Wykład V 14.III.2002
Rola Państwa w Gospodarce Rynkowej.
W Polsce kilka lat po zapoczątkowaniu gospodarki rynkowej pojawiło się wiele teorii ekonomicznych związanych z rolą państwa w tej gospodarce. Problematyka ta ma wymiar ogólny m.in. ze względu na załamanie się gospodarki socjalistycznej. W nurcie tym szczególnie wyraziście brzmią wypowiedzi odrzucające centralizm w gospodarce oraz podkreślające rolę „niewidzialnej ręki rynku”, ale zastrzegające równocześnie, że społeczeństwo wyżej ceni ingerencję państwa w procesy gospodarcze niż równoważne negatywne skutki działania Mechanizmy rynkowe
Rozwiązanie tego problemu nie jest jednoznaczne (bo złożone i powtarzalne).
We wszystkich krajach świata interwencja państwa w dziedzinach gospodarki i społeczeństwie stała się zjawiskiem niezwykle ważnym. Pojawia się ona (przede wszystkim) w reglamentacji, która określa ramy w jakich muszą się kształtować relacje między jednostkami gospodarczymi. Innym przejawem interwencji państwa są wydatki państwa i społeczności lokalnych oraz działalność sektora publicznego (administracja oraz przedsiębiorczość państwa).
Zainteresowanie wokół interwencjonizmu państwowego były zawsze obecne w nauce ekonomii (również obecnie) i obejmowało wszystkie gospodarki kapitalistyczne.
Klasycy ekonomii wywodzący się od Smitha i Ricardo uważali, że gospodarka może rozwijać się normalnie i bezkonfliktowo a zakłócenia są przypadkowe. W tym przypadku każda wielkość produkcji będzie automatycznie nabyta a „niewidzialna ręka” doprowadzi do ładu ekonomicznego.
Rząd ma tylko zapewnić:
~bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne |
~podstawowe zasady wolnorynkowe | laissey faire
~dbać o równowagę budżetu (oczywiście przy pełnym zatrudnieniu). |
Ta doktryna uległa załamaniu: w latach 30-tych - wynik rewolucja Keynesowska.
Keynes głosił, że laissej faire gospodarki kapitałowej cechuje się trwałą tendencją do niepełnego wykorzystania czynników produkcji, zwłaszcza siły roboczej- dlatego występują 2 zjawiska równocześnie:
a)masowe bezrobocie
b)masowe niewykorzystanie zdolności produkcyjnych.
Zakładając, że (w ramach rozwiniętej gospodarki rynkowej) istnieje możliwość pełnego wykorzystania zasobów (m.in. siły roboczej) - dowiódł, że jeżeli gospodarka rynkowa rozwija się samoczynnie to nie jest w stanie tego dokonać. Dla zapewnienia pełnego lub prawie pełnego zatrudnienia potrzebna jest ingerencja państwa w gospodarkę powodująca zwiększenie łącznego popytu.
Jednym z rozwiązań może być zwiększenie wydatków rządowych np. na roboty publiczne finansowane poprzez wyższe stawki podatkowe (np. u nas na sypanie wałów przeciw powodziowych - podatek VAT) bez zmniejszania innych wydatków.
Deficyt budżetowy uznany jest -w tych warunkach - za dopuszczalny a nawet pożądany. Załóżmy, że finansowanie deficytu budżetowego odbywa się przez tworzenie pieniądza (bez ograniczeń kompensacyjnych). Jakie są konsekwencje takiej decyzji dla wzrostu gospodarczego. Keynesiści uważają, że wynika stąd ożywienie działalności gospodarczej, a w konsekwencji podtrzymania wzrostu gospodarczego.
Deficyt budżetowy |
|
Wzrost popytu |
-> |
Wzrost produkcji |
-> |
Wzrost zatrudnienia |
Gdy wypłacone zostaną dodatkowe dochody, popyt wzrośnie, a to będzie stymulować wzrost produkcji przedsiębiorstw oraz zatrudnienia. Deficyt budżetowy jest więc pożądany w okresie niepełnego zatrudnienia.
Kontrowersje wokół interwencjonizmu państwowego
Dyskusje nad deficytem budżetowym są jedynie przykładem rozbieżności w poglądach ekonomistów w kwestii interwencjonizmu państwowego. Zwolenników i przeciwników interwencjonizmu państwowego dzielą duże różnice poglądów. Wśród jego zwolenników można wydzielić dwie grupy. Pierwsza z nich dopuszcza interwencję państwa jako instrument osłabienia negatywnych efektów rynku, w celu jego usprawnienia. Grupa druga odrzuca gospodarkę rynkową i oczekuje jej likwidacji.
Nie należy sądzić, że neoklasycy odrzucają w pełni interwencję państwa. Po pierwsze dlatego, że bez państwa nie możliwe by było respektowanie umów. Państwo musi więc nie tylko istnieć, lecz przede wszystkim wypełniać kilka zasadniczych funkcji (ochrona narodowa, ochrona własności, umów). Większość neoklasyków uznaje konieczność niektórych interwencji, takich jak: kontrola emisji pieniądza, ustawodawstwo antymonopolowe. Jednakże neoklasycy odrzucają interwencje, które ograniczają spontaniczną grę rynkową.
Keynesiści są na ogół zwolennikami kompensacyjnej działalności państwa prowadzonej w licznych dziedzinach życia społecznego i gospodarczego dla przezwyciężenia niedostatków rynku, jednakże przy zachowaniu kapitalistycznej struktury gospodarki, natomiast marksiści reprezentują skrajny interwencjonizm prowadzący do likwidacji kapitalizmu.
Defekty rynku - sektora prywatnego a defekty państwa - sektora publicznego. Teoria „public chois”.
Analizy gospodarki rynkowej dowodzą, że rynek i jego mechanizmy mogą utrzymywać gospodarkę w równowadze jednakże dochodzenia do niej może być kosztowny i długi (ekonomicznie i społecznie). Należy jednak określić również koszty regulowania gospodarki rynkowej przez państwo (podejście symetryczne) - określające defekty rynku i defekty państwowe (należy zastosować te same narzędzia analizy).
Koszty transakcji (w tym przypadku koszty interwencjonizmu państwowego) odgrywają tu decydującą rolę.
Teoria „public chois” - czyli wyborów publicznych (odnosi się nie do wyborów typu albo rynek albo państwo jako oddzielnych instrumentów) dotyczy krótkookresowego zastępowania instrumentów rynkowych przez państwo i odwrotnie jeżeli jest to efektywne ekonomicznie i społecznie.
Z drugiej strony państwo winno interweniować jeżeli gwarantuje to skuteczność a równocześnie określać granice kosztów porównywanych ze stratami wynikającymi z funkcjonowania mechanizmów rynkowych.
Na samoograniczenie się państwa istotny wpływ mają rządzące elity polityczne.
Za błędy w sektorze prywatnym odpowiadają: akcjonariusze, właściciele, menadżerowie, robotnicy. Za błędy w sektorze publicznym odpowiadają wszyscy. W prywatnej jest większa dążność do unikania błędów (w publicznej mniejsza).
Ogólnie należy stwierdzić, że: przy zagrożeniu recesją rząd winien zwiększać wydatki natomiast przy przegrzaniu koniunktury winno się je ograniczyć.
Keynes sformułował więc koncepcję państwa aktywnego.
Pojęcie i istota interwencjonizmu państwowego.
Ekonomia nie daje odpowiedzi ile państwa winno być w gospodarce bez naruszania podstaw funkcjonowania gospodarki rynkowej.
Przeciwnicy aktywnych państw uważają że jest ono zewnętrzne w stosunku do procesów ekonomicznych lub jedynie jako ich uzupełnienie. Systemy gospodarcze nie można traktować jako zamknięte z „niewidzialną ręką rynku” gdyż prowadzi to do fikcji teoretycznej.
Definicja interwencjonizmu państwowego w literaturze ekonomicznej.
„aktywne zmierzanie do realizacji określonych celów, oddziaływanie państwa na procesy gospodarcze i społeczne regulowane przez mechanizmy rynkowe”.
Zakres i kontrowersje wokół interwencjonizmu państwa w polityce społecznej i gospodarczej.
Mechanizmy rynkowe mogą prowadzić również do negatywnych zjawisk:
-cykle koniunkturalne
-inflacja
-bezrobocie (przy występowaniu tych zjawisk rząd podejmuje przeciwdziałania).
Państwo interweniuje również w przypadkach gdy siły rynkowe nie realizują procesów adaptacyjnych do zmieniających się warunków (popyt, podaż, ceny) - państwo również przyspiesza procesy zmian w gospodarce.
Interwencja państwa wynika w tym przypadku z niedokładności rynku.
Wniosek z tego:
*defekty rynku wymuszają ingerencję państwa
*defekty państwa nakazują ograniczoną jago rolę w gospodarce rynkowej i rozszerzenia Mechanizmy rynkowe
zakresy tej zastępowalności wynikają z:
~doświadczenia gospodarek,
~sprawności
~sytuacji gospodarczej
~ideologii.
W gospodarce kapitalistycznej nie dominuje państwo tylko Mechanizmy rynkowe
Doktrynalne przesłanki ingerencji państwa w gospodarkę.
Wyróżnić możemy dwa nurty:
1)neokeynsowski - istotny wpływ państwa na przebieg cyklu koniunkturalnego, na zmiany gospodarki, sferę społeczną, poprzez politykę fiskalną (budżet) wpływa (dochody i wydatki rządu) na popyt globalny.
2)neoliberalny - oddziaływanie monetaryczne (regulacja podaży pieniądza) przeciwstawia się ingerencji państwa.
Oba dopuszczają ingerencję państwa:
♦w okresie wojny
♦w okresie głębokich kryzysów
♦ przy zagrożeniu monopolizacji gospodarki.
W innych przypadkach o roli państwa decyduje stan gospodarki i przyjęta doktryna ekonomiczna.
Zasadniczo ingerencja państwa dotyczy procesów:
•alokacji (rozłożenia)
•stabilizacji (regulacji)
•redystrybucji (podziału).
Ad1)Mechanizmy rynkowe jest nieskuteczny w odniesieniu do branż i regionów
-rolą państwa jest wspieranie tych gałęzi (np. mleko do UE)
-rolą państwa jest przyspieszanie nowych technologii produkcji.
Ad2)konsekwencje obu nurtów (ale nie tylko „niewidz. ręka rynku) dotyczą fiskalizmu i monetaryzmu (w praktyce zwyciężają modele mierzane).
Ad3)jest to kwestia bardziej polityczna niż ekonomiczna. Wszystkie dopuszczają ingerencję państwa. Zależy to od panującej opcji politycznej oraz sytuacji społeczno-gospodarczej.
Zakres oddziaływania państwa we wszystkich 3 procesach (alokacji, stabilizacji, redystrybucji) zmienia się w zależności od punktu położenia w cyklu koniunkturalnym (ożywienia, stagnacji, recesji, wzrost/ spadek inflacji, bezrobocia) oraz cyklu politycznego (władza). Inne będą też instrumenty zmierzające np. do podtrzymania ożywienia.
Rola państwa - aspekt polityczny.
Każda władza chce mieć wpływ na procesy wpływające na jej cele strategiczne i utrzymanie rządów i dlatego będzie działać różnie w odniesieniu do zagrożeń (inflacja - trwały przyrost ogólnego poziomu cen przy uwzględnieniu zmian jakości towarów w pewnym okresie czasu; powoduje zarówno straty jak i korzyści).
Bezrobocie, recesja - przejaw spadku ogólnej działalności gospodarczej, szczególnie produkcji krajowej i zatrudnienia.
Kwestie polityczne decydują o stopniu ingerencji państwa w gospodarkę. Wyznacznikiem słuszności ingerencji jest jej ekonomiczna skuteczność oraz poparcie większości wyborców. Dlatego np. B. Clinton wygrał wybory pod hasłem „najpierw gospodarka - głupcze”.
U nas... - argumenty ideologiczne.
Sytuacja po 89r. wymusza na państwie odgrywanie bardziej wyrazistej roli jako arbitra i stymulatora procesów rynkowych. Państwo nie powinno bezpośrednio ingerować w procesy gospodarcze a realizować to instrumentami ekonomicznymi.
U nas jest dominacja sektora publicznego - odmiennie niż w rozwiniętej gospodarce rynkowej. Konieczne jest stałe samo ograniczanie przez państwo oddziaływania na gospodarkę.
Państwo ulega grupom nacisku. Może być wybiórcze korzystanie z dorobku nauk ekonomicznych. Transformacja ustrojowa wymaga od państwa szczególnego zaangażowania, wynika to z obecności:
-struktury własności | poddanie wszystkich stref weryfikacji rynkowej nie
-struktury gospodarki | przyniosłaby automatycznie pożądanych
-niepełnej sprawności rynku | procesów adaptacyjnych.
Państwo winno zmierzać ⇒ w stronę własności prywatnej.
Korzyści funkcjonowania państwa.
Jest to kwestia kontrowersyjna i często bulwersująca.
Rynek działa za pieniądze podatników - wydać najlepiej, żądać najmniej. Wykracza to poza indywidualne postawy ludzi. Przy prawidłowej polityce pieniężnej (ograniczonej emisji pieniądza - przy dowolnej → łatwe finansowanie swojej działalności). Każdy odpływ pieniądza z sektora prywatnego (podatki, dług publiczny) do sektora publicznego ogranicza możliwość tego pierwszego.(efekt wypierania).
Koszt alternatywny (utrata możliwości wydatkowania w sektorze prywatnym).
„Niewidzialna ręka rynku” może sprowadzić gospodarkę na manowce (inflacja, bezrobocie, degradacja środowiska). Dlatego współczesne systemy ekonomiczne są mieszaniną.