Akademia Rolnicza, Spis treści


Akademia Rolnicza w Lublinie

Wydział Rolniczy

Specjalność Ekonomika Przedsiębiorstwa

Funkcje pozarolnicze jako czynnik przekształceń

strukturalnych obszarów wiejskich woj. lubelskiego

(na przykładzie starego woj. lubelskiego)

Praca magisterska wykonana

w Instytucie Ekonomiki

i Organizacji Agrobiznesu

pod kierunkiem

dr Gabrieli Masłowskiej

Lublin 2001

Spis treści

Wstęp

1. Wprowadzenie...........................................................................................4

2. Cel pracy..................................................................................................19

3. Materiały źródłowe..................................................................................20

4. Metoda badawcza....................................................................................20

Rozdział 1.

Stopień rozwoju wielofunkcyjności na obszarach wiejskich woj. lubelskiego

1.1. Analiza koncentracji i struktury działalności produkcyjnej i usługowej

w układzie miasto - wieś.......................................................................22

1.2. Aktywność gospodarcza obszarów wiejskich woj. lubelskiego

mierzona wskaźnikami koncentracji społecznej i przestrzennej...........23

Rozdział 2.

Wyposażenie gmin wiejskich w zasoby czynników produkcji wg zakresu

wielofunkcyjności

2.1. Ludność, liczebność, struktura wiekowa, struktura zatrudnienia, saldo

migracji................................................................................................27

2.2. Rzeczywiste zasoby siły roboczej w rolnictwie indywidualnym........35

2.3. Poziom i struktura wykształcenia ludności rolniczej...........................37

Rozdział 3.

Wielofunkcyjność a zmiany strukturalne w badanych gminach

3.1. Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw....................................39

3.2. Zmiany w strukturze użytkowania ziemi.............................................40

3.3. Tendencje zmian w powierzchni gruntów niezagospodarowanych

i gruntów AWRSP..............................................................................41

3.4. Poziom infrastruktury i zasoby kapitału rzeczowego...........................41

Wnioski.......................................................................................................47

Piśmiennictwo............................................................................................50

Spis tabel....................................................................................................53

Wstęp

Pogłębiająca się od lat 90 - tych kryzysowa sytuacja w rolnictwie wymaga poszukiwania różnego typu możliwości jej rozwiązania i łączyć się powinna z całościowym podejściem do zagadnień obszarów wiejskich w Polsce. Nie ulega wątpliwości, że problem ten nabiera szczególnego znaczenia w obliczu negocjacji z Unią Europejską i towarzyszące temu procesowi niebezpieczne przekonanie, że członkostwo we wspólnotach spowoduje rozwiązanie problemów polskiego rolnictwa.

Należy podkreślić, iż w ostatnich czterdziestu latach każdy z krajów zachodnioeuropejskich prowadził i prowadzi własną politykę w celu podwyższenia poziomu życia mieszkańców wsi. Polityka ta była i jest róż- norodna, zależna od postrzegania problemu terenów wiejskich. Niektóre jej koncepcje opracowane były przez rządy poszczególnych krajów, inne przez władze regionalne, specjalne organizacje zajmujące się rozwojem terenów wiejskich lub przez same społeczności lokalne. Wszystkie te koncepcje uwzględniają zmniejszającą się liczbę gospodarstw, jak i osób pracujących w rolnictwie. Na początku lat osiemdziesiątych wprowadzono w ramach Wspólnej Polityki Rolnej limity produkcyjne, obniżono ceny, wprowadzono ekstensyfikację produkcji oraz system odłogowania ziemi. Polityka rozwoju obszarów wiejskich obecnie ma za zadanie sprostać nowym wyzwaniom związanym z koniecznością różnicowania funkcji ekonomicznych, tzn. wprowadzenie funkcji pozarolniczych, promocję nowych form zatrudnienia pozarolniczego oraz wspieranie systemu świadczenia usługi wielu udogodnień dla różnych grup ludności wiejskiej.)

Za obszar wiejski uważa się terytorium obejmujące wsie i małe miasteczka, na którym część gruntów jest wykorzystywana dla potrzeb rolnictwa i leśnictwa, rekreacji i działalności gospodarczej oraz kulturalnej mieszkańców tego terenu.

Obszary wiejskie stanowią około 80% terytorium Wspólnoty Europejskiej, ale tylko 15% ludności mieszka na tym terenie. Rolnictwo jest obecnie miejscem pracy tylko dla 6,5% osób zawodowo czynnych.

Odzwierciedleniem polityki Unii Europejskiej w zakresie rozwoju obszarów wiejskich uchwalona w 1996 r. Europejska Karta Obszarów Wiejskich, która odzwierciedla światowe tendencje polegające na podejmowaniu różnorodnych działań na rzecz społeczeństwa wiejskiego.

Od dawna w dokumentach Komisji Europejskiej i coraz częściej w Polsce pojawia się sformułowanie: „ zintegrowany rozwój terenów wiejskich”.

Obejmuje on:

Problematyka rozwoju terenów wiejskich dotyczy 93% obszaru Polski i prawie 15 mln (38%) ludności kraju.

W krajach wysoko rozwiniętych proces przechodzenia od wsi monofunkcyjnej do wielofunkcyjnej został zapoczątkowany kilkadziesiąt lat temu a jego rozwój jest mocno zaawansowany. W Polsce rozpoczął się on dopiero w latach 90 i cechuje go spowolnione tempo, w rezultacie czego potencjał wsi polskiej jest w dalszym ciągu zaangażowany głównie w pełnienie funkcji rolniczych. Przyczyną tego stanu jak pisze W. Łuczak - Bakuła jest niewydolna i rozdrobniona struktura agrarna, wskutek czego rolnictwo cechuje wysokie zatrudnienie sięgające ¼ zawodowo czynnej ludności. Tymczasem rozdrobnienie gospodarstw sprzyja utrwalaniu niskiej wydajności pracy oraz wysokiemu urolniczeniu ziemi (stosunek ilość ziemi użytkowanej rolniczo do ogólnej powierzchni kraju). W Europie wynosi on 46%, natomiast w Polsce - 60%.) Bardzo duże wykorzystanie ziemi dla celów rolniczych wynika z przyjęcia w poprzednim systemie doktryny głoszącej, że każdy hektar musi rodzić. Jest to także sytuacja typowa dla krajów biednych, słabo rozwiniętych, w których wzrost areału użytków rolnych jest jedną lub główną drogą zwiększenia produkcji rolniczej.

W Polsce zachodzi potrzeba wyłączenia z użytkowania rolniczego w pierwszej kolejności gleb niskiej jakości, zwłaszcza V i VI klasy bonitacyjnej, co sprzyjałoby podniesieniu produktywności ziemi, która jest obecnie niższa o 43% w stosunku do UE.

Podniesienie produktywności ziemi sprzyjałoby konkurencyjności polskiego rolnictwa, poprawie dochodowości gospodarstw rolnych, kształtowanej i liczonej w oparciu o zasoby ziemi faktycznie mogące stanowić podstawę efektywnej produkcji. Jednocześnie ziemia wyłączona spod rolniczego użytkowania mogłaby stanowić tereny przeznaczone pod zalesienie a także - wyłączona z użytkowania rolniczego - łatwiej i szybciej mogłyby być przeznaczone pod tereny inwestycyjne. Ułatwiłyby to procedury związane z tzw. „odrolnieniem”, a także ograniczyło przeznaczenie wysokiej klasy ziemi pod inwestycje przemysłowe, mieszkaniowe czy infrastrukturalne.

Polskie gospodarstwa cechuje duże rozdrobnienie, które praktycznie nie zmieniło się od okresu powojennego aż do lat 90, kiedy to pojawiły się pewne niewielkie przeobrażenia strukturalne.

Przemiany struktury obszarowej gospodarstw indywidualnych przedstawia poniższa tabela.

Tabela 1. Struktura obszarowa indywidualnych gospodarstw rolnych

w Polsce

Wyszczególnienie :

1990

1995

1997

1998

Gospodarstwa

w tysiącach

2138

2048

2008

1989

w odsetkach

100,0

100,0

100,0

100,0

o powierzchni

użytków rolnych :

1.01 - 1,99 ha

17,7

20,9

21,9

22,6

2.00 - 4,99 ha

35,1

33,7

34,4

34,0

5,00 - 6,99 ha

14,9

13,4

12,7

12,4

7,00 - 9,99 ha

14,9

13,3

12,3

12,3

10,0 - 14,99 ha

11,3

10,7

10,3

10,2

15 ha i więcej

6,1

8,0

8,4

8,5

Przeciętna powie-

rzchnia ogólna

gospodarstwa

7,1

7,6

7,8

7,7

w tym użytki rolne

6,3

6,7

6,9

6,9

Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2000. GUS, s.337.

Rozdrobniona struktura agrarna przyczynia się do wielu niekorzystnych zjawisk ekonomiczno - społecznych, a zwłaszcza :

W wielu opracowaniach podkreśla się, że w obecnej sytuacji zbędnych zasobów pracy w rolnictwie nie można przesunąć ich do innych gałęzi. Z gospodarstw rolnych, mimo spadku opłacalności „nie zwalnia się” członków rodziny, jeśli nie mają oni realnej szansy innej pracy. Całkowicie inny jest też wymiar ryzyka i bankructwa w gospodarstwie chłopskim. Dlatego też nie należy oczekiwać poprawy struktury agrarnej na większą skalę przez zaostrzenie reguł rynkowych i selekcji gospodarstw słabych. Zaprzestanie pracy w gospodarstwie rolnym może ujawnić się wtedy, gdy poza rolnictwem pojawią się korzystne i pewne formy zdobywania dochodów. Restrukturyzacja rolnictwa stoi więc w kolizji z problemem bezrobocia i łagodzenia jego skutków. Należy przy tym dodać, że na wsi występuje zjawisko ogromnego bezrobocia strukuralnego ukrytego, które ocenia się na co najmniej 700 000.

Kolejnym problemem jest niewykorzystana struktura demograficzna. Wiejskie struktury demograficzne kształtowały się pod wpływem kilku czynników najważniejsze z nich to : powojenne przemieszczenie ludności związane ze zmianą granic, migracja ludności wiejskiej ze wsi do miast oraz migracja ludności wiejskiej z obszarów słabiej rozwiniętych gospodarczo, zwłaszcza obszarów monofunkcyjnych rolniczych i położonych peryferyjnie wobec ośrodków przemysłowych, w pobliże tych ośrodków, nie tylko do miast, lecz również na wieś. W rezultacie na niektórych obszarach powstało zagrożenie dla prostej reprodukcji ludności i bardzo niekorzystna struktura demograficzna.)

Dla rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich szczególne znaczenie ma ich wyposażenie infrastrukturalne, jego niedostatki w znacznym stopniu mogą bowiem ograniczać efekty zainwestowanego kapitału. Ważna jest zwłaszcza jakość i gęstość sieci drogowej, rozwój sieci telefonicznej, rozwiązanie problemu zaopatrzenia w wodę i oczyszczania ścieków, infrastruktura instytucjonalna (banki, obsługa prawna). Infrastruktura wiejska w Polsce była bardzo zaniedbana, rozwijano ją głównie pod kątem widzenia potrzeb produkcyjnych rolnictwa w związku z czym powstała sieć punków skupu, zaopatrzenia, usług rolniczych. W mniejszym stopniu rozwijano infrastrukturę przeznaczoną dla ludności, a więc sieć handlową i usługową oraz tzw. infrastrukturę społeczną. Największe zaniedbania wystąpiły w dziedzinie infrastruktury instytucjonalnej. Po 1989 roku nastąpiła poprawa w zakresie niektórych elementów infrastruktury, np. telefonizacji, wodociągów, sieci handlowej itp. Niewiele zmieniała się infrastruktura drogowa a komunikacja publiczna w niektórych rejonach wiejskich przeżywa regres.) W kontekście przejścia do gospodarki rynkowej znaczenia wyposażenia infrastrukturalnego wzrasta.

W procesie aktywizacji ludności wiejskiej pewną rolę odgrywa także struktura sieci osadniczej, w tym gęstość występowania ośrodków miejskich o lokalnym znaczeniu i ich dostępność, odległość od węzłów komunikacyjnych oraz struktura zabudowy wiejskiej. Najbardziej niekorzystne zjawiska występują w tym zakresie w pasie centralnej Polski.

W analizach dotyczących możliwości wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich bierze się jeszcze z reguły pod uwagę stan środowiska naturalnego, w tym proces degradacji oraz np. występowanie obszarów chronionych, co ogranicza możliwość podejmowania pewnych rodzajów aktywności. Istnieje wiele ograniczeń przedsiębiorczości na obszarach chronionych, które mają charakter uniwersalny i odnoszą się do wszystkich obszarów i rodzajów działalności. Należą do nich:

Ograniczenia te różnią się zakresem w zależności od formy ochrony. Najbardziej chronione są parki narodowe i rezerwaty. Szczególne utrudnienia dotyczą działalności inwestycyjnej.)

Uwzględniając problemy związane z dalszym rozwojem produkcji rolniczej i specyficzne uwarunkowania polskiego rolnictwa przyjmuje się, że determinujące znaczenie dla wzrostu poziomu dobrobytu na obszarach wiejskich będzie miała pozarolnicza działalność gospodarcza.

Rozwój działalności pozarolniczej powinien stwarzać możliwości :

Przedsiębiorczość jest pojęciem wieloznacznym, stosuje się go zarówno do określenia dyspozycji psychicznych jak i działań, umiejętności radzenia sobie w każdej sytuacji jak i pomysłowość, wynalazczość.)

Istnieje wiele czynników które mogą utrudniać działalność gospodarczą na terenach wiejskich. Należą do nich :

W opisywanym środowisku występują także czynniki sprzyjające rozwojowi przedsiębiorczości wiejskiej. P. Kulawczuk, cytowany wyżej, wymienia szereg takich cech:

Istnieje też szereg barier natury jakościowej utrudniających rozwój przedsiębiorczości na wsi. Są to bariery mentalnościowe (duża rola tradycji na wsi, przywiązanie do utartych sposobów postępowania i gospodarowa-nia, zazdrość sąsiedzka, niechęć do przybyszów z zewnątrz, kunktatorstwo, wyczekiwanie, niechęć do wypowiadania się za pewnymi określonymi propozycjami i rozwiązaniami; nastawienie na paternalizm państwa, wynikający z przekonania, że tereny wiejskie wnoszą do bogactwa państwa więcej, niż otrzymują; apatia, bezczynność i problemy socjalne niektórych regionów wiejskich (szczególnie zdominowane przednio przez PGR-y); niechęć do planowania (dominacja prostej pracy fizycznej na terenie wiejskim powoduje znaczne przeszkody w przekonaniu rolników o konieczności przeniesienia wyników koncepcyjnych na papier); duża łatwość przeżycia (zaopatrzenie w żywność z własnego gospodarstwa redukuje zapotrzebowanie na pieniądze).)

Badania przeprowadzone przez wielu naukowców zajmujących się problematyką wielofunkcyjnego rozwoju wsi wskazują na podobne bariery rozwoju przedsiębiorczości. Np. K. Duczkowska - Małysz do takich czynników zalicza:

Podejmowanie przez rolników dodatkowej pracy poza gospodarstwem jest od kilkudziesięciu lat coraz bardziej powszechne w krajach Unii Europejskiej. Wielozawodowość występuje w około połowie unijnych gospodarstw rolnych. W Polsce sięga ono również 50% ogółu gospodarstw indywidualnych, ale uzyskiwane przez nie dochody są niezmiernie niskie. W przyszłości prawdopodobnie wzrośnie znaczenie działalności pozarolniczej gospodarstw. Obecnie gospodarstwa dzieli się na trzy grupy : 1) rozwojowe, o wysokiej efektywności, silnie powiązane z rynkiem, dzięki czemu główne źródła dochodów czerpią z rolnictwa; 2) średnie, stagnujące, o niskiej towarowości- część ma szanse przejść do pierwszej grupy; 3) słabe, upadające, cechuje je stosowanie pracochłonnych metod wytwarzania, praktycznie nie powiązane z rynkiem, produkcję przeznaczają na własne potrzeby, zadowalają się niskimi dochodami albo podejmują działalność pozarolniczą.)

Urzeczywistnienie koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju wsi będzie niewątpliwie źródłem przeobrażeń społecznych, zbliżonych do tych, które miały miejsce na zachodzie :

czny, samochodowy),

Oczekuje się, że działalność pozarolnicza będzie się rozwijać głównie w małych przedsiębiorstwach funkcjonujących głównie dzięki małym przedsiębiorstwom działającym w sferze przetwórstwa, handlu, usługach, zwłaszcza budowlanych, transportowych, naprawczych i turystycznych. Będzie miała natomiast mały zakres w nowoczesnych gałęziach wytwórczości.

W wielofunkcyjnym rozwoju regionów wiejskich należy wykorzystać zalety małych przedsiębiorstw, do których należą:

Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w znacznej mierze zależy od możliwości jego wsparcia przez różnego typu organizacje i fundusze w tym celu powołane. Szczególnie z rozwojem obszarów wiejskich związane są : Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, która dysponuje środkami budżetowymi ale także może je pożyczać np. z Banku Światowego. Głównym kierunkiem rozwoju Agencji jest budowa, wdrażanie i wzmacnianie systemu kredytowania przedsięwzięć podejmowanych na obszarach wiejskich, w tym głównie w rolnictwie, przetwórstwie rolno-spożywczym i w usługach. Agencja stworzyła system preferencyjnych kredytów ze swoich funduszy dopłacając bankom różnice w oprocentowaniu kredytów. Kredyty preferencyjne są przeznaczone głównie na restrukturyzację gospodarstw wybranych sektorów, skup produktów rolnych, zakup ziemi, tworzenie nowych miejsc pracy i zmniejszanie bezrobocia. Drugim istotnym zadaniem obok dopłat do kredytów jest program poprawy warunków życia na wsi przez wspomaganie rozwoju infrastruktury. System pomocy Agencji zazwyczaj w formie dotacji, przewiduje obok środków Agencji w inwestycje strukturalne muszą być jednocześnie zaangażowane środki własne mieszkańców wsi oraz środki budżetowe gmin.

Trzecim obszarem aktywności Agencji jest dofinansowanie przedsięwzięć z zakresu oświaty, doradztwa i informacji w rolnictwie (dofinansowanie szkół, ODR-ów, instytucji i uczelni).

Z kolei powołana w 1990 r. Agencja Rynku Rolnego ma na celu stabilizację oraz ochronę dochodów producentów rolnych (interwencyjny skup i sprzedaż, gromadzenie i gospodarowanie państwowymi rezerwami, udzielanie poręczeń kredytowych podmiotom realizującym zadania Agencji).

Agencja Własności Skarbu Państwa ma za zadanie poprawę efektywności gospodarowania w państwowym sektorze gospodarki rolnej przez jego restrukturyzację i prywatyzację. Jednym z zadań podjętych przez Agencje jest łagodzenie skutków bezrobocia wśród byłych pracowników PGR. W ramach instytucji pozarządowych istnieją liczne fundacje, stowarzyszenia i inne instytucje, które działają na rzecz wsi, m.in. gromadząc środki pozabudżetowe zwłaszcza pochodzące z pomocy zagranicznej (głównie UE). Jedną z ważniejszych jest FAPA- Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa która administruje i koordynuje większość funduszy Phare dla rolnictwa oraz innych programów zagranicznych dla tego sektora gospodarki.)

Przejmowanie przez tradycyjną wieś nowych funkcji jest procesem złożonym i długotrwałym, związanym z przemianami w rolnictwie. Mówi się o sprzężeniu zwrotnym między przemianami strukturalnymi a wielofunkcyjnym obliczem wsi. Polega on głównie na tym, że te pierwsze uwalniają z rolnictwa siłę roboczą, która może być z powodzeniem wykorzystana w innych zawodach - nierolniczych, ale związanych z otoczeniem rolnictwa. Przejmowanie zaś przez wieś nowych funkcji coraz liczniejszych i bardziej wyspecjalizowanych, przyśpiesza przemiany strukturalne. Wielofunkcyjna wieś jest więc odbiciem zmodernizowanego rolnictwa.

W literaturze przedmiotu znaleźć można już opracowania dotyczące pozarolniczej działalności gospodarczej rolników. Badania z reguły dotyczą podstawowych kierunków tej działalności oraz barier, na jakie napotyka. Dane opublikowane w artykule J. Bartoszcze, dotyczące 1996 r. Informują o tym, że działalność pozarolniczą prowadzi 7,25% indywidualnych gospodarstw rolnych i odsetek ten systematycznie rośnie.

Wśród głównych rodzajów działalności pozarolniczej badani wymieniali handel (detaliczny i hurtowy). Następnym rodzajem działalności były usługi, obejmujące swym działaniem działalność transportową, budowlaną, turystyczną itp. Trzecią grupę stanowiła produkcja i przetwórstwo (leśne, rybactwo i rybołówstwo, produkcja wyrobów z drewna, produkcja artykułów spożywczych i napoi.)

Podobne badania prowadzili także np. L. Bednarski i Cz. Michałowski .) Wynika z nich, że poważnym problemem dla podejmowania działalności pozarolniczej właścicieli gospodarstw był brak dostępnych informacji dotyczących zasad prowadzenia działalności, sposobów określenia jej opłacalności oraz brak pomocy ze strony miejscowych władz.

Regionalnie obszary wiejskie są mocno zróżnicowane, obok obszarów bogatych czy względnie bogatych występują także regiony o wadliwych strukturach gospodarczych, biedne. Niekiedy są to enklawy w ramach jednego regionu, z których jedne rozwijają się szybko a inne przeżywają długotrwały kryzys. Ponieważ zaś obszary nie są homogeniczne, nie można formułować jednego celu, identycznego dla wszystkich typów regionów.

Duże nadzieje wiązano, jeśli chodzi o rozwój regionalny z reformą samorządową. Z badań wynika, że władze gmin z reguły nie mają wystarczającego rozeznania w sytuacji ekonomicznej firm działających na ich terenie. Co więcej, radni nie bardzo zdają sobie sprawę z tego, ile pozarolniczych podmiotów gospodarczych (rejestrujących działalność w urzędzie gminy) znajduje się w takim rejestrze. Konfrontacja ich wiedzy z dokumentami urzędu gminy wskazuje, że zaledwie nieliczni mają rozeznanie, jak kształtuje się sytuacja i struktura gospodarcza na terenie gminy. Radni znają instrumenty polityki, którymi dysponuje gmina w stosunku do podmiotów gospodarczych, jednak nie mają orientacji co do sposobu i skali korzystania z nich. Najbardziej krytycznie o funkcjonowaniu władz lokalnych wypowiadali się w badaniach przedsiębiorcy - cudzoziemcy. Wskazywali oni na niemożność załatwienia jakiejkolwiek sprawy przez telefon, narzekali, że ustalenia ustne z urzędem zasadniczo różnią się od tych które otrzymują na piśmie. Problemy, jakie napotyka działalność pozarolnicza na terenach wiejskich mają ogromne znaczenie, gdyż, jak wspomniano, restrukturyzacja rolnictwa i jego modernizacja zależy w znaczącym stopniu od rozwoju wielofunkcyjności tych obszarów. Sprzężenie zwrotne, jakie istnieje pomiędzy rozwojem różnych funkcji terenów wiejskich wymaga uznania wagi wszystkich elementów procesu rozwoju i zmian.

Cel pracy

Celem pracy było określenie jak przedstawia się przestrzenne rozmieszczenie funkcji pozarolniczych na obszarach wiejskich województwa lubelskiego i jaki wywierają one wpływ na przekształcenie struktury obszarów wiejskich woj. lubelskiego. Analizowano takie problemy, jak związek aktywności gospodarczej obszarów wiejskich mierzonej za pomocą wskaźników lokalizacji przestrzennej ze wskaźnikami demograficznymi (zasoby siły roboczej, struktura wiekowa, saldo migracji i struktura wykształcenia), zmianami w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych, strukturze użytkowania ziemi oraz poziomem infrastruktury i zasobami kapitału rzeczowego. Starano się także ustalić, jakie zmiany zaszły w ciągu ostatnich lat w poziomie badanych wskaźników.

Materiały źródłowe

Podstawowe dane, niezbędne do realizacji tak określonego celu pracy, zostały uzyskane w Urzędzie Statystycznym w Lublinie, Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Posłużono się także wynikami spisu rolnego z 1996 roku.

Podstawą analizy porównawczej były wyniki badań G. Masłowskiej, zamieszczone między innymi w Annales UMCS, Sectio E w 1988 roku (strony 233 - 242).

Metoda badawcza

Metoda badawcza polegała głównie na konstrukcji wskaźników koncentracji przestrzennej i społecznej funkcji pozarolniczych dla gmin wiejskich woj. lubelskiego. Posłużono się nimi jako miarą natężenia zjawiska wielofunkcyjności na obszarach wiejskich. Metoda została zaczerpnięta z pracy G. Masłowskiej. Wykładnik (wskaźnik) lokalizacji przestrzennej jest stosunkiem udziału danej gminy w ogólnej liczbie nierolniczych podmiotów gospodarczych na obszarach wiejskich całego województwa, do udziału danej gminy w ogólnej powierzchni wiejskiej województwa. Z kolei wykładnik (wskaźnik) lokalizacji społecznej jest stosunkiem udziału gminy w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych do udziału w liczbie mieszkańców województwa.

Badanie gminy z obszaru danego województwa lubelskiego uszeregowano ze względu na poziom tych wskaźników i podzielono na 4 grupy. Gminy, które cechowały się wykładnikami lokalizacji powyżej 1.0 zaliczono do gmin wielofunkcyjnych, pozostałe, które cechowały się wykładnikami lokalizacji poniżej 1.0 zaliczono do gmin monofunkcyjnych.

Dla oceny zasobów siły roboczej zastosowano odpowiednie jednostki przeliczeniowe: 0.8 - osoby w wieku produkcyjnym pracujące wyłącznie i głównie w gospodarstwie rolnym; 0.5 - osoby w wieku produkcyjnym pracujące w gospodarstwie i poza gospodarstwem; 0.2 - osoby zatrudnione poza rolnictwem i pracujące w gospodarstwie rolnym.

Okres badawczy dotyczył lat 1994 - 2001, włączając w to dane porównawcze zaczerpnięte z opracowania G. Masłowskiej.

ROZDZIAŁ 1

Stopień rozwoju wielofunkcyjności na obszarach wiejskich województwa lubelskiego

1.1. Analiza koncentracji i struktury działalności produkcyjnej i usługowej w układzie miasto - wieś

Przedstawiane w niniejszej pracy badania objęły obszar dawnego województwa lubelskiego, zaś źródłem informacji były dane urzędowe, które poddano dalszemu opracowaniu i analizie.

W oparciu o dane systemu Regon za rok 2001 ustalono, iż na badanym obszarze zarejestrowane są 74 405 podmioty gospodarcze, z tego 57 172 podmioty zlokalizowane są na terenie miast województwa - co stanowi 76.8% ogólnej liczby. Na terenach wiejskich województw znajdują się 17233 podmioty gospodarcze, co stanowi 23.2% zarejestrowanych podmiotów.

Powyższe dane oznaczają koncentrację działalności produkcyjnej i usługowej na terenie miast.

W miastach zaś pod względem liczby podmiotów gospodarczych na pierwszym miejscu znajduje się Lublin - 37 722 podmioty, co daje 50.6% w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych. Następne w kolejności są Puławy - 4 636 (6.2%) oraz Świdnik - 2 897 (3,9%). Dane te wskazują nie tylko na różnice pomiędzy miastem a wsią, lecz także pomiędzy Lublinem a pozostałymi miastami regionu. Taka koncentracja produkcji i usług jest zjawiskiem niekorzystnym, zarówno ze względów społecznych, jak i chociażby ekologicznych.

Porównując przedstawione wyżej wyniki z danymi badań G. Masłowskiej) dotyczących 1996 roku można stwierdzić, że od tego czasu wzrosła ogólna liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie Regon (z 47 tys.) czyli o 63% oraz zmniejszyła się, przynajmniej w pewnym stopniu, koncentracja działalności gospodarczej w obrębie miast o 5,2%.

W strukturze działalności prowadzonej przez podmioty nierolnicze przeważa handel, stanowiąc 43% ogólnej liczby jednostek oraz przemysł - 18%. Pozostała działalność obejmuje budownictwo, transport i ”small business”.

1.2. Aktywność gospodarcza obszarów wiejskich woj. lubelskiego mierzona wskaźnikiem koncentracji społecznej i przestrzennej

W analizie koncentracji działalności produkcyjnej i usługowej na obszarach wiejskich posłużono się wskaźnikiem (wykładnikiem) lokalizacji przestrzennej mierzonym stosunkiem udziału danej gminy w ogólnej liczbie nierolniczych podmiotów gospodarczych na obszarach wiejskich całego województwa do udziału danej gminy w ogólnej powierzchni wiejskiej wojewódz+twa. Uszeregowano je od najwyższych do najniższych. Szczegółowe ustawienie gmin wg wskaźników poziomu wskaźników znajduje się w Aneksie. Następnie podzielono je na 4 grupy. Uzyskane w ten sposób dane obrazuje tabela 2.


Tabela 2. Wskaźnik koncentracji podmiotów gospodarczych na obszarach wiejskich województwa lubelskiego

L.p

Gminy wg wskaźnika

lokalizacji przestrzennej

Liczba

Gmin

Liczba pod-

miotów gospodarczych

Liczba podmiotów gospo-

darczych na :

Średni wykładnik lokalizacyjny

10 km2

10 tys.

mieszkań.

przestrzennej

społecznej

1.

2.01 i więcej

4

2398

60,1

600,4

2,20

1,45

2.

1.01 - 2,00

17

6123

38,6

468,0

1,40

1,10

3.

0,61 - 1,00

31

7012

22,5

379,4

0,81

0,90

3.

0,21 - 0,60

11

1700

14,3

300,6

0,49

0,72

5.

Ogółem

63

17233

27,4

428,4

1,22

1,04

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych systemu Regon.

w r. 2002.


Rozmieszczenie funkcji pozarolniczych na obszarach wiejskich jest zróżnicowane. Najwyższe wskaźniki posiadają gminy położone w pobliżu Lublina i Świdnika, niższe notowania są w okolicach Kraśnika i Puław. Aktywność gospodarcza obszarów wiejskich jest wyraźnie związana z usytuowaniem na tych terenach większych zakładów produkcyjnych, jak to ma miejsce w Trawnikach czy Milejowie.

Gminy o wykładniku powyżej 1,0 zaliczono do gmin wielofunkcyjnych, zaś poniżej 1,0 do monofunkcyjnych. Z tabeli wynika, że badanym obszarze do gmin wielofunkcyjnych można zaliczyć 21 na ogólną liczbę 63 gmin (33,3%). Oznacza to, że 2/3 badanych gmin dawnego województwa lubelskiego stanowią gminy jednofunkcyjne.

W pierwszej wyodrębnionej grupie gmin o najwyższym wskaźnikach lokalizacji przestrzennej i społecznej (powyżej 2,0) znalazły się tylko 4 gminy. Są to gminy: 1) Głusk, 2) Kurów, 3) Niemce, 4) Konopnica. Na ich terenie znajdowało się 2398 podmiotów gospodarczych, co dało przeciętnie 60,1 podmiotów na 10 km2 oraz 600,4 podmiotów na 10 tys. mieszkańców. W porównaniu z nimi gminy o najniższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej, mieszczącym się w przedziale od 0.21 do 0.60, których liczba wynosiła 11 miały średnio 14.3 podmioty gospodarcze na 10 km 2, czyli 4 razy mniej niż gminy z pierwszej grupy. Są to następujące gminy: 1) Bychawa, 2) Kock, 3) Łęczna, 4) Opole Lubelskie, 5) Ostrów Lubelski, 6) Firlej, 7) Karczmiska, 8) Ludwin, 9) Ostrówek, 10) Rybczewice, 11) Uścimów. W gminach tych na 10 tyś. mieszkańców przypadło 300.6 podmiotów, czyli dwa razy mniej, niż w grupie gmin o najwyższych wskaźnikach.

Porównując dane z tabeli 2, dotyczące początku roku 2002 z wynikami uzyskanymi przez G. Masłowską) w 1996 roku zaobserwować można spadek liczby gmin o najwyższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej - z 8 do 4, tę samą liczbę gmin (17) o wskaźniku pomiędzy 1.01 - 2.00, spadek liczby gmin o najniższym wskaźniku zawierającym się pomiędzy 0.21 a 0.60 z 17 do 11 oraz wzrost liczby gmin o wskaźniku lokalizacji przestrzennej od 0.61 do 1.00 z 21 w 1996 do 31 w 2002 roku. Osłabł proces polaryzacji gmin wiejskich w zakresie koncentracji działalności rolniczej.

Należy przy tym dodać że podniosły się w tej grupie średnie wykładniki lokalizacji: przestrzennej - z 0.74 do 0.81; społe- cznej - z 0.84 do 0.90. Wydaje się, że dane te mogą świadczyć o powolnym równoważeniu się rozwoju gmin na obszarze badanym. Szczególnie ważna jest w tym procesie grupa gmin zaklasyfikowana jako trzecia, w której wskaźniki podniosły się.

Za ważne zjawisko w tym procesie należy uznać spadek liczby gmin o najniższych wskaźnikach. Różnice pomiędzy poszczególnymi grupami gmin są jednak w dalszym ciągu bardzo duże.

ROZDZIAŁ 2

Wyposażenie gmin wiejskich w zasoby czynników produkcji wg zakresu wielofunkcyjności

2. 1. Ludność, liczebność, struktura wiekowa, struktura zatrudnienia, saldo migracji

Ważnym problemem w przypadku analizowanych zagadnień jest pytanie czy istnieje związek pomiędzy rozmieszczeniem funkcji pozarolniczych na terenie wsi a sytuacją demograficzną i zasobami pracy w rolnictwie? Poniżej w tabeli 3 przedstawione zostały dane dotyczącej wspomnianej problematyki z uwzględnieniem wykładnika lokalizacji przestrzennej jako kryterium podziału gmin na grupy.

Lp

Gminy o wykładniku

lokalizacji

przestrzennej

Ludność

na 1 km2

Liczba kobiet na

100 mężczyzn

Przyrost

naturalny

na 1000

mieszkań.

Saldo migracji

ogółem

na 1 gminę

1

2,01 i więcej

99

102,5

- 1,07

+ 33,62

+ 8,40

2

1.01 - 2,00

87,2

104

- 1,39

+ 62,82

+ 3,70

3

0,61 - 1,00

68

102,5

- 2,06

- 51,84

- 1,73

4

0,21 - 061

84,1

102,2

- 1,57

- 30,19

- 2,74

5

Wieś ogółem

84,6

103,8

- 1,52

+ 14,14

+ 0,23

Tabela 3. Gęstość zaludnienia, przyrost naturalny, migracja oraz

wskaźnik feminizacji w gminach wiejskich woj.

lubelskiego. Stan na 31 XII 2000 r. Ludność

Źródło: Podstawowe dane statystyczne według miast i gmin za r. 2000

WUS. Obliczenia własne.

Z danych przedstawionych w tabeli wynika, że najwyższą gęstością zaludnienia charakteryzowały się gminy o najwyższym wykładniku lokalizacji przestrzennej, w których gęstość zaludnienia wyniosła 99 osób/km2, następnie ulokowały się gminy o wykładniku 1.01 - 2.00, a więc podsumowując, najwyższą gęstość zaludnienia posiadały gminy określone jako wielofunkcyjne. Zależność nie okazała się jednak liniowa, gdyż najniższą gęstość zaludnienia zanotowano w trzeciej grupie gmin, które uzyskały wskaźnik 0.61 - 1.00, czyli zbliżały się w kierunku wielofunkcyjności. Dwie pierwsze grupy gmin mają średnią wyższą od średniej dla ogółu wsi gęstość zaludnienia, gminy monofunkcyjne mają gęstość niższą od średniej, co jest zrozumiałym ale niekorzystnym zjawiskiem.

We wszystkich gminach wiejskich odnotowano ujemny przyrost naturalny. Jednak najniższy wskaźnik w tym zakresie wystąpił na obszarze gmin o najwyższym wykładniku lokalizacji przestrzennej a następnie w drugiej grupie gmin określonych jako wielofunkcyjne. Najwyższy wskaźnik przyrostu ujemnego wystąpił w grupie gmin o wykładniku 0.61 - 1.00 i był większy niż w gminach o najniższym wykładniku lokalizacji. Zjawisko to może związane być z faktem, iż w gminach typowo rolniczych wyższa była dzietność kobiet. Ogólnie jednak niższy spadek urodzin odnotowano w minach wielofunkcyjnych.

Z danych zawartych w tabeli 3 wynika, że gminy zaliczone do grupy gmin wielofunkcyjnych charakteryzowały się najkorzystniejszym wskaźnikiem demograficznym. Saldo migracji było w nich dodatnie, podczas gdy w gminach o wskaźniku lokalizacji poniżej 1,0- ujemne. Oznacza to, że gminy te nie tylko zatrzymały osoby tam zamieszkujące, ale biorąc pod uwagę zanotowany wszędzie ujemny przyrost naturalny ”przyciągały” ludzi spoza obszaru gminy. Możliwe, że przyczyniał się do tego fakt atrakcyjności gminy ze względu na możliwości znalezienia tam pracy bądź otworzenia własnej firmy ze względu na wyższy popyt rynkowy (większa gęstość zaludnienia, łatwiejszy dostęp do usług, źródeł zaopatrzenia i zbytu.

Możliwe są także interpretacje, mówiące, że dodatnie saldo migracji w pewnej mierze spowodowane jest także sytuacją na rynku pracy w miastach. Młodzi ludzie, którzy kilka lat temu znaleźli tam pracę i opuścili wieś obecnie zmuszeni są do powrotów do domów rodzinnych, gdyż w mieście nie mogą już znaleźć zatrudnienia.

Bardzo niepokojącym zjawiskiem jest występujący we wszystkich grupach badanych gmin ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego, który jednak w gminach sklasyfikowanych jako wielofunkcyjne ma niższą wartość bezwzględną. Porównując dane z tej tabeli dotyczące roku 2000 z wynikami uzyskanymi w przywoływanych już badaniach G. Masłowskiej należy podkreślić następujące tendencje : wzrost gęstości zatrudnienia we wszystkich grupach gmin, wzrost feminizacji obszarów wiejskich oraz drastyczny spadek przyrostu naturalnego na całym obszarze. W praktyce oznacza to starzenie się populacji, obserwowane we wszystkich krajach rozwiniętych.

Poniżej w tabeli 4 przedstawiono strukturę ludności według wieku w poszczególnych kategoriach gmin.

Tabela 4. Wiek i poziom wykształcenia ludności wiejskiej

w województwie lubelskim w roku 1996.

Lp.

Gminy o

wykładniku

lokalizacji

przestrzennej

Struktura ludności

wg wieku w %

Struktura ludności w wieku 15 lat

i więcej wg poziomu wykształcenia

w %.

0-19

lat

20-59

lat

60 i więcej

wyższe

średnie

zas.

zawodow.

Podsta-

wowe

pozostałe

1.

2,01 i więcej

30,3

52,3

17,4

3,5

23,1

27,6

40,1

5,7

2.

1,01 - 2,00

30,0

50,9

19,1

2,5

21,2

27,2

41,8

7,3

3.

0,61 - 1,00

29,9

49,8

20,3

8,5

16,3

24,8

41,1

8,7

4.

0,21 - 0,60

29,7

49,7

20,6

1,6

16,1

23,8

49,1

9,4

5.

Ogółem

29,9

50,4

19,7

5,3

18,6

25,6

42,4

8,1

Źródło : Wyniki spisu rolniczego 1996 w układzie gmin . WUS. Obliczenia

własne.

Jak z przedstawionych danych wynika w grupach gmin zaliczonych ze względu na wartość wykładnika lokalizacji przestrzennej do gmin wielofunkcyjnych wyższy jest odsetek ludzi młodych do 19 roku życia, zaś niższy udział w strukturze osób powyżej 60 roku życia.

Analiza danych dotyczących struktury wykształcenia została zawarta w rozdziale drugim punkt 3 niniejszej pracy.

Z punktu widzenia rozwoju wsi duże znaczenie odgrywa fakt udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym w strukturze ludnościowej badanych gmin. Dane na ten temat przedstawia tabela 5.

Tabela 5. Struktura ludności wg ekonomicznych grup wieku (w %)

L.p

Gmina wg

lokalizacji

przestrzennej

Wiek

Przed-

produkcyjny

Produkcyjny

Poprodu-

kcyjny

Razem

Mobilny

Niemobilny

1.

2,01 i więcej

27,0

57,8

66,8

33,2

15,2

2.

1,01 - 2,00

26,8

56,6

66,0

34,0

16,6

3.

0,61 - 1,00

26,8

55,4

65,4

34,6

17,8

4.

0,21 - 0,60

26,8

55,2

64,9

35,1

18,0

5.

Ogółem

26,8

55,9

65,7

34,3

17,3

Źródło: Obliczenia własne na podstawie Powszechnego Spisu Rolnego

1996 r.

Podobnie jak poprzednio, w gminach o wyższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej struktura ta przedstawia się bardziej korzystnie niż w gminach monofunkcyjnych. Zarówno osoby w wieku przedprodu- kcyjnym jak i osoby w wieku produkcyjnym stanowią w gminach wielofunkcyjnych wyższy odsetek niż w gminach monofunkcyjnych. Nie tylko więc aktualny potencjał zasobów ludzkich jest w tych gminach większy, większe są też szanse dalszego rozwoju, które może stworzyć wyższa liczebność osób w wieku przedprodukcyjnym, a więc osób zdobywających aktualnie lub w przyszłości wykształcenie.

Kolejnym zagadnieniem jest ustalenie jakie są źródła utrzymania osób użytkujących gospodarstwa rolne. Czy jest to tylko i wyłącznie dochód z tych gospodarstw, czy też jest to przede wszystkim dochód z pracy poza rolnictwem, czy forma pośrednia. Dane dotyczące badanych gmin w tym zakresie przedstawia tabela 6.

Tabela 6. Gospodarstwa domowe z użytkownikiem gospodarstwa

rolnego wg źródeł utrzymania

Lp.

Gminy wg wskaźnika

lokalizacji

przestrzennej

Gospoda-

rstwa

ogółem

Z liczby ogółem utrzymujące się głównie

lub wyłącznie

z pracy w swoim

z pracy

poza

z nie zarobkowych

źródeł

gosp.

swoim

gosp.

razem

w tym z

emerytury

liczba

gosp.

%

liczba

gosp.

%

liczba

gosp.

%

liczba

gosp.

%

1.

2,01 i więcej

7803

2362

30,3

3262

41,8

2156

27,6

1137

14,6

2.

1,01 - 2,00

28380

9322

32,8

9698

34,2

9310

32,8

4936

17,4

3.

0,61 - 1,00

42968

17080

39,7

12065

28,1

13715

31,9

8105

18,9

4.

0,21 - 0,61

13696

6267

45,7

2925

21,4

4488

32,8

2655

19,4

5.

Ogółem

92847

35031

37,8

27950

30,2

29669

31,9

16833

18,1

Źródło : Obliczenia własne na podstawie Powszechnego Spisu Rolnego

z 1996 r.

Z przedstawionych w tabeli danych wynika, że w gminach wielofunkcyjnych niższy jest odsetek osób utrzymujących się wyłącznie z pracy w rolnictwie, zaś wyższy jest odsetek osób, dla których źródłem utrzymania jest praca poza rolnictwem, co dodatkowo potwierdza słuszność przyjętej metody klasyfikacji. W gminach tych niższy jest także - w porównaniu z gminami monofunkcyjnymi odsetek osób utrzymujących się z nie zarobkowych źródeł, w tym z emerytury - co po części wiąże się z wyższym odsetkiem osób w wieku produkcyjnym w gminach monofunkcyjnych. Jest to cecha pozytywna, bo świadczy o tym, że wielofunkcyjność zmniejsza obciążenie transferami socjalnymi.

Dane te oznaczają także, że stworzenie szans zatrudnienia w innych niż rolnictwo gałęziach gospodarki, jaki ma miejsce w gminach wielofunkcyjnych przyczynia się do zmniejszenia odsetek osób utrzymujących się tylko z pracy we własnym gospodarstwie rolnym. Jest to tym samym droga do redukcji przerostów zatrudnienia w polskim rolnictwie


Tabela 7. Analiza ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej w gospodarstwach domowych z użytkowaniem

indywidualnego gospodarstwa rolnego w gminach wiejskich woj. lubelskiego.

Lp.

Gminy wg

wskaźnika

lokalizacji przestrzennej

Wyszcze-

gólnienie

Ogółem

Pracujący (osób)

Bezrobotni

Bierni zawodowo

Wspomag.

aktywności zawodowej

Razem

W swoim

gospodarstwie

Poza swoim

gospodarstwem

razem

wyłącznie

głównie

razem

wyłącznie

głównie

1.

2,01 i więcej

ludność

rolnicza (osób)

17818

14968

10687

10242

445

4281

600

3681

108

2742

84,3

struktura

procentowa

_

100

71,4

68,4

3,0

28,6

4,0

24,6

0,6

15,4

X

2.

1,01 - 2,00

ludność

rolnicza (osób)

62898

53938

40309

39058

1251

13629

1622

12007

394

8566

86,6

struktura

procentowa

_

100

74,7

72,4

2,3

25,3

3,0

22,3

0,63

13,6

X

3.

0,61 - 1,00

ludność rolnicza (osób)

106869

92595

72677

70827

1850

19918

2048

17870

541

13733

87,3

struktura

procentowa

_

100

78,5

76,5

2,0

21,5

2,2

19,3

0,5

12,8

X

4.

0,21 - 0,60

ludność rolnicza (osób)

34168

29527

20569

23903

630

4994

600

4394

173

4468

87,7

struktura

procentowa

_

100

69,7

80,9

2,1

16,9

2,0

14,9

0,5

13,1

X

5.

Ogółem

ludność

221753

191028

144242

144030

4176

42822

4870

37952

1216

29509

86,5

struktura

-

100

75,5

75,4

2,2

22,4

2,5

19,9

0,6

15,4

X

Źródło : Obliczenia własne na podstawie Powszechnego Spisu Rolnego 1996 r.


Dane zamieszczone powyżej potwierdzają fakt, iż w gminach o wyższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej wyższy jest odsetek osób, które pracują wyłącznie poza gospodarstwem w porównaniu do gmin o niższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej.

Najwyższy odsetek 28,6% osób pracujących poza własnym gospodarstwem wystąpił w grupie gmin o najwyższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej. Wraz z obniżeniem się wskaźnika malał także odsetek osób pracujących poza gospodarstwem. Najniższy odsetek 16,9% wystąpił w grupie gmin o najniższym wskaźniku lokalizacji. Odsetek osób pracujących poza swoim gospodarstwem był wyższy od średniej w grupie gmin wielofunkcyjnych.

2. 2. Rzeczywiste zasoby siły roboczej w rolnictwie indywidualnym

Ustalenie zasobów siły roboczej w rolnictwie jest utrudnione ze względu na nienormowany czas pracy oraz zespolenie gospodarstwa rodzinnego z gospodarstwem rolnym. Zasoby rzeczywiste nie są zgodne z wielkościami statystycznymi i wymagają zastosowania odpowiednich jednostek przeliczeniowych.

Jednostki te, określane jako pełnowartościowe jednostki fizyczne, oznaczają osobę fizyczną pracującą w pełnym wymiarze godzin w gospodarstwie rolnym.

Wskaźniki przeliczeniowe są następujące:

0.8 - osoby w wieku produkcyjnym pracujące wyłącznie i głównie w gospodarstwie rolnym,

0.5 - osoby w wieku produkcyjnym pracujące w gospodarstwie rolnym i poza rolnictwem,

0.2 - osoby zatrudnione głównie poza rolnictwem i pracujące w gospodarstwie rolnym.

Tabela 8. Potencjał siły roboczej w rolnictwie woj. lubelskiego

Lp.

Gminy wg

wskaźników

lokalizacji

przestrzennej

Czynni

zawodowo

Pełnozatrudnieni

Pełnozatrudnieni

na 100 ha UR

1.

2,01 i więcej

12118

8851

26,9

2.

1,01 - 2,00

44978

33791

27,6

3.

0,61 - 1,00

78321

59336

25,5

4.

0,21 - 0,60

24886

20369

22,2

5.

Wieś ogółem

160303

122347

25,5

Źródło : Obliczenia własne na podstawie Powszechnego Spisu Rolnego

1996. US, Lublin.

Zgodnie z przyjętymi w literaturze przedmiotowej ustaleniami, stwierdza się, że obszary cechujące się wskaźnikami powyżej 18 osób pełnozatrudnionych na 100 ha UR dysponują pewną nadwyżką siły roboczej. Jednocześnie przyjmuje się, że wskaźnik zasobów siły roboczej nie powinien być niższy niż 12 osób pełnozatrudnionych / 100 ha użytków rolnych.

Badane obszary wiejskie województwa lubelskiego nie wykazują więc deficytu siły roboczej.

Gminy o wyższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej posiadły większą liczbę pełnozatrudnionych na 100 ha UR niż gminy monofunkcyjne. We wszystkich gminach występowała pewna nadwyżka siły roboczej, co świadczy o potencjalnych zasobach siły roboczej, które mogą być zatrudnione w sferze pozarolniczej.

2. 3. Poziom i struktura wykształcenia ludności rolniczej

O możliwościach rozwoju danego obszaru oraz o jakości zasobów pracy na danym terenie decyduje poziom wykształcenia ludności.

Czynnik ten określa nie tylko możliwości zaangażowania w działalność w sferach pozarolniczych, ale stanowi jeden z warunków wdrażania postępu technologicznego w rolnictwie.

Poziom i strukturę wykształcenia na obszarach wiejskich dawnego województwa lubelskiego w poszczególnych kategoriach gmin przedstawia tabela nr 4 (struktura ludności w wieku 15 lat i więcej lub poziomu wykształcenia w %).

Analizując przedstawione w tabeli wyniki można stwierdzić, że osób o najniższym poziomie wykształcenia (podstawowe) najwięcej jest w 4 grupie gmin, która grupuje gminy o wskaźniku lokalizacji przestrzennej w przedziale 0.21 - 0.60. najmniejszy odsetek osób najniżej wykształconych odnotowuje się w gminach o najwyższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej. W gminach monofunkcyjnych o najniższej liczbie podmiotów gospodarczych prawie 50% ludności powyżej 15 roku życia nie podjęło po ukończeniu szkoły podstawowej dalszej nauki.

Przy ocenie uzyskanych wyników należy pamiętać, że w tej grupie gmin odnotowano najwyższy odsetek osób w wieku powyżej 60 lat a wśród osób starszych poziom wykształcenia jest z reguły niższy.

Nie ulega wątpliwości, że z jednej strony monofunkcyjność gmin przyczynia się do tego, że osoby lepiej wykształcone, migrują z ich obszaru nie znajdując możliwości zatrudnienia. Z drugiej strony brak osób wykształconych i przygotowanych zawodowo ogranicza lub całkowicie wyklucza w niektórych dziedzinach powstanie pozarolniczych podmiotów gospodarczych.

Podsumowując tę część rozważań można stwierdzić, że we wszystkich badanych gminach dawnego województwa lubelskiego występuje nadwyżka zasobów siły roboczej w rolnictwie. Poziom i struktura wykształcenia tych zasobów są jednak znacznie zróżnicowane w różnych kategoriach gmin.

ROZDZIAŁ 3

Wielofunkcyjność a zmiany strukturalne w badanych gminach

3. 1. Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw

Podstawowymi problemami wsi polskiej od początku przemian systemowych były: niewydolna i rozdrobniona struktura agrarna, przerost zatrudnienia w rolnictwie, niska wydajność zatrudnionych oraz niska produktywność gospodarstw i zbyt wysoki wskaźnik urolniczenia ziemi, w tym rolnicze wykorzystywanie gruntów V i VI klasy bonitacyjnej co niewątpliwie zaniża wskaźniki produktywności.

Dopiero od lat 90 obserwuje się niewielkie zmiany w zakresie struktury obszarowej gospodarstw rolnych.

Istotnym i interesującym zagadnieniem w tym kontekście jest kwestia, jak przedstawia się struktura obszarowa gospodarstw rolnych w gminach o różnych wykładnikach lokalizacji przestrzennej. Dane dotyczące tej problematyki zawiera tabela 9.

Tabela 9. Wielkość i zmiany w średniej powierzchni gospodarstw

oraz udział gruntów AWRSP.

Lp.

Gminy

o wykładniku

lokalizacji

przestrzennej

Średni

obszar

gospodarstwa

(ha)

Udział UR

w powierzchni gospodarstwa

Grunty AWRSP

w powierzchni UR

%

1995

2001

1995

2001

1995

2001

1.

2,01 i więcej

5,6

5,2

91,12

82,6

0,2

1,6

2.

1,01 - 2,00

6,4

5,6

87,0

77,6

1,8

4,1

3.

0,61 - 1,00

7,2

7,2

86,8

72,6

1,9

3,8

4.

0,21 - 0,60

7,6

8,7

83,2

72,5

2,1

7,5

5.

Ogółem

6,8

6,8

86,4

76,3

1,7

4,4

Źródło : Dane Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Obliczenia

własne.

Dane te wskazują, że na terenie gmin o najwyższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej stwierdza się najmniejszą powierzchnię średnią gospodarstwa rolnego, zaś w gminach o najniższym wskaźniku lokalizacji średni obszar gospodarstwa okazał się największy. Wydaje się, że główna przyczyna tych różnic na niekorzyść gmin wielofunkcyjnych wynika ze zmniejszającego się zaludnienia oraz starzenia się populacji na obszarach monofunkcyjnych, co sprawia, że wzrasta przeciętny obszar gospodarstwa. Porównując aktualne dane do wyników zamieszczonych w opracowaniu G. Masłowskiej) daje się zaobserwować zmniejszenie się średniego obszaru gospodarstwa w gminach wielofunkcyjnych - odpowiednio z 5.6 do 5.2 w grupie o najwyższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej 6.4 do 5.6 ha i w grupie od 1,01 - 2,00. Ma to związek z narastającym bezrobociem, którego ciężar spada bardziej na gminy położone w obrębie miast, przyczyniając się do rozdrobnienia gospodarstw. Utrzymanie tej samej powierzchni w grupie gmin o wskaźniku lokalizacji przestrzennej od 0,61 - 1,00 oraz wzrost średniego obszaru gospodarstwa (z 7.6 do 8.7 ha) w grupie gmin o najniższym wykładniku lokalizacji przestrzennej.

3. 2. Zmiany w strukturze użytkowania ziemi

Jak już wspomniano, w wielu opracowaniach podkreśla się zbyt wysoki odsetek gruntów wykorzystywanych dla celów rolniczych w Polsce. Problem rozpatrywano w niniejszej pracy uwzględniając udział użytków rolnych w ogólnej powierzchni gospodarstw w gminach mono i wielofunkcyjnych. Dane te zawiera tabela 9 (zamieszczona na str. 40).

Na podstawie przedstawionych w tabeli danych można stwierdzić iż udział użytków rolnych w powierzchni gospodarstw osiągnął najwyższy poziom w grupie gmin wielofunkcyjnych (o najwyższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej), a najniższy w gminach monofunkcyjnych (o najniższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej). Nasuwającą się interpretacją tego stanu rzeczy jest przyjęcie, iż gminy wielofunkcyjne zatrzymują większą liczbę osób (dodatnie saldo migracji), posiadają większą gęstość zaludnienia oraz większą liczbę ludzi młodych, aktywnych zawodowo, co przyczynia się do rozszerzenia użytkowania gruntów dla celów rolniczych. W porównaniu z danymi zamieszczonymi w pracy G. Masłowskiej udział UR w powierzchni gospodarstw zmalał we wszystkich typach gmin.

3.3. Tendencje zmian w powierzchni gruntów niezagospodarowanych i gruntów AWRSP

Rozpatrując zagadnienie użytkowania gruntów z perspektywy udziału gruntów niezagospodarowanych można zauważyć, że odsetek takich gruntów w gminach wielofunkcyjnych jest niższy niż w gminach monofunkcyjnych. Wskazuje na to fakt znacznie niższego odsetka gruntów AWRSP w powierzchni UR w gminach o wysokim wykładniku lokalizacji przestrzennej w porównaniu z gminami monofunkcyjnymi ( dane na ten temat zawiera tabela nr 9).

Zestawiając powyższe dane za rok 2000 z danymi uzyskanymi przez G. Masłowską) w 1995 roku można zaobserwować, że we wszystkich typach gmin nastąpił wzrost odsetka gruntów AWRSP w powierzchni UR.

3. 4. Poziom infrastruktury i zasoby kapitału rzeczowego

O ekonomice funkcjonowania gospodarstw rolnych decydują posiadane zasoby powierzchni budynków oraz sposób i zakres ich wykorzystani. Poniżej, w tabeli przedstawiono dane dotyczące stopnia wykorzystania budynków w poszczególnych kategoriach gmin wyodrębnionych ze względu na wskaźnik lokalizacji przestrzennej.

Tabela 10. Wykorzystanie budynków gospodarczych

Lp.

Gminy wg

wskaźników

lokalizacji przestrzennej

Stopień wykorzystania budynków (%)

Wykorzystane na działalność

Niewykorzystane

Rolniczą

Pozarolniczą

1.

2,01 i więcej

91,2

1,2

7,6

2.

1,01 - 2,00

93,3

0,2

5,9

3.

0,61 - 1,00

94,4

0,6

5,0

4.

0,21 - 0,60

94,9

0,2

4,9

5.

Wieś ogółem

94,1

0,5

5,3

Źródło: Obliczenia własne na podstawie Powszechnego Spisu Rolnego

1996 r.

Wśród gmin o najwyższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej najniższy był odsetek budynków wykorzystywanych na działalność rolniczą (91.2%) zaś wśród gmin o najniższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej budynki były w większym stopniu wykorzystywane na działalność rolniczą. I odpowiednio w gminach o najwyższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej największy był odsetek budynków wykorzystywanych na działalność pozarolniczą. Również w tej grupie gmin najwyższy procent wśród badanych gmin stanowiły budynki niewykorzystane. Ten fakt świadczy o rezerwach kapitału rzeczowego występujących gminach wielofunkcyjnych. Wykorzystanie go na działalność pozarolniczą przyczyniłoby się do dalszego rozwoju gospodarstw oraz - ogólnie - terenów wiejskich.

Wyższy odsetek wykorzystania budynków na działalność rolniczą i pozarolniczą łącznie w gminach o niższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej niż w gminach o wyższym poziomie tego wskaźnika może dowodzić także faktu, iż w gminach wielofunkcyjnych więcej było ogólnie budynków gospodarczych, stąd wyższy stopień niewykorzystania istniejącej powierzchni.

Do istotnych zasobów kapitałowych należy zaliczyć także wyposażenie badanych gospodarstw w ciągniki, przyczepy i samochody przypadające na 100 ha UR. W przypadku ciągników ważne jest nie tylko posiadanie sprzętu ale także jego wykorzystanie. Przy stosunkowo niewielkiej powierzchni gospodarstw liczba posiadanych ciągników nie zawsze jest wskaźnikiem pozytywnym, gdyż nie w pełni wykorzystywane nadmiernie obciążają gospodarstwa kosztami utrzymania. Jak z przedstawionych danych wynika - tabela 11, najwyższy wskaźnik liczby ciągników na 100 ha zanotowano w grupie gmin wielofunkcyjnych o najwyższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej. Jednak stwierdzona zależność nie ma charakteru liniowego, gdyż drugi co do wielkości wskaźnik zanotowano w grupie gmin o wskaźniku lokalizacji przestrzennej od 0.61 do 1.00.

Należy przy tym zauważyć, że liczbę ciągników poniżej średniej ogółem zanotowano tylko w grupie gmin o najniższym wykładniku lokalizacji przestrzennej.

W stworzeniu możliwości aktywności ekonomicznej w badanych gminach, w tym rozwoju pozarolniczych form działalności gospodarczej, pewną rolę odgrywa posiadanie środków transportu umożliwiających prowadzenie różnego typu przedsięwzięć gospodarczych (nie tylko charakterze transportowym, komunikacyjnym).

Tabela 11, zawarta poniżej przedstawia również wyposażenie gospodarstw w badanych gminach w samochody i przyczepy przypadające na 100 ha UR.

Tabela 11. Samochody, przyczepy i ciągniki na 100 ha UR

Lp

Samochody

Przyczepy

Ciągniki

osobowe

osobo-cięż.

ciężarowe

1.

2,01 i więcej

10,3

2,1

0,5

4,8

9,4

2.

1,01 - 2,00

8,3

1,2

0,4

3,8

9,2

3.

0,61 - 1,00

6,6

0,9

0,4

2,8

9,3

4.

0,21 - 0,6o

5,2

0,7

0,3

2,2

7,3

5.

Wieś ogółem

7,0

1,0

0,4

3,1

8,9

Dane zawarte w powyższej tabeli wskazują fakt wyższej liczby wszystkich typów środków transportu przypadających na 100 ha UR w gminach o wyższym wykładniku lokalizacji przestrzennej.

Największe różnice pomiędzy gminami o najwyższym a najniższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej w kategoriach samochody osobowo - ciężarowe oraz przyczepy. W obu przypadkach odnotowano dwukrotnie wyższą liczbę posiadanych środków transportu w gminach o najwyższym wykładniku lokalizacji przestrzennej w porównaniu z gminami o najniższym wykładniku. Porównując z kolei różnice w kategoriach samochody osobowe należy także podkreślić dość duży dystans pomiędzy skrajnymi kategoriami gmin. Najmniejsze różnice zaobserwowano w liczbie samochodów ciężarowych przypadających na 100 ha UR, ale także liczba tych środków transportu była niewielka.

Oceniając liczebność poszczególnych środków transportu w gminach o najwyższym wskaźniku lokalizacji stwierdza się, że najwięcej w posiadaniu jest samochodów osobowych oraz ciągników. Taka sytuacja występuje we wszystkich kategoriach gmin.

Oprócz wyposażenia w zasoby kapitału rzeczowego czynnikiem decydującym o możliwościach rozwojowych danego obszaru jest infrastruktura techniczna występująca na danym terenie: w tym - stopień telefonizacji, odsetek osób korzystających z sieci wodociągowej czy gazowej.

Poniżej w tabeli podano w/w wskaźnik w odniesieniu do poszczególnych kategorii gmin.

Tabela 12. Poziom infrastruktury w badanych gminach

Odsetek osób korzystających

z sieci wodociągowej

Telefoniczni abonenci na 1000 mieszkańców

Odsetek osób korzystających z gazu sieciowego

2.01 i więcej

40,67

34,22

28,22

1.01 - 2.00

29,75

26,17

11,60

0.61 - 1.00

29,19

25,84

6,50

0.21 - 0.60

22,13

15,71

5,15

Ogółem

28,81

21,91

8,01

Źródło : Katalog Gmin Województwa Lubelskiego, Norbertinum, Lublin

1994, opracowanie i obliczenia własne

Z danych tabelarycznych wynika, że we wszystkich uwzględnionych elementach infrastruktury technicznej gminy wielofunkcyjne dysponowały wyższym wskaźnikiem wyposażenia w porównaniu do gmin monofunkcyjnych.

Wydaje się, że zależność może być w tym przypadku dwukierunkowa - lepsze wyposażenie w elementy infrastruktury powoduje rozwój w kierunku wielofunkcyjności, zaś obszary wielofunkcyjne przyczyniają się do dalszego inwestowania w elementy infrastruktury.

Odsetek osób korzystających z sieci wodociągowej w gminach o najwyższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej był dwukrotnie wyższy niż w grupie gmin o najniższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej.

Podobna sytuacja wystąpiła w przypadku liczby abonentów telefonicznych przypadających na 1000 mieszkańców. Natomiast odsetek osób korzystających z sieci gazowej był w gminach wielofunkcyjnych 4 krotnie wyższy niż w gminach o najniższym wskaźniku lokalizacji przestrzennej.

Wnioski

Wyniki analizy porównawczej dokonanej w niniejszej pracy na podstawie dostępnego materiału statystycznego pozwalają na sformułowanie wstępnych wniosków dotyczących problematyki wielofunkcyjności badanych gmin:

  1. Wzrost - średnich wykładników lokalizacji przestrzennej i społecznej wskazuje na pewien trend przemian w kierunku wielofunkcyjności gmin województwa lubelskiego. Jednocześnie spadek liczby gmin o najwyższych i najniższych wykładnikach lokalizacji przestrzennej oraz wzrost liczby gmin o średnim poziomie tego wskaźnika wydaje się wskazywać na wyrównanie się poziomu rozwoju badanych gmin (choć jest to proces stosunkowo powolny).

  2. W zakresie wskaźników demograficznych za najbardziej niepokojące zjawisko należy uznać ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego, jednocześnie w gminach wielofunkcyjnych negatywne tendencje demograficzne występowały w najmniejszym nasileniu, najwyższy był też w tych gminach udział ludzi młodych w strukturze demograficznej.

Należy odnotować wzrost wskaźnika feminizacji badanych gmin, co należy uznać za tendencję korzystną (problemem polskiej wsi był w swoim czasie gwałtowny proces defeminizacji, szczególnie w obszarze tzw. „ścianie wschodniej”. Tendencją niekorzystną wynikającą z analizy porównawczej jest natomiast odnotowany we wszystkich grupach gmin spadek przyrostu naturalnego.

  1. W grupie gmin wielofunkcyjnych odnotowano dodatnie saldo

migracji co przy zanotowanym ujemnym przyroście naturalnym oznacza napływ do gmin nowych osób. Oznaczać to może także tendencję do powrotu z miasta osób, które zdobyły tam wykształcenie a nie znalazły zatrudnienia. Wynika z tego jeszcze jeden wniosek, mianowicie to, że wielofunkcyjność jest czynnikiem mogącym zahamować niekorzystne procesy demograficzne na terenie wsi przez skłanianie do powrotu ludzi młodych.

  1. Odnotowano zróżnicowanie badanych gmin pod względem

wykształcenia: w gminach wielofunkcyjnych najwyższy był odsetek osób o średnim i wyższym poziomie wykształcenia, zaś w monofunkcyjnych zdecydowanie niższy. Młodzież zamieszkująca te obszary znacznie rzadziej podejmowała także dalsze kształcenie. Oznacza to, że wielofunkcyjność sprzyja zatrzymywaniu na wsi osób lepiej wykształconych oraz przyczynia się do podjęcia decyzji o kontynuacji nauki.

  1. W zakresie użytkowania gruntów rolniczych odnotowano wyższy udział użytków rolnych w strukturze gospodarstw w gminach wielofunkcyjnych, jednocześnie odsetek gruntów niezagospodarowa- nych, będących w gestii AWRSP w tej rupie gmin był niższy, niż w gminach monofunkcyjnych. W pewnej mierze przyczyniać się do tego stanu rzeczy może większa gęstość zaludnienia na obszarze gmin wielofunkcyjnych. Z drugiej strony można spodziewać się, że w gminach wielofunkcyjnych łatwiej jest zbyć surowce o produkty rolne (przetwórnie, większa możliwość sprzedaży dla indywidualnych i instytucjonalnych odbiorców).

  2. W gminach wielofunkcyjnych stwierdzono lepsze wyposażenie badanych gospodarstw w ciągniki, samochody (w tym - samochody osobowe), przyczepy a także wyższy stopień niewykorzystanej powierzchni budynków gospodarczych, co pozwala sądzić o występowaniu pewnej nadwyżki kapitału rzeczowego w gminach wielofunkcyjnych, a także o lepszej kondycji ekonomicznej rolników pozwalającej na lepszy stopień wyposażenia w środki trwałe. Może on być przeznaczony także na działalność pozarolniczą, tym bardziej, że z analiz wynika, iż w gminach tych także wyższy był odsetek osób zatrudnionych poza rolnictwem. Gminy wielofunkcyjne dysponowały także lepszą infrastrukturą techniczną mierzoną zakresem korzystania z sieci wodociągowej, telefonicznej i gazowej.

Wielofunkcyjność obszarów wiejskich w Polsce na obecnym etapie rozwoju przyczynia się do powstania i utrzymywania korzystnych z punktu widzenia dalszego rozwoju badanych obszarów, tendencji demograficznych, społecznych i ekonomicznych.

Problem zakresu i trwałości zaobserwowanych trendów wymaga, jak wskazuje na to wielu autorów zajmujących się problematyką wsi dalszych badań.

Obserwację i ocenę występujących ewentualnie tendencji ułatwi niewątpliwie zbliżający się Narodowy Spis Powszechny.

Piśmiennictwo

  1. Bartoszcze J., Pozarolnicze kierunki działalności gospodarczej rolników, (w) Rynek a rozwój społeczny, red. S. Partycki, Wyd. UMSC, Lublin 1998

  2. Bednarski L., Michałowski Cz., Przedsiębiorczość (small business) rolników wybranych regionów kraju, (w) Rynek a rozwój społeczny, red. S. Partycki, Wyd. UMCS Lublin 1998

  3. Dane AWRSP w Lublinie za 2001 r.

  4. Duczkowska - Małysz K., Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości, (w) Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich, red. K. Duczkowska - Małysz, M. Kołodziński, IRWiR, Warszawa 1993

  5. Duczkowska - Piasecka M., Pozarolnicze przedsięwzięcia gospodarcze na obszarze gminy i rola banków w rozwoju przedsiębiorczości (w) Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich, red. K. Duczkowska - Małysz, M. Kłodziński, IRWiR PAN, Warszawa 1993

  6. Katalog gmin województwa lubelskiego, Norbertinum, Lublin 1994

  7. Klank L., Szanse i ograniczenia rozwoju przedsiębiorczości na obszarach chronionych, (w) Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej w warunkach integracji z Unią Europejską, red. M. Kołodziński IRWiR PAN, Warszawa 1999

  8. Kłodziński M., Aktywizacja gospodarcza obszarów wiejskich, IRWiR PAN, Warszawa 1999

  9. Krupiński W., Molenda M., Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich a ochrona środowiska, (w) Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej w warunkach integracji z Unią Europejską, red. M. Kołodziński, IRWiR, Warszawa 1998

  10. Kulawczyk P. Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej (w) Rozwój gospodarki wiejskiej. Przedsiębiorczość jako droga do restrukturyzacji wsi w Polsce. red. M. Bąk, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998

  11. Kulawczyk T. Restrukturyzacja polskiego rolnictwa w ramach transformacji gospodarki narodowej (w) Rozwój gospodarki wiejskiej. Przedsiębiorczość jako droga do restrukturyzacji wsi w Polsce, red. M. Bąk, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998

  12. Łapińska - Tyszka K., Bezrobocie a przedsiębiorczość w środowisku wiejskim, (w) Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich, red. K. Dukaczewska - Małysz, M. Kołodziński, IRWiR PAN, Warszawa 1993

  13. Łuna - Bakuła W., Determinanty rozwoju małej przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, (w) Rozwój wielofunkcyjny społeczności lokalnych. Bariery i możliwości, red. B. Goryńska - Bittner, Z. Galar, AR, Poznań 1999

  14. Masłowska G., Wielofunkcyjność jako alternatywa rozwoju obszarów wiejskich województwa lubelskiego, Annales UMCS sec.E 1998 vol. VIII

  15. Ochał M., Procesy dostosowawcze mieszkańców wsi do nowej sytuacji społeczno - gospodarczej w Polsce (w) Społeczny wymiar rynku, red. S. Patrycki Wyd. UMCS Lublin 1996

  16. Potok A., O roli funduszy i fundacji w rozwoju gmin wiejskich, (w) Rozwój wielofukcyjny społeczności lokalnych, red. B. Goryńska - Bittner, Z. Galar, AR, Poznań 1999

  17. Powszechny Spis Rolny 1996. Budynki, budowle, infrastruktura techniczna i środki produkcji w rolnictwie na terenie woj. lubelskiego, US, Lublin 1997

  18. Powszechny Spis Rolny 1996. Ludność związana z rolnictwem i jej aktywność ekonomiczna w woj. lubelskim, US, Lublin 1997

  19. Powszechny Spis Rolny 1996. Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i zwierzęta gospodarskie w woj. lubelskim, US, Lublin 1997

  20. Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2000, GUS

  21. Rosner A., Samorząd i firmy w gminie - nadzieje a rzeczywistość rozwoju lokalnego (w) Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej w warunkach integracji z Unią Europejską, red. M. Kłodziński, IRWiR PAN, Warszawa 1998

  22. Rozwój gospodarki wiejskiej. Przedsiębiorczość jako droga do restrukturyzacji wsi w Polsce, red. M. Bąk, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998

  23. Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich red. K. Duczkowska - Małysz, M. Kłodziński, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 1993

  24. Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej w warunkach integracji z Unią Europejską, red. M. Kłodziński, IRWiR PAN, Warszawa 1998

  25. Rozwój wielofunkcyjny społeczności lokalnych. Bariery i możliwości, red. B. Goryńska - Bittner, Z. Galar, AR, Poznań 1999

  26. Rynek a rozwój społeczny, red. S. Patrycki, Wyd. UMCS, Lublin 1998

  27. Społeczny wymiar rynku, red. S. Patrycki, Wyd. UMCS, Lublin 1996

Spis tabel

Tabela 1. Struktura obszarowa indywidualnych gospodarstw

rolnych w Polsce.................................................................7

Tabela 2. Wskaźnik koncentracji podmiotów gospodarczych na

obszarach województwa lubelskiego w roku 2002..........24

Tabela 3. Gęstość zaludnienia, przyrost naturalny, migracja oraz

wskaźnik feminizacji w gminach wiejskich woj.

lubelskiego. Stan na 31.12.2002 r....................................27

Tabela 4. Wiek i poziom wykształcenia ludności wiejskiej

w województwie lubelskim w roku 1996.........................30

Tabela 5. Struktura ludności wg ekonomicznych grup wiekowych

(w %)................................................................................31

Tabela 6. Gospodarstwa domowe z użytkowaniem gospodarstwa

rolnego wg źródeł utrzymania..........................................32

Tabela 7. Analiza ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej

w gospodarstwach domowych z użytkowaniem indywidu-

alnego gospodarstwa rolnego w gminach wiejskich

wiejskich woj. lubelskiego..............................................34

Tabela 8. Potencjał siły roboczej w rolnictwie woj. lubelskiego

..........................................................................................36

Tabela 9. Wielkość i zmiany w średniej powierzchni gospodarstw

oraz udział gruntów AWRSP...........................................39

Tabela 10. Wykorzystanie budynków gospodarczych.....................42

Tabela 11. Samochody, przyczepy i ciągniki na 100 ha UR............44

Tabela 12. Poziom infrastruktury w badanych gminach..................45

) M. Kołodziński, Aktywizacja gospodarcza obszarów wiejskich, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 1999, s. 105

) M. Kłodziński, Aktywizacja..., s. 107

) W. Łuczak - Bakuła, Determinaty rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości w obszarach wiejskich (w) Rozwój wielofunkcyjny społeczności lokalnych (red) B. Goryńska - Bitter, Z. Galor, AR, Poznań 1998, s 51.

) Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej, GUS, 2000, 180-181.

) G. Masłowska, Wielo funkcyjność jako alternatywa rozwoju obszarów wiejskich województwa lubelskiego, Ann. UMCS, sec. E, vol LIII 1998, s. 237; T. Kulawczuk, Restrukturyzacja polskiego rolnictwa w ramach transformacji gospodarki narodowej (w) Rozwój gospodarki wiejskiej (red)

M. Bąk, Oficyna naukowa, Warszawa 1995, s. 20

) M. Kołodziński, Aktywizacja..., s. 20

) L. Klank, Szanse i ograniczenia rozwoju przedsiębiorczości na obszarach chronionych, (w) Rozwój przedsiębiorczości wiejskiej w warunkach integracji z Unią Europejską (red) M. Kołodziński, IRWiR PAN, Warszawa 2000, s. 103; W. Krupińska, M. Molenda, Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich a zagadnienia ochrony środowiska (w) Rozwój..., s.103

) M. Duczkowska-Piasecka, Pozarolnicze przedsięwzięcia gospodarcze na obszarze gminy i rola banków w rozwoju przedsiębiorczości (w) Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich (red)

K. Duczkowska-Małysz, M. Kłodziński, IRWiR PAN Warszawa 1993, s. 7

) K. Łapińska-Tyszka, Bezrobocie a przedsiębiorczość w środowisku wiejskim (w) Rozwój przedsiębiorczości..., s. 29

) P. Kulawczyk, Rozwój..., s. 41-42

) K. Duczkowska-Małysz, Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości (w) Rozwój przedsiębior-

czości..., s. 14

) W. Łuczak - Bakuła, Determinaty..., s. 54

) W. Łuczak-Bakuła, Determinaty..., s. 55-56

) A. Potocka, O roli funduszy i fundacji w rozwoju gmin wiejskich (w) Determinaty..., s. 65-67

) J. Bartoszcze, Pozarolnicze kierunki rozwoju działalności gospodarczej rolników (w) Rynek a rozwój społeczny (red) S. Patrycki, wyd. UMCS Lublin 1998.

) L. Bednarski, Cz. Michałowski, Przedsiębiorczość (small business) rolników wybranych regionów kraju, (w) Rynek a rozwój społeczny (red.) S. Patrycki, wyd. UMCS, Lublin 1998.

) G. Masłowska, Wielofunkcyjność..., s. 235

) G. Masłowska, Wielofunkcyjność... s. 236

) G. Masłowska, Wielifunkcyjność..., s. 240

) G. Masłowska, Wielofunkcyjność..., s. 240

40


Wyszukiwarka