4. J. Filek „Pytanie o istotę wychowania”
Czym jest wychowanie? Nie jest to tylko pytanie teoretyczne, ale również praktyczne, bo niezadowalający stan teorii wychowania sprzyja kryzysowi praktyki wychowania. Zbudowanie teorii umożliwi rozświetlenie praktyki.
Czym jest wychowanie i jakim powinno być tu i teraz? Wychowanie odnosi się do różnie rozumianych wartości, ale teoria wychowania powinna uciekać od teorii wartości, gdyż nie ma żadnej zadowalającej.
Należy analizować proste momenty składające się na akt wychowania i relacje między nimi.
Jak dojść do ogólnej teorii wychowania? Trzeba teorię wychowania pomyśleć nie jako teoretyczne przedstawienie możliwych technik wychowawczych, ale jako analizę samego zjawiska wychowania. Ogólna teoria wychowania stawia pytania o to jak to jest, że w ogóle jest jakieś „coś” i jakieś „jak”? pytałaby o istotę aktu wychowania.
Ogólna teoria wychowania ma nam pomóc zrozumieć, czym jest wychowanie a co nim nie jest. Taka teoria posiada dużą samodzielność wobec nauk psychologicznych, socjologicznych i innych. Proces wychowania należy badać niezależnie od jakiejkolwiek formy społecznej. Wychowanie jest wiecznym warunkiem historii ludzkiej, wspólnym wszystkim jej formom. Wychowanie nie jest narzędziem..
Wychowanie daje się odnieść do kategorii: działania - doznawania, które jest pojęte jako jedność, na co wskazał Kartezjusz, który powiedział, że to co się dzieje, zdarza to doznanie ze względu na osobę, której się to zdarza, a działaniem nazywamy to w odniesieniu do osoby, która sprawia, że coś się zdarza. Także istota działająca i doznająca mogą być różne, to jednak działanie i doznawanie są jedną rzeczą. Wychowanie ma strukturę działania- doznawania.. Mamy podmiot działający i podmiot doznający. Jeśli jest działanie, to jest też doznawanie. Podmiotem doznającym wychowania jest człowiek. Tam, gdzie stroną doznająca jest nie - człowiek, nie ma wychowania. Człowiek doznjący wychowania to wychowanek. Mamy dwa aspekty: wychowanie z perspektywy wychowanka i wychowującego. Ale ciągle chodzi o jedno wychowanie. Wychowanie trzeba uchwycić tak, aby pokazywała oba momenty: działania i doznawania, bo to nierozerwalna jedność.
Wychowanie z perspektywy wychowywanego - nie wszystko, czego doznaje człowiek można uznać za wychowanie. Doznawanie, które nie pozostawia śladu nie jest wychowaniem (musi być indyferentność). Błąd Helvetiusa w twierdzeniu, że wszystko nas wychowuje. Wychowania nie można utożsamiać z warunkami zewnętrznymi jakie na człowieka oddziałują.
Wychowanie może być z perspektywy wychowanka nie tylko tym, co doznawane, ale też tym co posiadane. Nie mamy słowa na określenie wytworu wychowania. Jednak z perspektywy kategorii: działanie-doznawanie nie ma możliwości potraktowania wychowania jako tego, które przechodzi w bycia doznawanym w bycie posiadanym.
Wychowanie z perspektywy wychowującego - podmiotem działania jest człowiek. Czy wszytskie podejmowane działania są działaniami wychowującymi? Aby człowiek mógł być wychowawcą musi zajśc takie działanie, które jest różne od działania dowolnych zewnętrznych przedmiotów. Działanie wychowujące wyodrębnia się spośród ślepych oddziaływań warunków i próbuje nad nimi zapanować, czy im się przeciwstawić jeśli to konieczne. Wychowanie ma sprawić, że to człowiek zacznie kształtować okoliczności, a nie one jego.
Wychowanie jako działanie i wychowanie jako doznawanie przenikają się wychowanie jest współdziałaniem. Doznawanie przez podmiot samo w sobie też jest działaniem. Jest też doznawaniem współ bo wychowawca doznaje podmiotowości wychowanka .
Rozszczepienie podmiotu działania - mamy bezpośredni i pośredni podmiot wychowujący, którego nie należy mylić z bezpośrednim i pośrednim działaniem wychowawczym. Wychowujemy kimś - przykład niewolnika, który na polecenie pana wychowuje chłopca. Zapis symboliczny: Jan Piotrem wychowuje Pawła.
Rozszczepienie podmiotu doznawania - podmiot doznawania może się rozpadać na bliższy i dalszy. Bezpośredni podmiot to ten, który bezpośrednio doznaje, a pośredni to ten, ku któremu wychowanie jest odniesione, który konsumuje wytwory wychowania. Zapis symboliczny: Jan Piotrowi wychowuje Pawła.
Podmiot może być jednostkowy lub zbiorowy. Fragmenty wychowania należy badać w kontekście społecznym.