”, „bądź sobą” „nie łam się”, „nie bój się zmiany na lepsze” (WWO), „być sobą i trzymać swego zdania” (ZIP). Stanowią więc one współczesną dezideratę, credo moralne młodzieży i poza tym że propagują określone wzorce i postawy, uczą jak żyć i odnaleźć się w świecie. Podmiot mówiący - w piosenkach pojawia się często, opisuje swoje doświadczenia, dzieli się wrażeniami lub zaleca wybór konkretnej postawy życiowej. Nadawca czuje się reprezentantem swojego pokolenia, a jego intencją jest przede wszystkim oddziaływać na emocje innych, by zwerbalizować wspólny ból istnienia i głęboką frustrację. Podmiot jest typowym kontestatorem, a jego krzyk i bunt - głosem całego pokolenia. Czuje się samotny i wyobcowany - „Dookoła ludzie chcą mnie oceniać. Nie widzą serca, nie widzą duszy. Nie widzą tego, co w mej głowie huczy” (DKA).

     Adresatem jest ktoś równie samotny i sfrustrowany, samotny jak palec, taki, co nie umie odnaleźć się w tłumie. „Wtedy, kiedy wołasz „człowiek” zimno cię olewa”(DKA).
WWO nawołuje do zmiany na lepsze:
„Człowiek zdominowany jest przez zło, atmosfera wojny pomiędzy systemami, rządami, a diabeł znowu coś knuje między nami, na planecie Ziemia przetrwa ten z układami. (...) Dziecko się rodzi i chłonie cały ten syf zbudowany przez ludzkie dłonie. Później w tym utonie, jak nie ma dobrego wzoru, z TV emanuje zło kunsztowne, a tandetnie przedstawiane to, co dobre...” (Nie bój się zmiany na lepsze)

     Świat nie jest przyjazny, a młody człowiek ma świadomość, że może być jeszcze być gorzej, jeśli nie będzie starać się tego zmienić. Nie ma na to jeszcze gotowej recepty, a nawet WWO ukrywa najważniejszą część tekstu, używając dość niejasnego języka francuskiego. Molesta propaguje wręcz cwaniactwo „Obrotny przetrwa, zamulony odpadnie”, a ”litość to utopia, chorych leczy konopia” (Miejskie Bagno).

     Bohater tekstów hip-hopowych to młody, wchodzący w życie człowiek, ukazany nieraz w krzywym zwierciadle, na zasadzie opozycji i kontrastu (Ken i Barbie w utworze Aro). Negatywnie oceniani są ci, którzy posiadają pieniądze i żyją na pokaz. Bogactwo zapewniają im zamożni rodzice, natomiast oni sami jedynie brylują w dyskotekach i gromadzą wokół siebie tłumy wielbicieli. Taka młodzież nie identyfikuje się z hip-hopowcani i dlatego pod jej adresem kierowane są zwykle najbardziej obelżywe inwektywy.

     Samotność i poczucie izolacji wyrażone w tekstach piosenek wskazuje na nieobecność cenionych autorytetów i wzorów do naśladowania. Najważniejsi stają się rówieśnicy i znajomi określani jako „ziomale”, „ziomy”. „kamraci”, czyli osoby o podobnych poglądach i nastawieniu do życia, wobec których jedynie należy być szczerym (ZIP). Młodzi nie cenią instytucji szkolnych, nie motywują się do rozwijania wiedzy, pracę i zwykłe obowiązki traktują pogardliwie, jako przymus i zło konieczne.

     Ważne staje się, by żyć chwilą - „Śmiać się i żyć, nie myśleć, jaka czeka jutro chłosta”(DKA), marzyć i wierzyć, że może być inaczej, być sobą i pilnować swego (ZIP)). Panaceum na wszystkie problemy jest proste: „Więc uderz puchara, będzie dobrze zara”. Nie należy mierzyć zbyt wysoko, co podkreśla ZIP, stosując powtórzenia: „Za wysoko nie mierzę, nie mierzę, nie mierzę, nie mierzę, nie mierzę”, lecz przede wszystkim trzeba mieć władzę nad swoim „ja” i być sobą, co pozwala stworzyć własny styl, gdyż liczy się tylko osobowość, „bo nie można jej kupić w kiosku ani w sklepie” (ZIP).

     Głównym hasłem młodych jest walka z nudą „młody jestem, szarość życia tłamszę” (Fenomen), w życiu kierują się głównie intuicją, która radzi z czego korzystać, a kiedy „odpuścić'. Czekają na swoją szansę, a przede wszystkim unikają kłopotów i starają uzbroić się w cierpliwość. Swoje perspektywy życiowe uzależniają od szczęśliwego przypadku, trafu - szansy, która się kiedyś na pewna zdarzy i na którą warto czekać, choć „ciągle ciężko z pieniądzem, tak to życie się toczy” lecz „kiedy tylko jest opcja hajsu się nachapię, żeby mieć go w ręku trzeba głową pokręcić” (Fenomen). Teksty piosenek nie propagują konkretnego sposobu zarabiania pieniędzy, zdawkowe „pokręcić głową” pozwala przypuszczać, że nie zawsze są to legalne sposoby, lecz zwykłe kombinatorstwo.

     Tak naprawdę to młodzi boją się przyszłości, a ich plany sięgają co najwyżej od rana do wieczora. Jak uważa Ascetoholix „ młodzi wolą się uszkodzić, żyć w zwidach, daj speeda, przecież następnego dnia nie widać, lepiej tego umilać, wrażenie, że myślenie o jutrze sprawia nam cierpienie, zapomnienie...” Z tekstów piosenek hip-hopu wyłania się niepokojący obraz młodzieży - znudzonej życiem, brakiem perspektyw i bytowaniem pomiędzy nicością a smutkiem, która woli „palić zioło” i tak naprawdę nie robić nic.

     Teksty nacechowane są emocjonalnie, co wyraża się zarówno w słownictwie jak i składni. Stosowane są często powtórzenia, paralelizmy składniowe i pejoratywne określenia:
„Miejskie bagno niespełnione marzenia
Miejskie bagno kara za przewinienia
Miejskie bagno tutaj nie masz wytchnienia.” (Molesta)

     Często w celu zrytmizowania wypowiedzi i wyróżnienia znaczących słów autorzy tekstów hip-hopowych stosują inwersję i elipsę np. „Trzymaj swego zdania mania ogarnia strugania” (ZIP).

     Autorzy piosenek nie unikają wulgaryzmów i gdy temat jest szczególnie emocjonujący używają wyrazów ordynarnych, czym przestali już dawno szokować swoich słuchaczy. Jest to niewątpliwie przejaw werbalnej agresji, która może być usprawiedliwiona potrzebą rozładowania napięcia, a także tym, ze dosadne słowo umożliwia wyrażenie swojej jednoznacznej opinii. Wulgaryzmy stosowane są szczególnie często w odniesieniu do prozy życia, niesprawiedliwości, skostniałych schematów i wobec ludzi, którzy zawiedli, utracili twarz.

     Hip-hop nie tworzy jednak sztywnych barier i nie wyznacza granic - wszak wolność jest, zdaniem młodzieży, wartością najważniejszą. Nie jest to kultura fizycznej agresji i przemocy, a jej przedstawiciele chcą przede wszystkim unikać konfliktów i żyć w spokoju. Są nastawieni na wygodę i słodkie nieróbstwo, a jakikolwiek wysiłek fizyczny czy umysłowy budzi ich zaskakującą niechęć. Młodzież sądzi, że „jakoś się uda”, a przede wszystkim jest roszczeniowo nastawiona wobec innych, szczególnie swoich rodziców. Imprezy hip-hopowe kosztują, rozrywka nęci młodych, którzy łatwo ulegają złudnym wpływom muzycznych idoli i niestety gubią się w swoim życiu.

     Muzyka hip-hopowa to nie tylko bity, ale także rysunki na murach, taniec, ale i marihuana. Choć trudno to zrozumieć, coraz więcej młodych ludzi sięga po narkotyki. Kontestacja młodego pokolenia może przybrać niebezpieczne formy, łatwo zatracić granice między tym, co stanowi dobrą rozrywkę a tym, co jest zgubne. Narkotyki pozwalają na ucieczkę od codzienności, dzięki nim można rozładować negatywne emocje, zastąpić rzeczywistość ułudą. Młodzież łatwo ulega wzorcom, które obowiązują w grupie rówieśniczej, zachęcana przez gwiazdy hip-hopu robi to, co ich idole. Nie jest to jednak dobra recepta na życie, jedynie droga ucieczki od codzienności, z której nie ma już powrotu.