Dr inż. Marcin Krause,
Tematyka wykładów
Źródła praw i obowiązków w zakresie ochrony pracy w Polsce
Podmioty funkcjonujące w systemie ochrony pracy w Polsce
Klasyfikacja zagrożeń występujących w środowisku pracy
Dr inż. Marcin Krause
Źródła praw i obowiązków w zakresie ochrony pracy w Polsce
W związku z przygotowaniem i przystąpieniem Polski do struktur Unii Europejskiej, polskie ustawodawstwo zostało w znacznym stopniu dostosowane do standardów unijnych w zakresie ochrony człowieka w środowisku pracy.
Podstawowe wytyczne dotyczące ochrony pracy w Unii Europejskiej zostały zawarte w dyrektywie 89/391/EWG w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy.
Cytowana dyrektywa ze względu na swój przewodni charakter zwana jest dyrektywą ramową, zawiera ogólne wymagania dotyczące obowiązków pracodawcy i pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz odsyła do dyrektyw szczegółowych w zakresie uregulowań dotyczących poszczególnych dziedzin działalności i rodzajów pracy.
Dyrektywa ramowa wprowadziła nowe podejście do problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy, m.in. poprzez:
aktywne zapobieganie zagrożeniom,
partycypację (współudział) pracowników,
zapewnienie ciągłej poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy,
integrację różnych działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Postanowienia dyrektywy ramowej zostały wprowadzone do polskiego ustawodawstwa począwszy przez zapisy ustawy Kodeks pracy oraz rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów BHP i rozporządzenia w sprawie szkolenia w dziedzinie BHP, a skończywszy na wielu szczegółowych ustawach i rozporządzeniach, stanowiących akty wykonawcze do wytycznych zawartych w dziale X Kodeksu pracy.
Hierarchia aktów prawnych tworzących system ochrony pracy w Polsce przedstawia się aktualnie następująco:
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej,
ustawy, w tym głównie Kodeks pracy,
akty wykonawcze do ustaw, w tym głównie rozporządzenia,
postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych, w tym zakładowych układów zbiorowych i ponadzakładowych układów zbiorowych,
postanowienia regulaminów i statutów, w tym regulaminów organizacyjnych, regulaminów pracy, regulaminów płacowych (wynagradzania, premiowania, nagradzania), regulaminów zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.
Zapewnienie prawnej ochrony pracy w Polsce zostało zagwarantowane w ustawie Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, która postanawia m.in.:
Praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej.
Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy.
Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia.
Każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy.
Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Pracownik ma prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów, a maksymalne normy czasu pracy określa ustawa.
Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego, a zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa.
Każdy ma prawo do ochrony zdrowia.
Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę ochrony pracy w Polsce jest ustawa Kodeks pracy, która obejmuje następujące elementy:
przepisy ogólne,
stosunek pracy,
wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia,
obowiązki pracodawcy i pracownika,
odpowiedzialność materialna pracowników,
czas pracy,
urlopy pracownicze,
uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem,
zatrudnianie młodocianych,
bezpieczeństwo i higiena pracy,
układy zbiorowe pracy,
rozpatrywanie sporów o roszczenia ze stosunku pracy,
odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika,
przedawnienie roszczeń,
przepisy końcowe.
W szczególności Kodeks pracy postanawia m.in.:
Każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy.
Pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste pracownika.
Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu jest niedopuszczalna (bezpośrednia lub pośrednia), w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną.
Pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę.
Pracownik ma prawo do wypoczynku, który zapewniają przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych.
Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy.
Pracodawca jest obowiązany ułatwiać pracownikom podnoszenie kwalifikacji zawodowych.
Pracownicy i pracodawcy, w celu reprezentacji i obrony swoich praw i interesów, mają prawo tworzyć organizacje i przystępować do tych organizacji.
Nadzór i kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, sprawuje Państwowa Inspekcja Pracy. Nadzór i kontrolę przestrzegania zasad, przepisów i warunków środowiska pracy sprawuje Państwowa Inspekcja Sanitarna.
Społeczną kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, sprawuje społeczna inspekcja pracy.
Podstawowe wytyczne dotyczące ochrony życia i zdrowia w środowisku pracy zostały zawarte w dziale X Kodeksu pracy pt. „Bezpieczeństwo i higiena pracy”, który obejmuje następujące zagadnienia:
podstawowe obowiązki pracodawcy,
prawa i obowiązki pracownika,
obiekty budowlane i pomieszczenia pracy,
maszyny i inne urządzenia techniczne,
czynniki oraz procesy pracy stwarzające szczególnie zagrożenie dla zdrowia lub życia,
profilaktyczna ochrona zdrowia,
wypadki przy pracy i choroby zawodowe,
szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy,
środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze,
służba bezpieczeństwa i higieny pracy,
konsultacje w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz komisja bezpieczeństwa i higieny pracy,
obowiązki organów sprawujących nadzór nad przedsiębiorstwami lub innymi jednostkami organizacyjnymi państwowymi albo samorządowymi,
przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące wykonywania prac w różnych gałęziach gospodarki.
W szczególności dział X Kodeksu pracy zobowiązuje pracodawcę m.in. do realizacji następujących działań:
Oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko, informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.
Stosować środki zapobiegające chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą, w szczególności przeprowadzać badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia, utrzymywać w stanie sprawności urządzenia ograniczające lub eliminujące te czynniki oraz urządzenia służące do pomiarów tych czynników.
Zapewnić pracownikom odpowiednie urządzenia sanitarno-higieniczne oraz dostarczyć niezbędne środki higieny osobistej, a także zapewnić środki do udzielenia pierwszej pomocy w razie wypadku.
W razie wypadku przy pracy podjąć niezbędne działania eliminujące lub ograniczające zagrożenie, zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobom poszkodowanym i ustalenie w przewidzianym trybie okoliczności i przyczyn wypadku oraz zastosować odpowiednie środki zapobiegające podobnym wypadkom.
Niezwłocznie zawiadomić właściwego inspektora pracy i prokuratora o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy.
W razie rozpoznania u pracownika choroby zawodowej ustalić przyczyny powstania choroby zawodowej oraz charakter i rozmiar zagrożenia tą chorobą, przystąpić niezwłocznie do usunięcia czynników powodujących powstanie choroby zawodowej i zastosować inne niezbędne środki zapobiegawcze, zapewnić realizację zaleceń lekarskich.
Niezwłocznie zgłosić właściwemu organowi Państwowej Inspekcji Sanitarnej i właściwemu inspektorowi pracy każdy przypadek rozpoznanej choroby zawodowej lub podejrzenia o taką chorobę.
Systematycznie analizować przyczyny wypadków przy pracy, chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami środowiska pracy i na podstawie wyników tych analiz stosować właściwe środki zapobiegawcze.
Podstawowym aktem wykonawczym do działu X Kodeksu pracy jest Rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, które obejmuje następujące wytyczne dotyczące ochrony życia i zdrowia pracowników:
przepisy ogólne,
obiekty budowlane i teren zakładu pracy,
pomieszczenia pracy (przepisy ogólne, oświetlenie, ogrzewanie i wentylacja),
procesy pracy (przepisy ogólne, organizacja stanowisk pracy, obsługa i stosowanie maszyn, narzędzi i innych urządzeń technicznych, transport wewnętrzny i magazynowanie, ochrona przed hałasem, prace szczególnie niebezpieczne),
pomieszczenia i urządzenia sanitarno-higieniczne oraz zaopatrzenie pracowników w napoje i środki higieny osobistej.
W szczególności dział IV cytowanego rozporządzenia pt. „Procesy pracy” zobowiązuje pracodawcę m.in. do realizacji następujących działań:
Ocena i dokumentowanie ryzyka zawodowego występującego przy określonych pracach oraz stosowanie niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko, w szczególności zapewnienie organizacji pracy i stanowisk pracy w sposób zabezpieczający pracowników przed zagrożeniami wypadkowymi i oddziaływaniem czynników szkodliwych dla zdrowia i uciążliwości, zapewnienie likwidacji zagrożeń dla zdrowia i życia pracowników, głównie przez stosowanie technologii, urządzeń, materiałów i substancji niepowodujących takich zagrożeń.
Jeżeli ze względu na rodzaj procesu pracy likwidacja zagrożeń nie jest możliwa, należy stosować odpowiednie rozwiązania organizacyjne i techniczne, w tym odpowiednie środki ochrony zbiorowej, ograniczające wpływ tych zagrożeń na zdrowie i bezpieczeństwo pracowników, a w sytuacji gdy ograniczenie zagrożeń w wyniku zastosowania rozwiązań organizacyjnych i technicznych nie jest wystarczające, należy zapewnić pracownikom środki ochrony indywidualnej, odpowiednie do rodzaju i poziomu zagrożeń.
Udostępnienie do stałego korzystania pracownikom aktualnych instrukcji bezpieczeństwa i higieny pracy, dotyczących m.in. stosowanych w zakładzie procesów technologicznych oraz wykonywania prac związanych z zagrożeniami wypadkowymi lub zagrożeniami dla zdrowia pracowników, obsługi maszyn i urządzeń technicznych, postępowania z materiałami szkodliwymi dla zdrowia lub niebezpiecznymi, udzielania pierwszej pomocy.
Zapewnienie pracownikom sprawnie funkcjonującego systemu pierwszej pomocy w razie wypadku oraz środków do udzielania pierwszej pomocy, obejmujących punkty pierwszej pomocy i apteczki w poszczególnych jednostkach organizacyjnych zakładu pracy, z uwzględnieniem występujących zagrożeń dla życia lub zdrowia pracowników.
Urządzenie stanowisk pracy stosownie do rodzaju wykonywanych na nich czynności oraz psychofizycznych właściwości pracowników, przy czym wymiary wolnej powierzchni stanowiska pracy powinny zapewnić pracownikom swobodę ruchu wystarczającą do wykonywania pracy w sposób bezpieczny, z uwzględnieniem wymagań ergonomii.
Utrzymywanie maszyn i urządzeń technicznych oraz narzędzi w stanie sprawności technicznej i czystości zapewniającej użytkowanie ich bez szkody dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, zapewnienie spełniania wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii przez stosowane maszyny i inne urządzenia techniczne w całym okresie ich użytkowania, zapewnienie osłonięcia lub zaopatrzenia w inne urządzenia ochronne elementów ruchomych i innych części maszyn, które w razie zetknięcia się z nimi stwarzają zagrożenie.
Dr inż. Marcin Krause
Podmioty funkcjonujące w systemie ochrony pracy w Polsce
Podstawowe podmioty funkcjonujące w systemie ochrony pracy w Polsce to m.in.:
władza ustawodawcza i wykonawcza, w tym parlament, prezydent, rząd, ministerstwa, np. Rada Ministrów, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Transportu i Budownictwa;
wymiar sprawiedliwości, w tym sądy, trybunały, prokuratura, policja, np. Sądy Pracy, Sąd Najwyższy, Trybunał Konstytucyjny;
instytucje nadzoru i kontroli, np. Najwyższa Izba Kontroli (NIK), Rada Ochrony Pracy (ROP), Państwowa Inspekcja Pracy (PIP), Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS), Państwowa Straż Pożarna (PSP), Urząd Dozoru Technicznego (UDT);
inne instytucje centralne, np. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP), Polskie Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC), Polskie Centrum Akredytacji (PCA), Główny Urząd Statystyczny (GUS);
instytucje ubezpieczeniowe, w tym państwowe i prywatne firmy ubezpieczeniowe, np. Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), Powszechny Zakład Ubezpieczeń (PZU);
administracja publiczna, w tym urzędy celne, urzędy pracy, urzędy skarbowe;
pracodawcy i ich organizacje, w tym ponadzakładowe organizacje pracodawców, np. Związek Rzemiosła Polskiego (ZRP), Konfederacja Pracodawców Polskich (KPP), Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych (PKPP);
instytucje kontrolne i doradcze pracodawcy, w tym osoby kierujące pracownikami, komórka lub służba bezpieczeństwa i higieny pracy, służba medycyny pracy, społeczna inspekcja pracy;
pracownicy i ich organizacje, w tym zakładowe i ponadzakładowe organizacje związkowe, np. Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ);
instytucje naukowo-badawcze i badawczo-rozwojowe, np. Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie (CIOP-PIB), Państwowy Zakład Higieny Instytut Naukowo-Badawczy w Warszawie (PZH), Instytut Medycyny Pracy w Łodzi (IMP), Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu (IMPiZŚ);
stowarzyszenia zawodowe i naukowo-techniczne, np. Naczelna Organizacja Techniczna Federacja Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych (FSNT-NOT);
inne instytucje, np. bankowe i finansowe.
Podmioty funkcjonujące w ramach systemu ochrony pracy można także podzielić na trzy sektory, które różnią się usytuowaniem, zakresem uprawnień i obowiązków oraz odpowiedzialnością:
Sektor wykonawczy łączy się z funkcją pracodawcy i osób kierujących pracownikami, którzy są odpowiedzialni za wykonywanie zadań wynikających z przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. W sektorze tym funkcjonuje również służba bezpieczeństwa i higieny pracy, służba medycyny pracy, komisja bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sektor nadzoru tworzą organy państwowe nadzorujące przestrzeganie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym Państwowa Inspekcja Pracy, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwowa Straż Pożarna, Urząd Dozoru Technicznego. W sektorze tym funkcjonują również związki zawodowe i społeczna inspekcja pracy.
Sektor naukowo-badawczy tworzą jednostki naukowo-badawcze i badawczo-rozwojowe, które działają jako instytucje samodzielne (np. instytuty i centra) lub funkcjonują w ramach szkół wyższych (np. katedry i zakłady). W sektorze tym funkcjonują również firmy konsultingowe i szkoleniowe oraz stowarzyszenia zawodowe i naukowo-techniczne.
Należy dążyć do integracji działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie poprzez wykorzystanie najnowszych osiągnięć z takich dziedzin jak techniczne bezpieczeństwo pracy, medycyna i higiena pracy, ergonomia i fizjologia pracy, psychologia i socjologia pracy. Integracja ta powinna dotyczyć obszaru nadzoru i kontroli oraz doradztwa i szkolenia.
Ważną rolę w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy pełnią wyspecjalizowane organy państwa, sprawujące zewnętrzny nadzór i kontrolę nad warunkami pracy. Do podstawowych organów państwowego nadzoru i kontroli nad warunkami pracy zalicza się m.in.:
Państwowa Inspekcja Pracy (PIP),
Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS),
Państwowa Straż Pożarna (PSP),
Urząd Dozoru Technicznego (UDT),
Główny Urząd Nadzoru Budowlanego (GUNB),
Wyższy Urząd Górniczy (WUG),
Państwowa Agencja Atomistyki (PAA),
Rada Ochrony Pracy (ROP),
sądy, prokuratura, policja,
Najwyższa Izba Kontroli (NIK),
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK),
Państwowa Inspekcja Handlowa (PIH),
Główny Inspektorat Weterynarii (GIW),
Główny Inspektorat Transportu Drogowego (GITD),
Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ),
Biuro do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych.
Podstawowe zadania w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie / zakładzie pracy realizują wyspecjalizowane służby wewnętrzne pracodawcy lub podmioty zewnętrzne działające na zasadzie zlecenia oraz pracownicy i ich przedstawiciele, które pełnią funkcje kontrolne i doradcze nad warunkami pracy. Do podstawowych organów kontrolnych i doradczych pracodawcy zalicza się m.in.:
związki zawodowe,
społeczna inspekcja pracy,
służba bezpieczeństwa i higieny pracy,
służba medycyny pracy,
komisja bezpieczeństwa i higieny pracy,
komórka ds. systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy,
uczelnie i inne jednostki naukowo-badawcze w zakresie BHP,
organizacje zawodowe i naukowo-techniczne w zakresie BHP,
firmy i jednostki konsultingowe w zakresie BHP,
firmy i ośrodki szkoleniowe w zakresie BHP.
Ważną rolę w zakresie nauki i edukacji w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy pełnią szkoły wyższe, np. politechniki, uniwersytety, akademie medyczne, ekonomiczne i rolnicze, które prowadzą zarówno działalność naukowo-badawczą i badawczo-rozwojową, jak i realizują kształcenie na studiach wyższych i studiach podyplomowych w obszarze problemowym „bezpieczeństwo i higiena pracy”.
Wśród wielu samodzielnych jednostek naukowo-badawczych i badawczo-rozwojowych działających w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy można wymienić m.in. następujące:
Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej w Warszawie (CLOR),
Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie (CIOP-PIB),
Centrum Naukowe Medycyny Kolejowej w Warszawie (CNMK),
Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej w Józefowie (CNBOP),
Centrum Zastosowań Ergonomii w Zielonej Górze (CZE),
Główny Instytut Górnictwa w Katowicach (GIG),
Instytut Energii Atomowej w Otwocku (IEA),
Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu (IMPiZŚ),
Instytut Medycyny Pracy w Łodzi (IMP),
Instytut Medycyny Wsi w Lublinie (IMW),
Międzywydziałowy Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni (IMMiT),
Państwowy Instytut Weterynaryjny Państwowy Instytut Badawczy w Puławach (PIWet),
Państwowy Zakład Higieny Instytut Naukowo-Badawczy w Warszawie (PZH),
Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii w Warszawie (WIHiE),
Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej w Warszawie (WIML),
jednostki Polskiej Akademii Nauk, np. Komitet Ergonomii PAN, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Komitet Nauk Organizacji i Zarządzania PAN;
inne specjalistyczne jednostki, np. Biuro Usług Doskonalenia Zarządzania i Organizacji SYSTEM w Częstochowie, Instytut Organizacji i Ochrony Pracy SKU CON-LEX w Radomiu, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle ORGMASZ w Warszawie, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie (IPiSS).
W dziedzinie doradztwa i szkolenia oprócz ww. jednostek działają także inne jednostki badawcze oraz organizacje zawodowe i naukowo-techniczne, w tym stowarzyszenia, towarzystwa i związki skupiające pracowników służby bezpieczeństwa i higieny pracy, lekarzy medycyny pracy i higienistów pracy (przemysłowych), np.:
Ośrodek Szkolenia Państwowej Inspekcji Pracy (OSPIP) we Wrocławiu,
Krajowy Związek Inżynierów i Techników Bezpieczeństwa i Higieny Pracy,
Ogólnopolskie Stowarzyszenie Pracowników Służby Bezpieczeństwa i Higieny Pracy,
Polskie Stowarzyszenie Pracowników Służby Bezpieczeństwa i Higieny Pracy,
Polskie Towarzystwo Ergonomiczne (PTErg),
Polskie Towarzystwo Higienistów Przemysłowych (PTHP),
Polskie Towarzystwo Medycyny Pracy (PTMP),
Stowarzyszenie Higienistów Pracy (SHP),
Stowarzyszenie Ochrony Pracy (SOP).
Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy, jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Obowiązki pracodawcy charakteryzują nie tylko przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ale także zasady bezpieczeństwa i higieny pracy oraz aktualne osiągnięcia nauki i techniki, dlatego stan wiedzy naukowej i technicznej wyznacza potencjalne granice obowiązków pracodawcy.
Do przestrzegania przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązany jest nie tylko pracodawca, ale również wszyscy pracownicy i osoby kierujące pracownikami, np. kierownicy, mistrzowie, brygadziści, zmianowi.
Osoba kierująca pracownikami, podobnie jak pracodawca, jest obowiązana znać, w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nim obowiązków, przepisy o ochronie pracy, w tym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
Pracownik jest obowiązany przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych. Pracownicy, w celu reprezentacji obrony swoich praw i interesów, mają prawo tworzyć związki zawodowe. Związki zawodowe oraz kierowana przez nie społeczna inspekcja pracy sprawują w zakładach pracy społeczny nadzór nad warunkami pracy.
Społeczna inspekcja pracy (sip) jest to społeczna służba pełniona przez pracowników, która ma na celu zapewnienie przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochrony uprawnień pracowniczych.
Służba bezpieczeństwa i higieny pracy (służba bhp) jest to specjalistyczna jednostka pełniąca funkcje doradcze i kontrolne w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, którą mogą tworzyć (głównie w zależności od liczby zatrudnionych pracowników, rodzaju prowadzonej działalności lub nasilenia zagrożeń zawodowych) wyodrębniona w strukturze zakładu pracy komórka organizacyjna, pracownik zatrudniony przy innej pracy, sam pracodawca lub podmiot zewnętrzny, np. na zasadzie umowy zlecenia.
Służba medycyny pracy jest to organ kontrolny i doradczy pracodawcy w zakresie ochrony zdrowia pracujących przed wpływem niekorzystnych warunków związanych ze środowiskiem pracy i sposobem wykonywania pracy.
Komisja bezpieczeństwa i higieny pracy (komisja bhp) jest to organ doradczy i opiniodawczy pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, zatrudniającego więcej niż 250 pracowników.
Państwowa Inspekcja Pracy (PIP) jest organem nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Państwowa Inspekcja Pracy podlega Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej, a nadzór nad nią sprawuje Rada Ochrony Pracy (ROP). PIP posiada najszerszy zakres uprawnień w dziedzinie nadzoru nad warunkami pracy, a jej organami są Główny Inspektor Pracy, okręgowi inspektorzy pracy, inspektorzy pracy. Jednostkami organizacyjnymi Państwowej Inspekcji Pracy są Główny Inspektorat Pracy (GIP) i okręgowe inspektoraty pracy (OIP), a w OIP mogą być tworzone oddziały. Państwowa Inspekcja Pracy w zakresie swego działania współdziała z innych organami nadzoru i kontroli warunków pracy, organizacjami pracodawców, związkami zawodowymi i społeczną inspekcją pracy, a także prowadzi placówkę szkoleniową - Ośrodek Szkolenia Państwowej Inspekcji Pracy (OSPIP).
Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS) jest organem nadzoru i kontroli przestrzegania zasad, przepisów higieny pracy i warunków pracy w celu ochrony zdrowia ludzkiego przed wpływem czynników szkodliwych, w szczególności to m.in.: zapobieganie powstawaniu chorób zakaźnych i zawodowych, prowadzenie działalności oświatowo-zdrowotnej, sprawowanie nadzoru nad stanem sanitarnym zakładów opieki zdrowotnej i przestrzeganiem zasad profilaktyki zakażeń szpitalnych. Państwowa Inspekcja Sanitarna podlega Ministrowi Zdrowia, a jej organami są Główny Inspektor Sanitarny, wojewódzcy inspektorzy sanitarni, powiatowi inspektorzy sanitarni, graniczni inspektorzy sanitarni. Główne obszary nadzoru sanitarnego to: higiena środowiska, higiena pracy w zakładach pracy, higiena radiacyjna, higiena wypoczynku i rekreacji, higiena w szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych, szkołach wyższych i ośrodkach wypoczynkowych, warunki zdrowotne żywności i żywienia.
Dr inż. Marcin Krause
Klasyfikacja zagrożeń występujących w środowisku pracy
Warunki pracy to całokształt czynników występujących w przedsiębiorstwie, które mają bezpośredni lub pośredni wpływ na bezpieczeństwo i zdrowie pracowników, komfort pracy oraz wydajność i jakość pracy. Warunki te są zdeterminowane głównie przez:
czynniki środowiska materialnego,
zastosowaną technikę i technologię,
środki pracy i wyposażenie techniczne,
organizację pracy i stanowiska pracy,
warunki przestrzeni pracy,
stosunki międzyludzkie,
czynniki ekonomiczne.
Środowisko pracy to otoczenie stanowiska pracy utworzone przez czynniki środowiska materialnego i społecznego, w których odbywa się proces pracy, wywierające określony wpływ na organizm człowieka i warunkujące wykonywanie pracy:
materialne środowisko pracy - obejmuje wyposażenie techniczne, pomieszczenia pracy i wszystkie występujące w środowisku pracy czynniki fizyczne, chemiczne i biologiczne;
społeczne środowisko pracy - obejmuje załogę i stosunki międzyludzkie, wraz z relacjami zachodzącymi pomiędzy pracownikami, dozorem i kierownictwem.
Czynniki środowiska pracy są to wszystkie czynniki materialne i społeczne występujące w środowisku pracy, które mają bezpośredni lub pośredni wpływ na warunki pracy oraz determinują bezpieczeństwo, zdrowie i komfort pracy. Czynniki te działając na człowieka w procesie pracy i mogą powodować wystąpienie takich zdarzeń jak wypadki przy pracy, choroby zawodowe, awarie i uszkodzenia obiektów technicznych.
Jedną z często stosowanych klasyfikacji czynników środowiska pracy jest podział według przyczyn systematyki TOL:
czynniki techniczne (T) - czynniki wynikające z energii zlokalizowanej w środkach technicznych i emitowanej w procesach technologicznych, np. powodujące katastrofy przemysłowe, wypadki przy pracy, wypadki komunikacyjne;
czynniki organizacyjne (O) - czynniki wynikające z błędów w obszarze organizacji i zarządzania, np. brak nadzoru lub kontroli, niewłaściwa organizacja pracy, brak szkolenia;
czynniki ludzkie (L) - czynniki wynikające z zawodności i zachowania człowieka, np. niebezpieczne zachowania, przypadkowe błędy, błędne decyzje.
Najpopularniejszą klasyfikacją czynników występujących w środowisku pracy jest podział według polskiej normy PN-80/Z-08052, która wyróżniła m.in. dwa podziały:
według skutków działania na: szkodliwe dla zdrowia, niebezpieczne i uciążliwe;
według charakteru działania na: fizyczne, chemiczne, biologiczne i psychofizyczne.
Czynniki niebezpieczne (urazowe) to czynniki, których oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do urazu. Czynniki te działając na człowieka w sposób nagły i gwałtowny mogą powodować wypadki przy pracy lub zdarzenia potencjalnie wypadkowe.
Czynniki szkodliwe dla zdrowia (szkodliwe, szkodliwości) to czynniki, których oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do schorzenia. Czynniki te, wyniku najczęściej długotrwałego oddziaływania na organizm człowieka, mogą powodować choroby zawodowe i inne choroby związane z pracą (choroby parazawodowe).
Czynniki uciążliwe (uciążliwości) to czynniki, których oddziaływanie na pracującego może spowodować złe samopoczucie lub nadmierne zmęczenie, nie prowadząc do trwałego pogorszenia stanu zdrowia. Czynniki te mogą utrudniać pracę lub okresowo obniżać sprawność psychofizyczną człowieka, ale nie powodują chorób pochodzenia zawodowego.
Wśród czynników uciążliwych najliczniej reprezentowane są czynniki psychofizyczne, wpływające przede wszystkim na jakość i wydajność pracy. Przykładowe czynniki uciążliwe w środowisku pracy to m.in.:
zakłócający hałas, np. zewnętrzny hałas komunikacyjny,
nieprzyjemny zapach, np. czynniki chemiczne o intensywnym zapachu,
zmienny mikroklimat, np. częste zmiany temperatury i prędkości powietrza,
niewygodna pozycja przy pracy, np. podczas wykonywania pracy przy komputerze.
Wśród czynników fizycznych środowiska pracy szczególne znaczenie zajmują pyły i czynniki mechaniczne, które mogą być wyróżnione jako osobne grupy klasyfikacyjne. Pyły mogą stanowić czynniki szkodliwe dla zdrowia lub czynniki niebezpieczne (np. wybuch pyłu węglowego i wybuch pyłu zbożowego), a czynniki mechaniczne stanowią podstawowe czynniki niebezpieczne, które są odpowiedzialne za urazy w środowisku pracy.
Ponadto oddzielną grupę czynników środowiska pracy stanowią czynniki związane ze sposobem wykonywania pracy, stanowiące czynniki szkodliwe dla zdrowia lub czynniki uciążliwe, które są odpowiedzialne za występowanie wielu chorób pochodzenia zawodowego, w tym dwóch wymienionych w aktualnym wykazie chorób zawodowych:
przewlekłe choroby narządu ruchu wywołane sposobem wykonywania pracy (nr 19),
przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania pracy (nr 20).
Do tej grupy czynników można zaliczyć m.in.:
ucisk na pnie nerwowe,
nadmierny wysiłek głosowy,
wykonywanie ruchów monotypowych,
niekorzystna wymuszona pozycja przy pracy,
przeciążenie układu kostno-stawowego i tkanek okołostawowych,
przeciążenie układu mięśniowego wskutek nadmiernego napięcia mięśni.
Czynniki chemiczne są aktualnie najliczniejszą grupą klasyfikacyjną, występującą jako gazy, pary, aerozole, ciecze lub ciała stałe, które mogą stanowić czynniki niebezpieczne, czynniki szkodliwe dla zdrowia lub czynniki uciążliwe. Czynniki te obejmują substancje i preparaty chemiczne, istniejące jako surowce, produkty końcowe lub uboczne powstające w toku procesów technologicznych.
Przykładowe klasyfikacje czynników chemicznych w środowisku pracy to m.in.:
klasyfikacja według sposobu wchłaniania:
przez drogi oddechowe,
przez skórę i błony śluzowe,
przez układ pokarmowy;
klasyfikacja według skutków narażenia:
miejscowe, które działają drażniąco i uczulająco na skórę oraz na błony śluzowe oczu i górnych dróg oddechowych;
układowe, które wywołują zmiany w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym oraz w układzie sercowo-naczyniowym;
odległe, które wywołują procesy patologiczne prowadzące do zmian morfologicznych i czynnościowych w ośrodkach narządów, rozwijające się w krótszym lub dłuższym okresie utajnienia w organizmie człowieka lub w następnych pokoleniach, np.:
rakotwórcze (kancerogenne) powodujące rozwój nowotworów złośliwych,
mutagenne wywołujące zmiany materiału genetycznego organizmu,
embriotoksyczne uszkadzające płód w ciągu pierwszych trzech miesięcy ciąży,
teratogenne uszkadzające płód w okresie powyżej trzech miesięcy ciąży,
antykoncepcyjne uszkadzające męskie lub żeńskie narządy rozrodcze;
klasyfikacja ze względu na własności fizykomechaniczne:
wybuchowe,
utleniające,
skrajnie łatwo palne,
wysoce łatwo palne,
łatwo palne;
klasyfikacja ze względu na własności toksyczne dla zdrowia człowieka:
bardzo toksyczne, które w bardzo małych ilościach w przypadku spożycia, wdychania lub po wchłonięciu przez skórę mogą spowodować zgon, ostre lub przewlekłe skutki dla zdrowia;
toksyczne, które w bardzo małych ilościach w przypadku spożycia, wdychania lub po wchłonięciu przez skórę mogą spowodować zgon, ostre lub przewlekłe skutki dla zdrowia;
żrące, które w przypadku zetknięcia z żywymi tkankami mogą spowodować ich zniszczenie;
drażniące, które nie wykazują działania żrącego, ale w przypadku krótkiego, przedłużonego lub powtarzającego kontaktu ze skórą lub błoną śluzową mogą wywoływać stany zapalne;
uczulające, które po wchłonięciu do organizmu drogami oddechowymi lub przez skórę wywołują stan podrażnienia;
rakotwórcze, które w przypadku wdychania, spożycia lub po wchłonięciu przez skórę mogą wywołać lub zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia raka;
mutagenne, które w przypadku wdychania, spożycia lub po wchłonięciu przez skórę mogą wywoływać lub zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia dziedzicznych zmian genetycznych;
działające toksycznie na rozrodczość, które w przypadku wdychania, spożycia lub po wchłonięciu przez skórę wywołują lub zwiększają częstotliwość występowania szkodliwych skutków u potomstwa o charakterze niedziedzicznym, lub uszkadzają funkcje, lub zdolność rozrodczą mężczyzn lub kobiet.
Pyły szkodliwe dla zdrowia są wchłaniane do organizmu człowieka głównie przez drogi oddechowe i stanowią cząsteczki ciała stałego sedymentujące w powietrzu pod wpływem siły ciężkości. Pyły występują w postaci aerozoli, dymów lub gazów, są emitowane do środowiska pracy podczas różnego rodzaju naturalnych i sztucznych procesów pyłotwórczych, przy czym najbardziej szkodliwy na organizm ludzki ma tzw. frakcja respirabilna.
Przykładowa klasyfikacja pyłów szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy według sposobu działania na organizm człowieka to m.in.:
pyły pylicotwórcze, które wywołują pylice zwłókniające kolagenowe, np. pyły azbestu oraz pylice zwłókniające nie kolagenowe, np. pyły węgla kamiennego;
pyły drażniące, które powodują podrażnienie błony śluzowej dróg oddechowych, skóry i spojówki oka, np. pyły nawozów sztucznych;
pyły toksyczne, które działają na górne drogi oddechowe wywołując nowotwory oraz na skórę poprzez zaczerwienienie, np. pyły drzew twardych;
pyły alergiczne, które powodują uczulenie w obrębie dróg oddechowych oraz uczulenie skóry, np. pyły pochodzenia organicznego.
Klasyfikacja pyłów szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy jest następująca:
pyły zawierające wolną krzemionkę powyżej 50%,
pyły zawierające wolną krzemionkę od 2% do 50%,
pyły zawierające azbest,
pyły grafitu naturalnego i syntetycznego,
inne nietrujące pyły przemysłowe,
pyły organiczne pochodzenia zwierzęcego i roślinnego,
pyły talku i talku zawierającego włókna mineralne,
pyły sztucznych włókien mineralnych,
pyły cementów portlandzkiego i hutniczego,
pyły apatytów i fosforytów,
pyły sadzy technicznej,
pyły węgla kamiennego i brunatnego,
pyły drewna i drewna twardego,
pyły krzemionek bezpostaciowych i syntetycznych,
pyły węglika krzemu niewłóknistego o zawartości wolnej krzemionki poniżej 2%,
pyły gipsu, pyły dolomitu, pyły kaolinu i pyły ditlenku tytanu o zawartości wolnej krzemionki poniżej 2% i nie zawierające azbestu.
Czynniki mechaniczne są to wszelkie czynniki fizyczne, które mogą być przyczyną urazów mechanicznych i nie są zaliczane do czynników szkodliwych dla zdrowia. Czynniki te stanowią podstawowe czynniki niebezpieczne występujące w środowisku pracy, które są odpowiedzialne za urazy, np. krwotok, zranienie, złamanie, zwichnięcie, skręcenie, stłuczenie, uraz wewnętrzny, uraz głowy, uraz kręgosłupa, uraz klatki piersiowej.
Przyjęta w polskich normach dotyczących bezpieczeństwa maszyn (np. według norm PN-EN 1050:1999 i PN-EN 292-1:2000) klasyfikacja czynników mechanicznych związanych z maszynami i innymi urządzeniami technicznymi, np. powodujących urazy wskutek działania części maszyn, narzędzi, przedmiotów obrabianych lub wyrzucanych materiałów stałych albo płynnych, jest następująca:
zgniecenie (zmiażdżenie),
ścinanie,
cięcie lub odcięcie,
wplątanie,
wciągnięcie lub pochwycenie,
uderzenie,
przekłucie lub przebicie,
starcie lub obtarcie,
wytrysk cieczy pod ciśnieniem.
Ponadto oddzielnymi grupami czynników mechanicznych są m.in.:
czynniki związane z przemieszczaniem się pracowników, w tym m.in. powodujące poślizgnięcie, potknięcie, upadek lub uderzenie, np.:
śliskie i nierówne powierzchnie,
nieruchome ostre i wystające elementy,
transportowane przedmioty i materiały,
poruszające się środki transportowe;
czynniki związane z położeniem stanowiska pracy, w tym m.in. położenie w stosunku do podłogi pomieszczenia lub do powierzchni ziemi, np.:
praca na wysokości,
praca w wykopach,
praca w zagłębieniach,
praca pod ziemią w kopalniach;
czynniki związane z ograniczoną przestrzenią pracy, w tym m.in. scharakteryzowane przez dojścia, przejścia, dostępy, np.:
praca w kanałach,
praca w studzienkach,
praca wewnątrz urządzeń technicznych,
praca w innych zamkniętych przestrzeniach.
W aktualnym rozporządzeniu w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy określone zostały wartości dopuszczalne dla następujących grup czynników:
czynniki chemiczne (ponad 400 czynników);
pyły (19 czynników);
hałas:
hałas słyszalny,
hałas infradźwiękowy,
hałas ultradźwiękowy;
drgania mechaniczne:
drgania działające na organizm człowieka przez kończyny górne,
drgania o ogólnym oddziaływaniu na organizm człowieka;
mikroklimat:
mikroklimat gorący,
mikroklimat zimny;
promieniowanie optyczne:
promieniowanie podczerwone (nielaserowe),
promieniowanie nadfioletowe (nielaserowe),
promieniowanie widzialne (nielaserowe),
promieniowanie laserowe;
pola i promieniowanie elektromagnetyczne w zakresie częstotliwości 0 Hz - 300 GHz.
Przyjęty w medycynie pracy podział szkodliwości zawodowych (np. wg K. Marka) jest następujący:
pyły mineralne o działaniu zwłókniającym;
pyły mineralne i organiczne o działaniu drażniącym;
pyły pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego wykazujące aktywność biologiczną albo działanie alergizujące;
substancje chemiczne o działaniu toksycznym, drażniącym lub alergizującym;
czynniki fizyczne, np. hałas, drgania mechaniczne, gorący mikroklimat, niewłaściwe oświetlenie, promieniowanie jonizujące, pole elektromagnetyczne;
czynniki związane ze sposobem wykonywania pracy, np. nadmierny wysiłek głosowy, wykonywanie ruchów monotypowych, niekorzystna wymuszona pozycja przy pracy, ucisk na pnie nerwowe;
czynniki biologiczne;
czynniki rakotwórcze.
Do podstawowych czynników szkodliwych dla zdrowia i czynników uciążliwych występujących w środowisku pracy można zaliczyć m.in. następujące:
czynniki fizyczne kształtujące warunki materialne środowiska pracy, np.:
hałas słyszalny, infradźwiękowy i ultradźwiękowy,
drgania mechaniczne (wibracje) ogólne i miejscowe,
mikroklimat umiarkowany, gorący i zimny,
promieniowanie widzialne (oświetlenie),
promieniowanie podczerwone (cieplne),
promieniowanie ultrafioletowe,
promieniowanie laserowe,
promieniowanie jonizujące,
pole elektromagnetyczne,
pole elektrostatyczne;
pyły szkodliwe dla zdrowia obejmujące cząsteczki ciała stałego unoszące się w powietrzu w postaci aerozoli, dymów lub gazów, np.:
pylicotwórcze (zwłókniające), np. pyły węgla kamiennego i brunatnego, pyły cementu,
rakotwórcze (kancerogenne), np. pyły zawierające wolną krzemionkę i włókna azbestu, pyły talku, pyły grafitu,
drażniące, np. pyły nawozów sztucznych, pyły drewna, pyły siarki, pyły gipsu, pyły kredy,
alergizujące (uczulające), np. pyły pochodzenia organicznego roślinnego i zwierzęcego, pyły sztucznych włókien mineralnych;
czynniki chemiczne obejmujące substancje i preparaty chemiczne w postaci gazów, par, aerozoli, cieczy lub ciał stałych, np.:
toksyczne, np. tlenek węgla, cyjanowodór, siarkowodór, ołów, rtęć, środki ochrony roślin,
duszące, np. dwutlenek węgla, metan, etan,
żrące, np. kwasy, zasady, rozpuszczalniki,
drażniące, np. chlor, tlenki azotu, dwutlenek siarki,
uczulające (alergizujące), np. żywice syntetyczne, lateks, detergenty,
rakotwórcze (kancerogenne) lub mutagenne, np. azbest, benzen, chlorek winylu, węglowodory aromatyczne,
działające na płód (embriotoksyczne i teratogenne), np. ołów i jego związki, rozpuszczalniki organiczne, chlorek winylu,
działające na rozrodczość (gonadotoksyczne), np. benzen, ołów, rozpuszczalniki organiczne;
czynniki biologiczne obejmujące makroorganizmy i mikroorganizmy oraz wytwarzane przez obie grupy substancje (np. toksyny, alergeny), np.:
priony, np. zakaźne gąbczaste zwyrodnienie mózgu,
wirusy, np. wirus zapalenia wątroby (WZW), wirus kleszczowego zapalenia mózgu, wirus różyczki, wirus wścieklizny, wirus HIV,
bakterie, np. riteksje i chlamydie, bakterie spiralne, promieniowce,
grzyby, np. pleśnie, drożdżaki, dermatofity, podstawczaki,
pasożyty, np. pierwotniaki i robaki (w tym tasiemce i glista ludzka),
rośliny, np. glony, porosty i mszaki, rośliny kwiatowe (w tym pyły traw i drzew),
zwierzęta, np. pajęczaki, owady, pozostałe zwierzęta bezkręgowe (w tym kleszcze);
czynniki psychofizyczne wpływające na ukształtowanie i przebieg stanów emocjonalnych człowieka oraz na przebieg i warunki pracy, np.:
obciążenie fizyczne (wysiłek fizyczny), np. obciążenie statyczne, obciążenie dynamiczne, monotypowość ruchów,
obciążenie psychiczne (psychonerwowe), np. stres zawodowy, obciążenie umysłowe, obciążenie emocjonalne, niedociążenie percepcyjne, monotonia pracy.
Do podstawowych czynników niebezpiecznych występujących w środowisku pracy można zaliczyć m.in. następujące:
czynniki mechaniczne, np.:
nieruchome ostre i wystające elementy,
ruchome elementy maszyn i urządzeń,
poruszające się mechanizmy i maszyny,
spadające przedmioty i elementy,
transportowane przedmioty i elementy,
poruszające się środki transportowe,
śliskie i nierówne powierzchnie,
ograniczone przestrzenie, np. dojścia, przejścia, dostępy,
położenie stanowiska pracy w stosunku do położenia odniesienia, np. podłogi pomieszczenia lub powierzchni ziemi;
pyły, np. zagrożenie wybuchowe;
czynniki fizyczne, np.:
gorące powierzchnie i substancje - oparzenie termiczne,
zimne powierzchnie i substancje - odmrożenie,
hałas - natychmiastowe uszkodzenie narządu słuchu (uraz akustyczny), np. wskutek eksplozji materiałów wybuchowych,
drgania nieustalone - udary, wstrząsy, np. drgania narzędzi ręcznych, drgania maszyn urabiających, wstrząsy górnicze, tąpnięcia,
drgania rezonansowe - drgania niskoczęstotliwościowe w zakresie częstotliwości rezonansowej z narządami wewnętrznymi, np. z sercem,
mikroklimat gorący - udar cieplny, poparzenie termiczne,
mikroklimat zimny - hipertermia (przechłodzenie), odmrożenie, zamarznięcie,
prąd elektryczny - porażenie prądem elektrycznym, łuk elektryczny,
promieniowanie laserowe - natychmiastowe uszkodzenie narządu wzroku,
promieniowanie podczerwone (cieplne) - udar cieplny, oparzenie termiczne,
elektryczność statyczna - zagrożenie pożarowe, zagrożenie wybuchowe;
czynniki chemiczne, np.:
palne - zagrożenie pożarowe,
wybuchowe - zagrożenie wybuchowe,
toksyczne - zatrucie gazowe, zatrucie chemiczne, zatrucie pokarmowe,
żrące - oparzenie chemiczne,
uczulające - wstrząs uczuleniowy;
czynniki biologiczne, np.:
owady - użądlenie,
zwierzęta - ukąszenie,
człowiek - agresja fizyczna;
czynniki psychofizyczne, np.:
przeciążenie fizyczne (nadmierne obciążenie dynamiczne) - uraz narządu ruchu,
przeciążenie psychiczne (przeciążenie percepcyjne, stres) - zasłabnięcie, zawał serca.
Dr inż. Marcin Krause
Wypadki przy pracy - terminologia, wymagania, profilaktyka
Podstawowe wymagania prawne dotyczące wypadków przy pracy to m.in.:
Ustawa z dnia 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Dz.U.02.199.1673; z późn. zm.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28.07.1998 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków oraz sposobu ich dokumentowania, a także informacji zamieszczanych w rejestrze wypadków przy pracy. Dz.U.98.115.744; Dz.U.04.14.117; Dz.U.06.215.1582.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8.12.2004 r. w sprawie statystycznej karty wypadku przy pracy. Dz.U.04.269.2672.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16.09.2004 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy. Dz.U.04.227.2298.
Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 28.04.2005 r. w sprawie sposobu i trybu zgłaszania wypadku przy pracy rolniczej oraz ustalania jego okoliczności i przyczyn. Dz.U.05.76.669.
Zatrudniony jest to pracownik, z którym zawarto stosunek pracy na podstawy umowy o pracę, mianowania, powołania lub wyboru.
Pracujący jest to osoba wykonująca pracę przynoszącą jemu zarobek lub dochód.
Poszkodowany jest to osoba doznająca uszczerbku na zdrowiu w wyniku wypadku lub choroby, np. w środowisku pracy lub w środowisku bytowania.
Uraz jest to uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czynnika zewnętrznego, np. prądu elektrycznego lub maszyny w ruchu.
Wypadek jest to podstawowe pojęcie różnie rozumiane i definiowane na wiele różnych sposobów, najczęściej oznacza zdarzenie nagłe, niespodziewane, wywołane przyczyną zewnętrzną, które powoduje uraz, śmierć, chorobę lub pogorszenie stanu zdrowia.
Wypadkowość jest to suma wypadków zarejestrowanych w przedsiębiorstwie, zakładzie pracy, rodzaju działalności, branży lub kraju, które zaistniałe w określonym okresie czasu (np. miesiąc, kwartał, półrocze, rok, kilka lat), przedstawiana za pomocą różnego rodzaju miar i wskaźników określających aktualny stan bezpieczeństwa pracy (np. wskaźniki częstości wypadków i wskaźnik ciężkości wypadków).
Zdarzenie potencjalnie wypadkowe (wypadek bezurazowy, potencjalny wypadek, prawie wypadek, nieomal wypadek) jest to zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną, nie powodujące żadnego urazu, często tylko wskutek szczęśliwego zbiegu okoliczności, ale generujące często koszty i straty.
Wyniki badań przeprowadzone przez H.W. Heinricha wskazują, że na każdy wypadek ciężki przypada co najmniej 29 wypadków lekkich i 300 zdarzeń potencjalnie wypadkowych.
Badania przeprowadzone przez F. Birda ujawniły, że na każdy wypadek inwalidzki przypada 10 wypadków lekkich, 30 wypadków powodujących szkody w wyposażeniu oraz 600 zdarzeń, które nie przyniosły ani urazu ani szkody.
Wypadki w środowisku pracy można ogólnie podzielić na trzy podstawowe grupy:
wypadek przy pracy,
wypadek traktowany na równi z wypadkiem przy pracy,
wypadek w drodze do pracy lub wypadek w drodze z pracy.
Wypadek przy pracy jest to zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które wystąpiło w związku z pracą:
podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności albo poleceń przełożonych;
podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;
w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.
Wypadek traktowany na równi z wypadkiem przy pracy (w zakresie uprawnienia do świadczeń) jest to wypadek, któremu pracownik uległ:
w czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż w definicji wypadku przy pracy, chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań;
podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony;
przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe.
Wypadek w drodze do pracy lub wypadek w drodze z pracy jest to nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w drodze do lub z miejsca wykonywania zatrudnienia albo innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia, jeżeli droga ta była najkrótsza i nie została przerwana.
Jednakże uważa się, że wypadek nastąpił w drodze do pracy lub z pracy, mimo że droga została przerwana, jeżeli przerwa była życiowo uzasadniona i jej czas nie przekraczał granic potrzeby, a także wówczas, gdy droga, nie będąc drogą najkrótszą, była najdogodniejsza ze względów komunikacyjnych.
Za drogę do pracy lub z pracy uważa się oprócz drogi z domu do pracy albo z pracy do domu również drogę do miejsca lub z miejsca:
innego zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia,
zwykłego wykonywania funkcji lub zadań zawodowych albo społecznych,
zwykłego spożywania posiłków,
odbywania nauki lub studiów.
Przez wiele lat obowiązywał w Polsce podział wypadków przy pracy na pięć kategorii, a zakwalifikowanie wypadku do danej kategorii opierało się na określeniu czasu niezdolności do pracy. Podział ten wyróżniał do 1992 r. następujące kategorie wypadków:
wypadki śmiertelne,
wypadki bardzo ciężkie (powyżej 90 dni),
wypadki ciężkie (29÷90 dni),
wypadki lekkie (4÷28 dni),
wypadki drobne (do 3 dni).
Zgodnie z postanowieniami przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych od 2002 r. obowiązują nowe definicje wypadków przy pracy (m.in. konieczny jest uraz lub śmierć) i ich podział według ilości poszkodowanych na indywidualne i zbiorowe oraz według ciężkości skutków na śmiertelne, ciężkie i powodujące czasową niezdolność do pracy.
Dla pozostałych wypadków nie powodujących skutków śmiertelnych lub ciężkich nie przyjęto nazwy, w literaturze specjalistycznej i praktyce przedsiębiorstw przyjmuje się na ogół dla tej ostatniej kategorii nazwę wypadki lekkie.
Wypadek zbiorowy jest to wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej dwie osoby.
Wypadek śmiertelny jest to wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć w okresie nie przekraczającym sześciu miesięcy od dnia wypadku.
Wypadek ciężki jest to wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, np.: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, trwała, całkowita lub znaczna niezdolność do pracy w zawodzie, albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała.
Wypadek lekki jest to wypadek powodujący niezdolność do pracy, który w ostateczności (po odbyciu leczenia i rehabilitacji) nie powoduje ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała, całkowitej lub znacznej niezdolności do pracy w zawodzie lub innych skutków wymienionych w definicji wypadku ciężkiego.
Aby doszło do powstania wypadku muszą być spełnione jednocześnie trzy następujące warunki konieczne:
zagrożenie musi posiadać odpowiedni potencjał energetyczny,
w strefie oddziaływania zagrożenia musi znajdować się człowiek,
musi wystąpić inicjał jako czynnik wyzwalający energię lub substancję.
Dla uznania zdarzenia za wypadek przy pracy konieczne jest spełnienie czterech następujących warunków:
zdarzenie pozostające w związku z pracą,
zdarzenie nagłe powstałe w trakcie jednej zmiany roboczej,
zdarzenie powodujące uraz, uszczerbek na zdrowiu lub śmierć pracownika,
zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną nie wynikającą z ukrytej wady lub choroby.
Po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku zespół powypadkowy sporządza protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, a na podstawie protokołu powypadkowego pracodawca sporządza statystyczną kartę wypadku przy pracy.
Rok 2005 był pierwszym okresem sprawozdawczym, w którym obowiązywały w Polsce nowe zasady zbierania i analizowania danych o wypadkach przy pracy (od 1 stycznia 2005 r. obowiązuje nowy wzór statystycznej karty wypadku, który jest dostosowany do wymagań Unii Europejskiej i oparty na metodologii projektu ESAW), a informacje o wypadkach są uporządkowane w trzech następujących grupach:
faza przedwypadkowa - okoliczności zaistniałe bezpośrednio przed wypadkiem, a jej opis obejmuje: środowisko pracy (miejsce powstania wypadku), proces pracy i konkretną czynność fizyczną (czynność wykonywaną przez poszkodowanego w chwili wypadku);
faza wypadkowa - składająca się z dwóch następujących po sobie ogniw: wydarzenie będące odchyleniem od stanu normalnego (ostatnie wydarzenie prowadzące do wypadku) i wydarzenie powodujące uraz (sposób powstania urazu, który „czynnością” prowadzącą bezpośrednio do urazu, będącego wynikiem odchylenia);
faza powypadkowa - scharakteryzowana takimi zmiennymi jak rodzaj urazu, umiejscowienie urazu.
Aktualny tryb postępowania w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy jest następujący:
udzielenie pomocy poszkodowanemu,
zabezpieczenie miejsca wypadku;
dokonanie oględzin miejsca wypadku;
wysłuchanie poszkodowanego (jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala);
wysłuchanie świadków wypadku;
zasięgnięcie opinii lekarza;
dokonanie kwalifikacji prawnej wypadku;
określenie środków profilaktycznych oraz wniosków, w szczególności wynikających z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek.
Dokumentacja dotycząca wypadku przy pracy obejmuje następujące elementy:
Dokumentacja powypadkowa.
Protokół ustalania okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy.
Statystyczna karta wypadku przy pracy.
Rejestr wypadków.
Dokumentację powypadkową tworzą przykładowo następujące dokumenty:
Meldunek (zawiadomienie) o doznanym urazie.
Protokół oględzin z miejsca wypadku.
Protokół wysłuchania poszkodowanego.
Protokół wysłuchania świadka.
Opinia lekarza o wypadku.
Szkice lub fotografie miejsca wypadku.
Zalecenia powypadkowe.
Inne dokumenty w zależności od wymagań i potrzeb, np.:
Opinia innych specjalistów.
Odrębne zdarzenie złożone przez członka zespołu powypadkowego.
Uwagi i zastrzeżenia do informacji zawartych w protokole powypadkowym, zgłoszone przez poszkodowanego lub członków rodziny zmarłego pracownika.
Analizę wypadków przy pracy można przeprowadzać w trzech podstawowych formach:
analiza bezwzględna - oparta na porównaniu ilości określonych zdarzeń, np. według ciężkości skutków (wypadki śmiertelne, ciężkie, pozostałe);
analiza rodzajowa - oparta na porównaniu zdarzeń według określonych kryteriów, np. przyczyn zdarzenia, miejsca powstania, charakterystyki poszkodowanego;
analiza wskaźnikowa - oparta na porównaniu zdarzeń według określonych wskaźników charakteryzujących badane zjawiska, np. wskaźniki struktury, natężenia, dynamiki.
Analiza bezwzględna wypadkowości obejmuje podział według:
ilości poszkodowanych - wypadek indywidualny i zbiorowy;
ciężkości skutków - wypadek śmiertelny, ciężki i powodujący czasową niezdolność do pracy, zwany często w praktyce jako wypadek pozostały lub lekki albo lżejszy.
Analiza rodzajowa wypadkowości obejmuje następujące grupy kryteriów:
opis miejsca wypadku, np. rodzaj miejsca powstania wypadku, komórka organizacyjna (np. dział, oddział) i stanowisko pracy, w których doszło do wypadku;
opis czasu wypadku, np. dzień miesiąca, dzień tygodnia i godzina zaistnienia wypadku, przepracowane godziny od rozpoczęcia pracy do zaistnienia wypadku;
opis przyczyn wypadku, np. przyczyny bezpośrednie i pośrednie zaistnienia wypadku (techniczne, organizacyjne, ludzkie), wydarzenia niebezpieczne (wydarzenie będące odchyleniem od stanu normalnego, wydarzenie powodujące uraz);
opis poszkodowanego, np. zawód wykonywany (kwalifikacje zawodowe), czynności wykonywane przez poszkodowanego, staż pracy i wiek poszkodowanego, uszczerbek na zdrowiu poszkodowanego (umiejscowienie i rodzaj urazu).
Analiza wskaźnikowa wypadkowości może być dokonywana według:
wskaźników częstości (częstotliwości) wypadków, najczęściej w przeliczeniu na ilość zatrudnionych, roboczodniówek, roboczogodzin lub wielkość produkcji;
wskaźnika ciężkości wypadków, najczęściej jako stosunku ilości dniówek straconych wskutek wypadków do ilości poszkodowanych wskutek wypadków;
wskaźnika zagregowanego, najczęściej jako iloczynu wskaźnika częstości wypadków w przeliczeniu na ilość zatrudnionych i wskaźnika ciężkości wypadków.
Analizę wypadków można przeprowadzać przez obliczenie wskaźników dla wszystkich wypadków, dla określonych kategorii ciężkości wypadków lub dla poszczególnych grup wypadków podzielonych według różnych kryteriów analizy rodzajowej.
Określenie wypadkowości jako wysokiej, średniej lub niskiej może być dokonywane na podstawie analizy następujących informacji:
analiza zmian wartości wskaźników w przyjętym okresie czasu odniesienia, m.in. miesiąc, kwartał, półrocze, rok lub większy okres (np. 3, 5 lub 10 lat);
analiza zmian wartości wskaźników w stosunku do przyjętego obiektu odniesienia, m.in. określonej branży, sekcji działalności, rodzaju działalności, zgrupowania przedsiębiorstw, innego przedsiębiorstwa lub zakładu pracy.
W przypadku analizy bezwzględnej i rodzajowej wykorzystuje się niektóre kryteria analizy struktury i dynamiki wypadków przy pracy, a z kolei analiza wskaźnikowa obejmuje na ogół tylko kilka wybranych wskaźników natężenia wypadkowości, głównie wskaźnik częstości wypadków na liczbę pracujących/zatrudnionych i wskaźnik ciężkości wypadków na liczbę poszkodowanych.
Wypadki są rzadko wynikiem prostej, pojedynczej przyczyny, np. niebezpiecznego zdarzenia lub niebezpiecznego zachowania. Wypadki są zwykle złożone, dokładna ich analiza wyróżnia często kilka do kilkunastu przyczyn. Podstawowa idea zapobiegania większości wypadków jest stosunkowo prosta, polega ona na wyeliminowaniu jednej lub wielu ich przyczyn, problemem jest natomiast właściwe rozpoznanie przyczyn i ich wzajemnych powiązań. Pomocne jest w tym przypadku wykorzystanie popularnego obecnie podejścia systemowego do badania wypadków, które polega na następujących założeniach:
każdy wypadek lub zdarzenie potencjalnie wypadkowe jest wynikiem różnych wzajemnie oddziaływujących przyczyn wewnątrz systemu,
przyczyny te mogą być logicznie rozdzielone na podstawowe lub cząstkowe błędy,
rozwiązania te mogą być rozwijane w celu kontroli każdego błędu lub interakcji.
Do podstawowych kierunków profilaktyki wypadków przy pracy można zaliczyć:
eliminowanie u źródła wszelkich zagrożeń,
ograniczenie potencjalnych skutków wystąpienia zagrożeń,
ograniczenie liczby osób bezpośrednio pracujących w strefie zagrożenia,
odsuwanie od pracy o zwiększonym ryzyku pracowników, którzy charakteryzują się nadmierną skłonnością do ryzyka.
Działania profilaktyczne powinny być ukierunkowane w pierwszej kolejności na eliminację bezpośrednich i pośrednich przyczyn i okoliczności wypadków przy pracy oraz przyczyn i uwarunkowań chorób zawodowych. Powtarzalność dowodzi, że:
przyczyny są niewłaściwie zidentyfikowane,
projektowane działania profilaktyczne są nietrafne,
działania profilaktyczne są niewłaściwie stosowane.
W chwili obecnej nie ma powszechnie przyjętej i dominującej teorii wyjaśniającej przyczyny powstawania wypadków, a teorie te zwane są w literaturze najczęściej teoriami powstawania wypadków lub teoriami przyczynowości wypadkowej, np.:
Przykładowe grupy teorii powstawania wypadków (wg J. Lewandowskiego): teorie behawioralne, teorie objaśniające, teorie systemowe, teorie decyzyjne;
Przykładowe grupy teorii przyczynowości wypadkowej (wg R. Studenskiego): teoria czystego przypadku, teoria następstwa wydarzeń, czynnikowe teorie przyczynowości wypadkowej, sytuacyjne teorie przyczynowości wypadkowej;
Przykładowe grupy modeli powstawania zdarzeń wypadkowych (wg L. Pietrzaka): klasyczne modele wypadków, procesowe modele wypadków, modele sytuacji wypadkowych, modele zachowań człowieka w sytuacji zagrożenia, inne modele badania wypadków, np. model wypadku w powiązaniu z oceną ryzyka.
Nie ma aktualnie powszechnie przyjętej terminologii dotyczącej reguł powstawania wypadków i ich zapobiegania, stąd zasady te znane są w literaturze najczęściej jako zasady profilaktyki wypadkowej, zasady prewencji wypadkowej lub zasady bezpieczeństwa pracy.
Wśród wielu zasad profilaktyki wypadkowej można wymienić przykładowo następujące (wg R. Studenskiego):
wszystkim wypadkom można zapobiegać;
za organizację zapobiegania wypadkom odpowiada dyrektor przedsiębiorstwa i najwyższe kierownictwo;
każdy pracownik jest odpowiedzialny za własne bezpieczeństwo oraz za bezpieczeństwo na swoim stanowisku pracy;
bezpieczeństwo pracowników zależy od stopnia ich przeszkolenia i wdrożenia do bezpiecznego wykonywania zadań;
stan środowiska naturalnego, wyposażenia i postępowania ludzi musi być kontrolowany;
wszystkie odchylenia od norm muszą być niezwłocznie poprawiane;
każdy wypadek oraz niebezpieczne zdarzenie bezurazowe należy dokładnie badać, a poznawane ich przyczyny uwzględniać w projektowaniu działań profilaktycznych;
trzeba uczyć ludzi rozpoznawania zagrożeń i bezpiecznego postępowania zarówno w pracy, jak i poza pracą;
zapobieganie wypadkom jest opłacalne, a straty ponoszone wskutek wypadków przewyższają koszt profilaktyki zapobiegającej ich występowaniu;
warunkiem sukcesów w profilaktyce wypadkowej jest zaangażowanie się wszystkich zatrudnionych w realizację programów bezpieczeństwa.
Zasady Heinricha, zwane aksjomatami prewencji wypadkowej mają nie tylko wartość historyczną, ale są nadal uznawane jako punkt wyjścia w wielu analizach, głównie ze względu na aktualność sformułowania najważniejszych aspektów bezpieczeństwa i higieny pracy (wg J. Lewandowskiego):
wystąpienie wypadku połączonego z poważnym zranieniem poprzedza przeciętnie 300 zdarzeń niebezpiecznych (bezurazowych);
pojawienie się wypadku wynika z łańcucha przyczynowego zdarzeń, z których ostatnim jest wypadek, a wypadek jest powodowany przez niebezpieczne zachowanie się człowieka i (lub) przez działanie mechaniczne urządzenia lub czynnik środowiska pracy;
większość wypadków jest powodowana przez niebezpieczne zachowania;
wielkość szkody powodowanej przez wypadek jest losowa i trudna do przewidzenia, natomiast wystąpieniu samego wypadku można zapobiec;
rozpoznawanie motywów i przyczyn podejmowania niebezpiecznych zachowań daje podstawy do działań prewencyjnych;
metody, które są najbardziej efektywne w prewencji wypadkowej, są analogiczne z metodami kontroli jakości, kosztów i wydajności pracy;
są cztery główne metody zapobiegania wypadkom: odpowiednie projektowanie i kontrola maszyn i wyposażenia, uświadamiająca działalność wśród personelu, dostosowanie pracowników (dobór i szkolenia) oraz dyscyplina pracy;
zarządzanie daje najlepszą okazję do prowadzenia prewencji wypadkowej i na nim spoczywa cała odpowiedzialność za wypadki;
przełożony jest kluczową postacią w prewencji wypadkowej i on bezpośrednio kontroluje zachowanie pracownika;
humanitarne aspekty prewencji wypadkowej są uzupełniane przez czynniki ekonomiczne.
Zasady bezpieczeństwa sformułowane przez D. Petersona są fundamentem budowania efektywnych systemów bezpieczeństwa, uwzględniając teorię wieloprzyczynowości i rolę człowieka w całokształcie zagadnień bezpieczeństwa (wg A.S. Markowskiego):
bezpieczeństwo powinno być realizowane w sposób systemowy;
niebezpieczne zachowanie, warunki i wypadek są symptomami nieprawidłowości w systemie bezpieczeństwa;
przyczyny i okoliczności powstawania wypadków mogą być przewidziane;
bezpieczeństwo powinno być zarządzane podobnie jak każda inna dziedzina działalności;
kluczowe znaczenie mają procedury zarządzania bezpieczeństwem;
bezpieczeństwo powinno zidentyfikować i określić przyczyny powstawania wypadków;
niebezpieczne zachowanie to normalna reakcja ludzka na niewłaściwe środowisko pracy;
efektywny system bezpieczeństwa powinien opierać się na trzech czynnikach: sprzęcie technicznym, człowieku i systemie zarządzania;
system bezpieczeństwa powinien być dostosowany do specyfiki kultury bezpieczeństwa;
skuteczność systemu bezpieczeństwa zależy w dużym stopniu od przykładu i zaangażowania się kierownictwa w zagadnienia bezpieczeństwa.
Dr inż. Marcin Krause
Choroby zawodowe - terminologia, wymagania, profilaktyka
Podstawowe wymagania prawne dotyczące chorób zawodowych to m.in.:
Ustawa z dnia 30.10.2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Dz.U.02.199.1673; z późn. zm.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30.07.2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach. Dz.U.02.132.1115.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1.08.2002 r. w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób. Dz.U.02.132.1121.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20.04.2005r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz.U.05.73.645.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30.05.1996r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. Dz.U.96.69.332; z poźn. zm.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29.11.2002r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz.U.02.217.1833; Dz.U.05.212.1769.
Podstawowe pojęcia i definicje dotyczące chorób zawodowych to m.in.:
Zatrudniony - pracownik, z którym zawarto stosunek pracy na podstawy umowy o pracę, mianowania, powołania lub wyboru.
Pracujący - osoba wykonująca pracę przynoszącą jemu zarobek lub dochód.
Poszkodowany - osoba doznająca uszczerbku na zdrowiu w wyniku wypadku lub choroby, np. w środowisku pracy lub w środowisku bytowania.
Czynniki szkodliwe (szkodliwości) - wszystkie czynniki, które w wyniku dłuższego oddziaływania na organizm człowieka mogą powodować choroby zawodowe lub inne choroby związane z pracą; oddziaływanie szkodliwe dla zdrowia występuje wtedy, gdy w organizmie człowieka występują chorobowe mechanizmy adaptacyjne.
Czynniki uciążliwe (uciążliwości) - wszystkie czynniki, które mogą utrudniać pracę lub okresowo obniżać sprawność psychofizyczną człowieka; oddziaływanie uciążliwe dla człowieka występuje wtedy, gdy w jego organizmie występują właściwe fizjologicznie mechanizmy adaptacyjno-przystosowawcze o charakterze obronnym.
Ekspozycja - wszelkie oddziaływanie na organizm człowieka czynników występujących w środowisku pracy; miarą ekspozycji jest intensywność ekspozycji określona natężeniem lub stężeniem czynników środowiskowych oraz czas ekspozycji określony okresem oddziaływania tych czynników na organizm człowieka.
Narażenie zawodowe - wykonywanie pracy w warunkach zagrożenia życia lub zdrowia; taka ekspozycja, która z dużym lub przeważającym prawdopodobieństwem może być przyczyną choroby zawodowej spowodowanej działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo sposobem wykonywania pracy.
Norma higieniczna (normatyw higieniczny) - określona aktem prawnym lub polską normą umowna granica nieszkodliwości, scharakteryzowana odpowiednią wartością najwyższego dopuszczalnego stężenia lub natężenia czynnika szkodliwego, np. NDN, NDS, NDSCh, NDSP.
Najwyższe dopuszczalne natężenia (NDN) dla czynników fizycznych - wartości średnie ważone, których oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego czasu pracy, przez cały okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia przyszłych pokoleń.
Najwyższe dopuszczalne stężenia (NDS) dla czynników chemicznych i pyłów - wartości średnie ważone, których oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego czasu pracy, przez cały okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia przyszłych pokoleń.
Najwyższe dopuszczalne stężenia chwilowe (NDSCh) dla czynników chemicznych - wartości średnie, które nie powinny spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występują w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina.
Najwyższe dopuszczalne stężenia pułapowe (NDSP) dla czynników chemicznych - wartości, które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie mogą być w środowisku pracy przekroczone w żadnym momencie.
Zachorowalność zawodowa - suma nowych przypadków stwierdzonych chorób zawodowych, związanych z działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia lub sposobem wykonywania pracy, zarejestrowanych w przedsiębiorstwie, zakładzie pracy, rodzaju działalności, branży lub kraju, zaistniałych w określonym okresie czasu, najczęściej w ciągu roku lub kilku lat.
Choroba zawodowa - choroba określona w wykazie chorób zawodowych, jeżeli została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy lub sposobem wykonywania pracy.
Choroba parazawodowa lub schorzenie zawodowe - choroba pochodzenia zawodowego nie zaliczona do wykazu chorób zawodowych, powstała w wyniku ekspozycji zawodowej na czynniki szkodliwe dla zdrowia występujące w środowisku pracy.
Aby doszło do powstania choroby zawodowej muszą być spełnione trzy następujące warunki konieczne:
ekspozycja musi posiadać odpowiednią intensywność - najczęściej przekroczoną wartość dopuszczalną stężenia lub natężenia czynnika szkodliwego dla zdrowia;
w strefie oddziaływania ekspozycji musi znajdować się człowiek - gdy nie ma człowieka, to nie ma narażenia, występuje natomiast zagrożenie;
czas ekspozycji musi być odpowiednio długi - różny w zależności od rodzaju czynnika i indywidualnej odporności organizmu.
Dla rozpoznania choroby zawodowej konieczne jest spełnienie dwóch warunków:
choroba musi być wymieniona w obowiązującym wykazie chorób zawodowych;
konieczna jest możliwość obiektywnego wykazania, że choroba została spowodowana przez warunki pracy, względnie udział czynnika zawodowego można przyjąć z przeważającym prawdopodobieństwem.
W oparciu o powyższe kryteria uznaje się za choroby zawodowe tylko te, które spełniają jeden z dwóch warunków:
wykazują charakterystyczny obraz kliniczny i mogą być wywołane wyłącznie przez określony czynnik szkodliwy dla zdrowia występujący w środowisku pracy;
występują w populacji ogólnej i uwarunkowane są różnymi przyczynami, jednak częstość ich występowania przy narażeniu na określony czynnik szkodliwy dla zdrowia jest znacznie większa i warunki pracy wpłynęły w sposób dominujący na ich powstanie.
Aktualny tryb postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania choroby zawodowej jest następujący:
ocena narażenia zawodowego,
zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej,
orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu lub braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej,
decyzja o stwierdzeniu lub braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej.
Podejrzenie choroby zawodowej zgłasza się właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu i właściwemu inspektorowi pracy, a zgłoszenia podejrzenia dokonuje:
pracodawca zatrudniający pracownika, u którego podejrzewa się chorobę zawodową;
lekarz, który podczas wykonywania zawodu powziął podejrzenie choroby zawodowej u pracownika;
pracownik, który podejrzewa, że występujące u niego objawy mogą wskazywać na taką chorobę, przy czym pracownik aktualnie zatrudniony zgłasza podejrzenie za pośrednictwem lekarza sprawującego nad nim profilaktyczną opiekę zdrowotną;
lekarz stomatolog, który podczas wykonywania zawodu powziął podejrzenie wystąpienia u pacjenta choroby zawodowej;
lekarz weterynarii, który podczas wykonywania zawodu stwierdził u pracownika mającego kontakt z chorymi zwierzętami objawy mogące nasuwać podejrzenie choroby zawodowej.
Dokumentacja dotycząca choroby zawodowej obejmuje następujące elementy:
Karty badania w związku z chorobą zawodową.
Księga podejrzeń oraz rozpoznań chorób zawodowych.
Formularze stosowane w postępowaniu dotyczącym chorób zawodowych.
Rejestr chorób zawodowych i rejestr skutków chorób zawodowych.
Formularze stosowane w postępowaniu dotyczącym zgłaszania, rozpoznawania i stwierdzania choroby zawodowej oraz zawiadamiania o skutkach choroby zawodowej to:
Zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej.
Skierowanie do jednostki orzeczniczej na badania wydawane przez lekarza.
Skierowanie do jednostki orzeczniczej na badania wydawane przez inspektora sanitarnego.
Karta oceny narażenia zawodowego w związku z podejrzeniem choroby zawodowej.
Orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu choroby zawodowej.
Orzeczenie lekarskie o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej.
Decyzja o stwierdzeniu choroby zawodowej.
Decyzja o braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej.
Karta stwierdzenia choroby zawodowej.
Zawiadomienie o skutkach choroby zawodowej.
Karta oceny narażenia zawodowego w związku z podejrzeniem choroby zawodowej obejmuje m.in. następujące informacje:
Wywiad zawodowy:
okresy zatrudnienia,
stanowiska pracy,
dane o pracodawcy (zakład pracy),
charakterystykę narażenia (czynniki szkodliwe / uciążliwe),
dane o narażeniu obejmujące wyniki pomiarów w okresie zatrudnienia oraz ich stężenia lub natężenia (największe i najmniejsze z datą pomiarów lub najczęściej stwierdzane).
Charakterystyka wykonywanej pracy (rodzaj czynności).
Czynności, które wskazuje się jako przyczynę choroby zawodowej.
Sposób wykonywania pracy w przypadku, gdy podejrzenie dotyczy choroby wywołanej sposobem wykonywania pracy:
rodzaj, zakres i stopień obciążenia czynnościami, które mogły powodować nadmierne obciążenie (układ ruchu, obwodowy układ nerwowy, narząd głosu);
chronometraż czynności powodujących nadmierne obciążenie określonego układu / narządu organizmu ludzkiego;
pozycję ciała podczas wykonywania ww. czynności;
dostosowanie stanowiska pracy pod względem wymagań ergonomicznych do wykonywania ww. czynności;
organizację pracy (zmianowość, przerwy w pracy).
Okres narażenia na czynniki, które wskazuje się jako przyczynę choroby zawodowej.
Środki profilaktyczne podejmowane w zakładzie pracy w związku z narażeniem.
Kontrole warunków pracy (kto i kiedy, np. PIP i PIS, wydane decyzje).
Badania profilaktyczne w okresie zatrudnienia w narażeniu.
Przy ocenie narażenia zawodowego należy uwzględnić m.in. następujące wymagania: dotyczące poszczególnych grup czynników szkodliwych dla zdrowia:
czynniki chemiczne i fizyczne - rodzaj czynnika, wartość stężeń lub natężeń, okres narażenia zawodowego;
czynniki biologiczne - rodzaj czynnika, ustalenie czasu kontaktu oraz stwierdzenie mechanizmu działania lub drogi szerzenia się czynnika, bez konieczności określenia stężenia tego czynnika;
czynniki o działaniu uczulającym (alergeny) - rodzaj czynnika i stwierdzenie kontaktu z takim czynnikiem w czasie pracy, jeżeli występował on w środowisku pracy, surowcach, półproduktach lub gotowych wyrobach, bez konieczności określenia stężenia tego czynnika;
sposób wykonywania pracy - określenie stopnia obciążenia wysiłkiem fizycznym oraz chronometraż czynności, które mogą powodować nadmierne obciążenie odpowiednich narządów lub układów organizmu ludzkiego.
W Polsce istnieje zorganizowany system rejestracji zachorowalności zawodowej, a każdy przypadek stwierdzenia choroby zawodowej zgłaszany jest przez właściwego inspektora sanitarnego do Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych mieszczącego się w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi.
Aktualnie obowiązujący w naszym kraju wykaz chorób zawodowych zawiera 26 następujących pozycji chorób zawodowych:
Zatrucia ostre albo przewlekłe lub ich następstwa wywołane przez substancje chemiczne.
Gorączka metaliczna.
Pylice płuc.
Choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu.
Przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli wywołane narażeniem na pyły lub gazy drażniące.
Astma oskrzelowa.
Zewnątrzpochodne alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych.
Ostre uogólnione reakcje alergiczne.
Byssinoza.
Beryloza.
Choroby płuc wywołane pyłem metali twardych.
Alergiczny nieżyt nosa.
Zapalenie obrzękowe krtani o podłożu alergicznym.
Przedziurawienie przegrody nosa wywołane substancjami o działaniu żrącym lub drażniącym.
Przewlekłe choroby narządu głosu związane z nadmiernym wysiłkiem głosowym, trwającym co najmniej 15 lat.
Choroby wywołane działaniem promieniowania jonizującego.
Nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy, uznanych za rakotwórcze u ludzi.
Choroby skóry.
Przewlekłe choroby narządu ruchu wywołane sposobem wykonywania pracy.
Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania pracy.
Obustronny trwały ubytek słuchu typu ślimakowego spowodowany hałasem.
Zespół wibracyjny.
Choroby wywołane pracą w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego.
Choroby wywołane działaniem wysokich lub niskich temperatur otoczenia.
Choroby układu wzrokowego wywołane czynnikami fizycznymi, chemicznymi lub biologicznymi.
Choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa.
Do podstawowych przyczyn chorób zawodowych zalicza się głównie:
czynniki fizyczne, np.: hałas słyszalny, drgania mechaniczne, pola elektromagnetyczne, promieniowanie jonizujące, promieniowanie laserowe, promieniowanie ultrafioletowe, promieniowanie podczerwone, mikroklimat gorący lub zimny, niewłaściwe oświetlenie, zwiększone lub obniżone ciśnienie atmosferyczne;
substancje toksyczne, np.: rozpuszczalniki organiczne (m.in. benzen i jego homologi, nitrozwiązki i aminozwiązki), metale (m.in. ołów, rtęć, mangan, kadm, chrom), gazy duszące fizycznie (m.in. dwutlenek węgla, metan, etan), gazy duszące chemicznie (m.in. tlenek węgla, cyjanowodór, siarkowodór), środki ochrony roślin;
substancje uczulające, np. alergeny chemiczne, roślinne, zwierzęce, leki;
substancje drażniące , np.: gazy drażniące (m.in. chlor, tlenki azotu, dwutlenek siarki), substancje drażniące pierwotne (m.in.. kwasy, zasady, rozpuszczalniki, barwniki);
substancje rakotwórcze, np. benzen, węglowodory aromatyczne, chlorek winylu;
pyły przemysłowe, np.: pyły mineralne zawierające krystaliczną krzemionkę, pyły zawierające azbest, pyły organiczne pochodzenia zwierzęcego i roślinnego, pyły sztucznych włókien mineralnych, pyły mas plastycznych i włókien syntetycznych, inne pyły (m.in. cementu, talku, grafitu);
czynniki biologiczne, np. bakterie, wirusy, grzyby, pasożyty, rośliny, zwierzęta;
czynniki związane ze sposobem wykonywania pracy, np.: nadmierne obciążenie narządu głosu, ruchy monotypowe, przeciążenie układu mięśniowego wskutek nadmiernego napięcia mięśni, przeciążenie układu kostno-stawowego i tkanek okołostawowych, ucisk na pnie nerwowe.
Dr inż. Marcin Krause
Ocena ryzyka zawodowego - terminologia, wymagania, profilaktyka
Uzasadnienie potrzeby oceny ryzyka zawodowego
Gruntowna wiedza na temat ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą, a właściwie ryzyka odniesionego do zatrudnionych pracowników, a nie ryzyka na stanowisku pracy, jest niezbędna dla zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, których częstość występowania jest praktycznie utożsamiana ze skutecznością stosowanych zasad i procedur zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w organizacji.
Ocena ryzyka zawodowego jest aktualnie jednym z podstawowych elementów analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, przeprowadzanej co najmniej raz w roku przez służbę BHP w każdym zakładzie pracy, a także stanowi ważny regulator funkcjonowania systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, wdrażanych w coraz większej liczbie dużych i średnich przedsiębiorstw oraz innych organizacji.
Aktualne wymagania prawne zobowiązują każdego pracodawcę do podejmowania działań związanych z problematyką oceny ryzyka zawodowego, w tym obejmujących m.in. identyfikację zagrożeń i szacowanie ryzyka, wyznaczenie dopuszczalności (akceptowalności) ryzyka, dokumentowanie wyników oceny ryzyka, informowanie pracowników o ryzyku.
Natomiast forma realizacji ww. obowiązków nie jest narzucona żadnym przepisem prawnym, zależy ona głównie od aktualnej wiedzy i dobrej woli pracodawcy, który powinien opracować procedurę oceny ryzyka zawodowego dostosowaną w pierwszej kolejności do specyfiki prowadzonej działalności, wielkości zakładu i nasilenia zagrożeń.
Co prawda najczęściej stosowanymi wytycznymi w zakresie oceny ryzyka zawodowego są wymagania zawarte w polskiej normie PN-N-18002, jednak nie ma ona charakteru obligatoryjnego (obowiązkowego) i obejmuje tylko ogólne wytyczne w tym zakresie, które wymagają praktycznego komentarza dostosowanego do poszczególnych branż i rodzajów działalności (PKD) oraz zakładów pracy i stanowisk pracy.
Ponadto identyfikację zagrożeń i szacowanie ryzyka zawodowego powinna zawsze poprzedzać szczegółowa analiza zaistniałych wypadków przy pracy i chorób zawodowych, w sumie powinny one wzajemnie się uzupełniać, a nie stanowić oddzielnych elementów oceny stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy.
Przykładowe korelacje pomiędzy oceną ryzyka zawodowego oraz analizą wypadków przy pracy i chorób zawodowych są następujące:
brak albo sporadyczne występowanie wypadków przy pracy lub chorób zawodowych - nie świadczy o niskim poziomie ryzyka;
częste albo regularne występowanie wypadków przy pracy lub chorób zawodowych - świadczy o podwyższonym poziomie ryzyka;
poważne skutki zdrowotne występowania wypadków przy pracy lub chorób zawodowych - wskazują na konieczność szczegółowej analizy przyczyn ryzyka;
obszary podwyższonego ryzyka (gdzie występuje ryzyko) - miejsca występowania ryzyka, którymi są jednostki organizacyjne (np. działy, oddziały, pomieszczenia pracy) generujące wypadki przy pracy lub choroby zawodowe;
źródła podwyższonego ryzyka (co powoduje ryzyko) - przyczyny występowania ryzyka, którymi są niebezpieczne zdarzenia (wydarzenia) powodujące wypadki przy pracy lub czynniki szkodliwe dla zdrowia wywołujące choroby zawodowe;
grupy podwyższonego ryzyka (kto podlega ryzyku) - pracownicy narażeni na ryzyko, którymi są osoby poszkodowane wskutek wypadków przy pracy lub chorób zawodowych, analizowanych według kryterium stanowisk pracy lub kwalifikacji zawodowych.
Do głównych celów oceny ryzyka zawodowego należą przede wszystkim:
dostarczenie informacji niezbędnych do przygotowania danych decyzyjnych dla podjęcia skutecznych i racjonalnych działań profilaktycznych,
zapewnienie nowoczesnego narzędzia do monitorowania i analizy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie,
spełnienie wymagań prawnych w zakresie oceny ryzyka zawodowego, dokumentowania wyników oceny ryzyka i informowania pracowników o ryzyku zawodowym,
sprawdzenie, czy występujące na stanowiskach pracy zagrożenia zostały zidentyfikowane oraz czy jest znane związane z nimi ryzyko zawodowe,
wykazanie pracownikom i ich przedstawicielom oraz organom nadzoru i kontroli nad warunkami pracy, że przeprowadzono ocenę ryzyka zawodowego i zastosowano właściwe środki profilaktyczne,
dokonanie doboru odpowiedniego wyposażenia stanowisk pracy w środki i przedmioty pracy oraz wyboru odpowiedniej organizacji pracy,
zapewnienie systematycznej poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w skali przedsiębiorstwa i na poszczególnych stanowiskach pracy.
Konieczność podjęcia problematyki ryzyka zawodowego wynika aktualnie z wielu przepisów polskiego i europejskiego ustawodawstwa dotyczącego problematyki ochrony człowieka w środowisku pracy. Do najważniejszych wymagań prawnych akcentujących obowiązek oceny ryzyka, dokumentowania wyników oceny ryzyka i informowania pracowników o ryzyku zawodowym można zaliczyć m.in.:
Dyrektywa Ramowa Nr 89/391/EWG o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy, która zawiera zapis o obowiązku oceny ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą oraz zalecenie wykorzystania tej oceny przy podejmowaniu działań dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników;
Ustawa Kodeks pracy wprowadzająca od 1996r. zapis o obowiązku informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami;
Rozporządzenie z 1997r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, które nakazuje obowiązek oceny i dokumentowania ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą oraz stosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko;
Rozporządzenie z 1997r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy wprowadzające w jej zakres działania obowiązek dokonywania oceny ryzyka zawodowego, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz bieżące informowanie o stwierdzonych zagrożeniach zawodowych;
Ustawa z 1997r. o służbie medycyny pracy zwiększająca jej zakres działania o obowiązek rozpoznawania i oceny ryzyka zawodowego w środowisku pracy oraz informowanie pracodawców i pracujących o możliwości wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych będących jego następstwem;
Rozporządzenia z 1996r. i z 2004r. dotyczące szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, które podkreślają wielokrotnie w ramowych programach szkolenia rolę analizy i oceny zagrożeń czynnikami występującymi w procesach pracy oraz oceny ryzyka związanego z tymi zagrożeniami.
W szczególności Kodeks pracy i przepisy wykonawcze zobowiązują do realizacji m.in. następujących działań:
Pracodawca jest obowiązany oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko; informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.
Pracodawca jest obowiązany oceniać i dokumentować ryzyko zawodowe, występujące przy określonych pracach, oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko, w szczególności: zapewnić organizację pracy i stanowisk pracy w sposób zabezpieczający pracowników przed zagrożeniami wypadkowymi oraz oddziaływaniem czynników szkodliwych dla zdrowia i uciążliwości - z uwzględnieniem możliwości psychofizycznych pracowników; zapewnić likwidację zagrożeń dla zdrowia i życia pracowników głównie przez stosowanie technologii, urządzeń, materiałów i substancji niepowodujących takich zagrożeń.
Jeżeli ze względu na rodzaj procesu pracy likwidacja zagrożeń nie jest możliwa, należy stosować odpowiednie rozwiązania organizacyjne i techniczne, w tym odpowiednie środki ochrony zbiorowej, ograniczające wpływ tych zagrożeń na zdrowie i bezpieczeństwo pracowników, a w sytuacji gdy ograniczenie zagrożeń w wyniku zastosowania rozwiązań organizacyjnych i technicznych nie jest wystarczające, należy zapewnić pracownikom środki ochrony indywidualnej, odpowiednie do rodzaju i poziomu zagrożeń.
Niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku zespół powypadkowy jest obowiązany przystąpić do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, a w szczególności określić środki profilaktyczne oraz wnioski, wynikające m.in. z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek.
Warunki pracy pociągają za sobą nie tylko potencjalne następstwa zdrowotne dla pracowników, ale także cały szereg skutków dla pracodawcy, który może je analizować przykładowo w następujących aspektach:
ekonomicznym, np. minimalizacja strat, utracone lub nieosiągnięte korzyści, zapobieganie procesom o odszkodowania, wielkość składki ubezpieczeniowej;
moralnym, np. wartość zdrowia i życia człowieka, opinia społeczna;
marketingowym, np. prestiż przedsiębiorstwa, możliwość kredytowania.
W warunkach gospodarki rynkowej jednym ze stymulatorów poprawy warunków pracy jest ekonomiczna analiza bezpieczeństwa i higieny pracy, określająca różnego rodzaju koszty i straty, które zmniejszają wartość przedsiębiorstwa i zwiększają jego wydatki. Przykładem są rosnące koszty bezpośrednie i pośrednie wypadków przy pracy, chorób zawodowych, awarii technicznych oraz innych strat związanych z zakłóceniami w procesie produkcyjnym.
Wyraźnym bodźcem ekonomicznym dla przedsiębiorstw powinna być wprowadzona w Polsce zróżnicowana składka na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Składka ta jest obliczana w zależności od wielkości ryzyka wypadkowego i chorobowego, określonego przez 4 następujące wskaźniki częstości charakteryzujące warunki pracy:
liczba osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy ogółem,
liczba osób poszkodowanych w wypadkach śmiertelnych i ciężkich,
liczba stwierdzonych nowych przypadków chorób zawodowych,
liczba osób zatrudnionych w warunkach przekroczonych normatywów higienicznych.
Rzetelna informacja o warunkach pracy ma swoje odniesienie moralne i będzie w warunkach normalizacji rynku pracy w Polsce ważnym kryterium wyboru pracy zawodowej. Jest to jedno z ważniejszych praw pracowniczych w krajach demokratycznych, z którym wiążą się nadzieje otwarcia dostępu do informacji o ryzyku zawodowym, które były w ciągu wielu lat pomijane. Skoro pracownicy bezpośrednio ponoszą skutki tego ryzyka i decydują się na nie świadomie, to muszą wiedzieć że:
pracodawca ponosi odpowiedzialność za organizację oceny ryzyka zawodowego,
ewentualne straty związane ze skutkami ryzyka zawodowego będą zrekompensowane przez pracodawcę lub instytucje ubezpieczeniowe.
Obowiązek informowania o ryzyku zawodowym jest więc moralną powinnością dyrekcji i kierownictwa przedsiębiorstwa wobec zatrudnionych pracowników własnych i firm usługowych, którzy:
mogą nie zdawać sobie czasami sprawy z aktualnego poziomu zagrożeń występujących na poszczególnych stanowiskach pracy,
mogą mieć na temat charakteru i wielkości ryzyka zawodowego zbyt mało rzetelnych i precyzyjnych informacji.
Pojęcia i wymagania dotyczące oceny ryzyka zawodowego
Wśród podstawowych pojęć związanych z problematyką oceny ryzyka zawodowego należy wymienić m.in. następujące:
Zagrożenie - stan środowiska pracy, który może spowodować wypadek lub chorobę zawodową w wyniku wzajemnego oddziaływania środowiska pracy i człowieka.
Ryzyko zawodowe (wg PN-N-18002) - prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienie u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.
Norma higieniczna (normatyw higieniczny) - wyznacza granicę nieszkodliwości, określoną odpowiednią wartością najwyższego dopuszczalnego stężenia lub natężenia czynnika szkodliwego, np. NDN, NDS, NDSCh, NDSP.
Najwyższe dopuszczalne natężenia (NDN) dla czynników fizycznych - wartości średnie ważone, których oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego czasu pracy, przez cały okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia przyszłych pokoleń.
Najwyższe dopuszczalne stężenia (NDS) dla czynników chemicznych i pyłów - wartości średnie ważone, których oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego czasu pracy, przez cały okres jego aktywności zawodowej, nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia przyszłych pokoleń.
Najwyższe dopuszczalne stężenia chwilowe (NDSCh) dla czynników chemicznych - wartości średnie, które nie powinny spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występują w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina.
Najwyższe dopuszczalne stężenia pułapowe (NDSP) dla czynników chemicznych - wartości, które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie mogą być w środowisku pracy przekroczone w żadnym momencie.
Identyfikacja zagrożeń - rozpoznawanie potencjalnych niebezpiecznych sytuacji i zdarzeń, które mogą doprowadzić do wystąpienia stanu zagrożenia bezpieczeństwa lub narażenia zdrowia pracowników, polega na zebraniu niezbędnych informacji zagrożeniach w celu rozpoznania ich przyczyn, możliwości wystąpienia i potencjalnych skutków.
Oszacowanie ryzyka - przypisanie zidentyfikowanym zagrożeniom odpowiedniego poziomu ryzyka zgodnie z przyjętą miarą ryzyka, polega na określeniu charakteru i wielkości ryzyka na stanowisku pracy poprzez wyznaczenie prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożeń oraz potencjalnych skutków tych zagrożeń.
Podstawowe wymagania i wytyczne dotyczące oceny ryzyka zawodowego są zawarte m.in. w następujących źródłach informacji:
Akty prawne, np.:
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26.09.1997r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Dz.U.03.169.1650; Dz.U.07.49.330.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20.04.2005r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz.U.05.73.645.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29.11.2002r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Dz.U.02.217.1833; Dz.U.05.212.1769.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30.05.1996r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. Dz.U.96.69.332; z poźn. zm.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24.08.2004r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac. Dz.U.04.200.2047; Dz.U.05.136.1145.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10.09.1996r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom. Dz.U.96.114.545; Dz.U.02.127.1092.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28.05.1996r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej. Dz.U.96.62.287.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28.05.1996r. w sprawie rodzajów prac, które powinny być wykonywane przez co najmniej dwie osoby. Dz.U.96.62.288.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5.08.2005r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne. Dz.U.05.157.1318.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1.12.2004r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy. Dz.U.04.280.2771; Dz.U.05.160.1356.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30.12.2004r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych. Dz.U.05.11.86.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22.04.2005r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Dz.U.05.81.716.
Polskie normy, np.:
PN-N-18002:2000. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.
PN-IEC 60300-3-9:1999. Zarządzanie niezawodnością. Przewodnik zastosowań. Analiza ryzyka w systemach technicznych.
PN-EN 1050:1999. Bezpieczeństwo. Maszyny. Zasady oceny ryzyka.
PN-EN 689:2002. Powietrze na stanowiskach pracy. Wytyczne oceny narażenia inhalacyjnego na czynniki chemiczne przez porównanie z wartościami dopuszczalnymi i strategia pomiarowa.
Monografie i prace zbiorowe, np.:
Horst W.: Ryzyko zawodowe na stanowisku pracy. Cz. I. Ergonomiczne czynniki ryzyka. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2004.
Indulski J. (red.): Higiena pracy. Tom I i II. IMP, Łódź 1999.
Karczewski J.T., Skarżyński A. (red.): Zarządzanie bezpieczeństwem pracy. Ocena ryzyka zawodowego. FORUM, Poznań 2006.
Koradecka D. (red.): Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. Tom I i II. CIOP, Warszawa 1999.
Michalik J. (red.): Zintegrowane oceny ryzyka i zarządzania zagrożeniami w obszarach przemysłowych. CIOP, Warszawa 2001.
Pietrzak L.: Ocena ryzyka zawodowego. Poradnik Nr 139. Wydawnictwo Biblioteczka Pracownicza, Warszawa 2002.
Romanowska-Słomka I., Słomka A.: Zarządzanie ryzykiem zawodowym. TARBONUS, Tarnobrzeg 2003.
Romanowska-Słomka I.: Ryzyko zawodowe. Materiał szkoleniowy. GIP, Warszawa 2002.
Skuza L.: Co warto wiedzieć o ryzyku zawodowym. ODDK, Gdańsk 2003.
Smoliński D.: Ocena ryzyka zawodowego na stanowisku pracy. OSPIP, Wrocław 2004.
Smoliński D.: Ocena ryzyka zawodowego z zastosowaniem komputera. ODDK, Gdańsk 2003.
Tabor A., Rączka M., Pieczonka A. (red.): Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy. Tom I do VI. Zagrożenia i ochrona. Politechnika Krakowska, Kraków 2003.
Zawieska W. (red.): Ocena ryzyka zawodowego. Tom I. Podstawy metodyczne. CIOP-PIB, Warszawa 2004.
Organizacja oceny ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie
Zgodnie z ogólnymi wytycznymi zawartymi w PN-N-18002:2000 do podstawowych zasad organizacji oceny ryzyka zawodowego można zaliczyć następujące:
wyznaczenie osoby odpowiedzialnej za planowanie i koordynowanie działań związanych z oceną ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwie,
opracowanie aktualnego wykazu stanowisk pracy,
wyznaczenie osób do przeprowadzenia oceny ryzyka,
określenie potrzeb szkoleniowych i zapewnienie specjalistycznego szkolenia osobom przeprowadzającym ocenę ryzyka,
zapewnienie osobom oceniającym ryzyko odpowiednich danych i informacji, np. dotyczących potrzebnych konsultacji i usług,
określenie sposobu dokumentowania wyników oceny ryzyka,
zapewnienie uczestnictwa pracowników w ocenie ryzyka,
określenie sposobu informowania pracowników o ryzyku.
Poszczególne etapy oceny ryzyka (niezależnie od źródła literaturowego) są zbiorem procedur, których realizacja powinna pozwolić odpowiedzieć na następujące pytania:
jakie są cele i zakres oceny?
kto ma w niej uczestniczyć?
co należy dokładnie wykonać?
gdzie przekazywać wyniki oceny?
jak często należy ją powtarzać?
W celu usystematyzowania wielu różnych działań organizacyjnych podejmowanych w przedsiębiorstwach pod hasłem ocena ryzyka zawodowego proponuje się wykorzystanie algorytmu, który obejmuje następujące procedury:
wytypowanie składu zespołu oceniającego,
identyfikacja stanowisk pracy,
identyfikacja zagrożeń,
przyjęcie kryterium oceny ryzyka,
oszacowanie ryzyka zawodowego,
sformułowanie wniosków końcowych,
informowanie pracowników o ryzyku,
aktualizacja oceny ryzyka.
Wytypowanie składu zespołu oceniającego
W skład zespołu oceniającego powinny wchodzić w pierwszej kolejności osoby związane organizacyjnie i funkcjonalnie z analizowanymi stanowiskami pracy oraz inne wytypowane osoby o odpowiednich kwalifikacjach i doświadczeniu zawodowym.
Zespół oceniający ryzyko zawodowe powinni tworzyć przedstawiciele poszczególnych jednostek organizacyjnych przedsiębiorstwa i specjalistycznych służb takich jak:
kierownictwo i dozór ruchu,
doświadczeni pracownicy,
służba bezpieczeństwa i higieny pracy,
społeczna inspekcja pracy,
służba medycyny pracy.
Członkowie zespołu oceniającego ryzyko powinny posiadać odpowiednie kwalifikacje, a w szczególności:
przejść specjalistyczne szkolenie w zakresie oceny ryzyka zawodowego,
znać i rozumieć przyjęte zasady i kryteria oceny ryzyka zawodowego,
poprawnie umieć zastosować przyjęte kryteria oceny ryzyka zawodowego w odniesieniu do analizowanych stanowisk pracy.
Szkolenia praktyczne w zakresie oceny ryzyka są konieczne dla wszystkich członków zespołów oceniających, a cele cząstkowe tych szkoleń dotyczą przede wszystkim:
zapoznania pracowników z kartami oceny ryzyka zawodowego,
zapoznania pracowników z kryteriami oceny ryzyka zawodowego,
pokazania praktycznego przykładu oceny ryzyka zawodowego.
Na podstawie własnych doświadczeń i analizy literaturowej przyjęto założenie, że członkiem zespołu oceniającego może być każda osoba, która spełnia jednocześnie trzy następujące warunki:
związana jest organizacyjnie lub funkcjonalnie z ocenianymi stanowiskami,
posiada odpowiedni staż pracy w przedsiębiorstwie lub branży, co najmniej 5 lat pracy,
odbyła specjalistyczne szkolenie w zakresie problematyki oceny ryzyka zawodowego.
Identyfikacja stanowisk pracy
W poszczególnych jednostkach organizacyjnych przedsiębiorstwa należy dokonać identyfikacji stanowisk pracy podlegających ocenie, uwzględniając wszystkie stanowiska stacjonarne i niestacjonarne oraz miejsca prac wykonywanych okresowo.
Dokonując charakterystyki stanowisk pracy dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego należy wykorzystać następujące informacje:
szczegółowa lokalizacja stanowisk pracy,
funkcje i zadania spełniane przez stanowiska pracy,
liczba pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, w tym pracowników firm usługowych oraz pracowników zatrudnianych okresowo i dorywczo,
stosowane środki pracy, np. maszyny i inne urządzenia techniczne, narzędzia pracy, środki transportowe, aparatura kontrolno-pomiarowa,
stosowane przedmioty pracy, np. wykorzystywane materiały, energia, informacje,
wykonywane operacje technologiczne i czynności robocze na stanowiskach pracy,
wykaz rodzajów prac i czynności niebezpiecznych oraz prac, których nie wolno wykonywać indywidualnie i mało doświadczonym pracownikom,
wykaz specjalistycznych kwalifikacji zawodowych oraz predyspozycji psychofizycznych i przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania pracy na danym stanowiskach.
Należy zwrócić szczególną uwagę na te wszystkie stanowiska pracy, na których:
dochodzi do wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
zgłaszane są uwagi przez inspektorów nadzoru zewnętrznego, służby bhp i SIP,
prace i czynności o podwyższonym ryzyku wykonywane są okresowo lub doraźnie.
Należy także dokonać charakterystyki pracowników zatrudnionych na poszczególnych stanowiskach pracy, ze szczególnym uwzględnieniem tych osób, dla których przyjmuje się ustawowo lub można przyjąć dobrowolnie inne szczególne kryteria np.:
stanowiska pracy, na których wymagane są specjalistyczne kwalifikacje, np. praca na wysokości, obsługa niektórych maszyn i urządzeń,
miejsca i stanowiska pracy związane z pracami wykonywanymi okresowo lub dorywczo, np. spawanie, konserwacja, usuwanie awarii,
pracownicy przeniesieni z innego przedsiębiorstwa, jednostek organizacyjnych lub stanowisk,
osoby starsze (po 45 r. życia) i pracownicy wracający po dłuższym zwolnieniu lekarskim,
pracownicy młodociani, kobiety, kobiety w ciąży i kobiety w okresie karmienia,
stażyści, praktykanci, studenci i inne osoby w okresie zdobywania doświadczenia.
Identyfikacja zagrożeń
Zagrożenia zawodowe powstają najczęściej w związku z następującymi czynnikami charakteryzującymi warunki pracy:
warunki środowiska materialnego,
stosowana technologia i wyposażenie,
wykorzystywana energia i materiały,
nieprawidłowa organizacja pracy,
niebezpieczne zachowania pracowników.
Źródłem niezbędnych informacji dla prawidłowej identyfikacji zagrożeń są przede wszystkim następujące dane i informacje:
dokumentacja wypadków przy pracy, chorób zawodowych, awarii technicznych itp.,
dane techniczne o stosowanych na stanowiskach pracy maszynach i urządzeniach,
dokumentacja techniczno-ruchowa, instrukcje stanowiskowe, instrukcje bhp itp.,
wymagania prawne i literatura fachowa dotycząca specyfiki stanowisk pracy,
badania i pomiary czynników szkodliwych i niebezpiecznych środowiska pracy,
obserwacja procesu technologicznego i czynności roboczych na stanowiskach pracy,
ankiety i wywiady z wytypowanymi osobami, np. z osobami dozoru, pracownikami.
Do identyfikacji zagrożeń wykorzystuje się najczęściej w praktyce metodę analizy list kontrolnych. Listy kontrolne (tzw. checklisty) mogą być opracowywane na podstawie wymagań obowiązujących przepisów, ale równocześnie można w nich uwzględniać inne specyficzne problemy. Listę pytań tworzy się najczęściej na podstawie istniejących norm i standardów oraz poradników i podręczników, na zasadzie ustalania różnic lub braków. Odpowiedzi mają najczęściej formę „tak” lub „nie”, czasami dodatkowo „nie dotyczy” lub „odpowiedź wymaga więcej informacji”.
Zakres problemowy i stopień szczegółowości analizy list kontrolnych może być różny w zależności od aktualnych potrzeb, co wynika przede wszystkim z:
celu i zakresu oceny,
kwalifikacji osób oceniających,
czasu na przeprowadzenie oceny,
złożoności analizowanego systemu pracy.
Należy także pamiętać, aby wraz ze zdobywanym doświadczeniem stosowane listy kontrolne podlegały systematycznej aktualizacji. W uzasadnionych przypadkach należy zastosować bardziej zaawansowane metody identyfikacji zagrożeń (metody analizy ryzyka), np.: analiza bezpieczeństwa pracy JSA, analiza co-jeśli WHAT-IF, analiza drzewa zdarzeń ETA, analiza drzewa błędów FTA, analiza przyczyn i wyników CCA, analiza rodzaju błędów i skutków FMEA, studium zagrożeń i zdolności operacyjnych HAZOP, drzewo błędów i ryzyka MORT.
Przyjęcie kryterium oceny ryzyka
Dobór metod oceny ryzyka zawodowego do warunków pracy w poszczególnych branżach i przedsiębiorstwach jest na razie sprawą otwartą, dlatego należy uwzględnić przede wszystkim następujące czynniki:
rodzaj i zakres prowadzonej działalności,
wielkość przedsiębiorstwa i liczba zatrudnionych,
stosowana technologia i wyposażenie techniczne,
specyfika i nasilenie zagrożeń zawodowych.
Do oceny ryzyka zawodowego można wykorzystać narzędzia badawcze zwane ogólnie metodami oceny ryzyka (lub metodami szacowania ryzyka), np.:
metoda jakościowa wg PN-N-18002:2000 dla czynników niemierzalnych (dla których nie wyznaczono wartości dopuszczalnych), w której poziom ryzyka jest kombinacją dwóch wielkości: prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia P i ciężkości następstw zagrożenia S, a ryzyko można ocenić w skali trójstopniowej lub pięciostopniowej;
metoda ilościowa wg PN-N-18002:2000 dla czynników mierzalnych (dla których wyznaczono wartości dopuszczalne), w której porównuje się wielkość charakteryzującą stężenie lub natężenie czynnika szkodliwego z odpowiednią normą higieniczną, np. dla hałasu, drgań mechanicznych, czynników chemicznych;
metoda wskaźnikowa Score Risk lub Risk Score, w której poziom ryzyka jest kombinacją trzech wielkości: prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia P, ekspozycji człowieka na zagrożenie E i potencjalnych skutków zagrożenia S, w literaturze występuje kilka odmian tej metody, ponadto jest wykorzystywana w programach komputerowych;
inne metody oceny ryzyka obejmujące różne kryteria oceny ryzyka, które są publikowane m.in. w poradnikach, czasopismach, materiałach konferencyjnych, np.:
metody matrycowe (tablice ryzyka inne niż PN-N-18002), np. metoda wg DIN V 19250, metoda wg BS 8800, metoda wg MIL STD 882, metoda wg PN-EN 1050;
metody wskaźnikowe (wskaźniki ryzyka inne niż Score Risk), np. Risk Assessment Code, metoda TESEO, wskaźnik ryzyka WPR, Pięć kroków do oceny ryzyka (Five steps to risk assessment), metoda wg Allgemeine Themen;
grafy ryzyka, np. wg DIN V 19250, wg Mayser Polymer Electronic;
listy kontrolne oraz kalkulator (nomogram) ryzyka (wg CIOP-PIB);
wybrane metody analizy ryzyka, np. wstępna analiza zagrożeń PHA, analiza bezpieczeństwa pracy JSA, metody drzew logicznych (np. ETA, FTA, CCA, FMEA);
wybrane metody badania wypadków, np. metoda badania wypadków w powiązaniu z oceną ryzyka zawodowego KIK (wg COIP-PIB);
programy komputerowe będące systemami eksperckimi wspomagającymi zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy, zawierającymi moduł oceny ryzyka lub odrębnymi programami wspomagającymi ocenę ryzyka, w postaci bazy danych lub arkusza kalkulacyjnego, najczęściej w środowisku Microsoft Windows.
Należy rozważyć możliwość wdrożenia jednego z wielu dostępnych obecnie na rynku programów wspomagających ocenę ryzyka, które mogą znacznie usprawnić i skrócić proces gromadzenia i przetwarzania informacji o ryzyku, np.:
program STER moduł Ryzyko (CIOP-PIB),
program REX-SAMAN moduł Analiza ryzyka (RODAN Telecom),
Ocena ryzyka zawodowego (FORUM),
BHP Ocena ryzyka zawodowego (PENTA Soft),
Ocena ryzyka zawodowego z zastosowaniem komputera (ODDK).
Oszacowanie ryzyka zawodowego
Oszacowanie ryzyka zawodowego polega na określeniu poziomu (wielkości) ryzyka dla poszczególnych zagrożeń, które zidentyfikowano na stanowiskach pracy, zgodnie z przyjętą miarą ryzyka, która wynika z zastosowania określonych kryteriów oceny ryzyka.
W odniesieniu do czynników szkodliwych dla zdrowia, dla których wyznaczono normy higieniczne wielkość ryzyka można wyznaczyć za pomocą porównania wielkości stężenia lub natężenia czynnika szkodliwego z wartością dopuszczalną (NDS, NDN, NDSCh, NDSP).
Ocena ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami, dla których nie określono wartości dopuszczalnych, polega na szacunkowym wyznaczaniu poziomu ryzyka, co w praktyce jest związane z możliwością wykorzystania trzech strategii podejmowania decyzji:
indywidualne podejmowanie decyzji - ocena ryzyka dokonywana jest jednoosobowo, głównie na podstawie aktualnej wiedzy decydenta i jego doświadczenia zawodowego,
grupowe podejmowanie decyzji - wypełnia się jedną zbiorczą kartę oceny ryzyka w wyniku kolektywnej decyzji, ustalonej wspólnie przez członków zespołu oceniającego,
sondaż opinii ekspertów - oblicza się średnie wyniki oceny uzyskane na podstawie indywidualnych kart oceny ryzyka, wypełnionych przez każdego z członków zespołu.
Decyzje indywidualne są charakterystyczne m.in. dla mniejszych zakładów pracy i jednostek organizacyjnych oraz dla decyzji o mniejszej wadze. W dużych i średnich organizacjach oraz dla istotnych problemów decyzyjnych, dotyczących np. zagrożenia życia i zdrowia pracowników, decyzje indywidualne mogą być obarczone dużym błędem, na co mają wpływ m.in. takie czynniki jak: subiektywny punkt widzenia, niedokładna lub niepełna informacja, nieaktualne danych, przeoczenie lub pomyłka.
Decyzje grupowe eliminują większość niedoskonałości decyzji indywidualnych, ale ich zastosowanie może nieść ze sobą pewne wady takie jak np. wydłużenie czasu na podjęcie decyzji, konieczność pogodzenia sprzecznych opinii, możliwość zdominowania grupy przez jedną osobę, zależności służbowe i czynniki polityczne wpływające na ostateczną decyzję.
Sondaż opinii ekspertów umożliwia obiektywizację indywidualnych opinii członków zespołów oceniających, co pozwala wyeliminować dwie podstawowe ograniczenia decyzji grupowych, tj. skrajne opinie ekspertów oraz syndrom grupowego myślenia.
Zjawisko myślenia grupowego jest charakterystyczne dla zespołów oceniających zdominowanych przez autokratycznych przywódców, którzy narzucają swój subiektywny punkt widzenia, a dążenie grupy do konsensusu przeważa nad dążeniem do osiągnięcia obiektywnej decyzji, co jest niestety często normą w wielu zakładach przemysłowych.
Sformułowanie wniosków końcowych
Określenie wielkości ryzyka jest punktem wyjścia do sformułowania odpowiednich strategii działań, które polegają na akceptacji ocenionego poziomu ryzyka, zaleceniu okresowej lub stałej kontroli, lub podjęciu określonych działań redukujących ryzyko.
Skuteczność podjętych działań profilaktycznych w celu zmniejszenia ryzyka należy każdorazowo sprawdzić, a w razie potrzeby przeprowadzić odpowiednie działania korygujące lub dokonać ponownej oceny ryzyka.
Można wyróżnić następującą kolejność stosowania środków profilaktycznych:
środki techniczne mające na celu całkowite wyeliminowanie lub przynajmniej ograniczenie skutków zagrożenia u źródła, które są stosowane zawsze w pierwszej kolejności, np. mechanizacja, automatyzacja, wentylacja, klimatyzacja;
środki ochrony zbiorowej są to środki przeznaczone do jednoczesnej ochrony grupy ludzi przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami środowiska pracy, najczęściej przez zastosowanie odpowiedniej odległości przestrzennej lub zwłoki czasowej, np. różnego rodzaju zabezpieczenia i osłony maszyn i urządzeń;
środki organizacyjne mające na celu zmniejszenie czasu ekspozycji człowieka na zagrożenie lub zwiększenie poziomu kultury bezpieczeństwa pracowników, np. skrócony czas pracy, kierowane zatrudnienie, instrukcje bhp, instrukcje przeciwpożarowe, instrukcje obsługi technicznej, szkolenia w zakresie bhp, procedury bezpiecznej pracy;
środki ochrony indywidualnej są to środki przeznaczone do indywidualnej ochrony człowieka przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami środowiska pracy, które powinny być stosowane dopiero w ostateczności, kiedy pozostałe środki profilaktyczne są niewystarczające, np. odzież ochronna, środki kończyn górnych, kończyn dolnych, głowy, twarzy i oczu, słuchu, układu oddechowego, środki izolujące cały organizm.
Stanowiska pracy zaliczone do kategorii podwyższonego ryzyka należy poddać szczegółowej analizie dla dokładnego rozpoznania przyczyn zagrożeń. W tym celu należy przeprowadzić szczegółowe badania ryzyka, np. polegające na ocenie ryzyka związanego z wykonywaniem czynności roboczych na stanowiskach pracy.
Ponadto należy zwrócić szczególną uwagę na stanowiska pracy i czynności robocze charakteryzujące się podwyższonym ryzykiem ze względu na:
występowanie wypadków i zdarzeń niebezpiecznych,
zgłaszane uwagi przez inspektorów i pracowników,
okresowy lub doraźny charakter prac i czynności.
Informowanie pracowników o ryzyku
Wyniki oceny ryzyka zawodowego powinny być odpowiednio udokumentowane w formie papierowej lub elektronicznej, np. w postaci komputerowej bazy danych. Wyniki te powinny być regularnie przekazywane wszystkim zainteresowanym w odpowiednim dla nich zakresie i formie, tj. dyrekcji, kierownictwu, osobom dozoru, służbom i pracownikom.
Informacje o ryzyku mogą być przekazywane pracownikom w różnych formach, np.:
podczas podziału pracy oraz bezpośrednio w miejscu pracy przed jej rozpoczęciem lub w trakcie jej wykonywania w ramach nadzoru służbowego przez przełożonych,
w ramach różnego rodzaju szkoleń z zakresu bhp, np.: instruktaż ogólny, instruktaż stanowiskowy, szkolenie podstawowe, szkolenie okresowe, szkolenie kwalifikacyjne, szkolenie specjalistyczne z zakresu oceny ryzyka zawodowego,
przez różnego rodzaje informacje wizualne lub dźwiękowe, np. przez radio zakładowe, telewizję zakładową, tablice informacyjne umiejscowione przy głównej bramie, łaźni lub innych charakterystycznych miejscach w danym przedsiębiorstwie.
Aktualizacja oceny ryzyka
Aktualizacja oceny ryzyka powinna być uzależniona od wielkości określonego poziomu ryzyka i przyjętych w przedsiębiorstwie terminów ponownej oceny.
W odniesieniu do czynników szkodliwych dla zdrowia, dla których wyznaczono normy higieniczne (np. NDN lub NDS) zostały określone ustawowo terminy badań i pomiarów czynników środowiska pracy.
Wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego należy koniecznie zweryfikować, gdy istotne informacje o ryzyku stracą swoją aktualność, np.:
nastąpi zmiana obowiązujących wymagań przepisów, norm i standardów z zakresu bhp, które były wykorzystane podczas oceny ryzyka,
utworzono nowe stanowisko pracy lub zidentyfikowano nowe zagrożenia,
wprowadzono istotne zmiany w stosowanej technologii, wyposażeniu technicznym lub organizacji pracy na stanowisku pracy,
zastosowano środki profilaktyczne, które okazały się niewystarczające dla zmniejszenia ocenionego poziomu ryzyka,
uzyskano nowe informacje na temat możliwości zastosowania skuteczniejszych metod i środków profilaktycznych.
Dr inż. Marcin Krause
System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
Podstawowe pojęcia dotyczące systemów zarządzania
Zarządzanie jest obecnie popularną dziedziną wiedzy i praktyki, która jest definiowana na wiele różnych sposobów, a wśród licznych definicji zarządzania można wymienić m.in.:
Zarządzanie (wg J. Penca) jest to działalność kierownicza, która polega na podejmowaniu decyzji oraz sterowaniu zasobami, procesami i informacjami w organizacjach w istniejących warunkach zewnętrznych jej działania (np. prawnych, społecznych, ekonomicznych) w celu osiągnięcia optymalnych efektów w sposób jak najbardziej sprawny, wydajny i oszczędny.
Zarządzanie (wg L. Habera) jest to formą praktycznej działalności, która jest związana z podejmowaniem decyzji dotyczących jak najlepszego wykorzystania posiadanych zasobów ludzkich, rzeczowych, kapitałowych i informacyjnych w celu realizacji założonych zadań.
Zarządzanie (wg H. Bienioka) uczy jak planować, organizować, motywować i kontrolować swoje działania oraz działania innych ludzi tak, aby uruchomić w ludziach wszystkie wyzwania i siły dla wspólnego dobra.
Funkcje zarządzania są to powiązane ze sobą logicznie grupy czynności, które powinny być wykonywane w sposób ciągły przez każdego kierownika lub menedżera. Obecnie wyróżnia się najczęściej cztery podstawowe funkcje zarządzania:
planowanie to wyznaczanie ogólnych kierunków działania oraz szczegółowych celów i zadań do wykonania;
organizowanie to dobór i koordynacja odpowiednich sił i środków do realizacji określonych celów i zadań;
motywowanie to pobudzanie pozytywnego nastawienia ludzi do realizacji określonych celów i zadań;
kontrola to porównanie rzeczywistego przebiegu realizacji działań z przyjętymi wstępnie założeniami.
Cechy zarządzania są to podstawowe zasady charakteryzujące proces zarządzania, wśród których można wyróżnić przede wszystkim następujące:
zarządzanie dotyczy przede wszystkim ludzi, jego celem jest takie współdziałanie wielu osób, które pozwala zneutralizować słabości oraz maksymalnie wykorzystywać talenty i silne strony uczestników;
zarządzanie jest głęboko osadzone w kulturze, musi uwzględniać uznawane przez daną społeczność normy właściwego zachowania;
zarządzanie wymaga prostych i zrozumiałych wartości, celów działania i zadań, jednoczących wszystkich uczestników organizacji, a wartości i cele powinny prowadzić do emocjonalnego zaangażowania się uczestników;
zarządzanie powinno doprowadzić do tego, by organizacja była zdolna do uczenia się, czyli do adaptacji do zmiennych warunków oraz stałego doskonalenia się uczestników;
zarządzanie wymaga komunikowania się, czyli obiegu informacji wewnątrz organizacji oraz wymiany informacji z otoczeniem;
zarządzanie wymaga rozbudowanego systemu wskaźników, pozwalających stale i wszechstronnie monitorować, oceniać i poprawiać efektywność działania;
zarządzanie musi być jednoznacznie zorientowane na podstawowy i najważniejszy rezultat, jaki wynika ze strategii organizacji.
System jest to celowo określony zbiór elementów oraz relacji zachodzących między tymi elementami i między ich własnościami. Systemy mogą być zarówno obiektami fizycznymi, jak i abstrakcyjnymi.
Otoczenie są to wszystkie elementy, które nie należą do systemu lub organizacji, ale są z nimi związane przez wzajemne oddziaływania. Otoczenie może być bliższe lub dalsze oraz stabilne lub burzliwe.
Podejście systemowe kładzie nacisk na analizę całościowych, integrujących właściwości badanych obiektów, układów lub systemów, na ujawnienie ich struktury oraz różnorodnych sprzężeń wewnętrznych i zewnętrznych. Istotą podejścia systemowego jest traktowanie badanych obiektów jako systemów otwartych, czyli zbiorów elementów powiązanych w taki sposób, że tworzą one pewną całość wyróżniającą ją w otoczeniu.
Organizacja może być rozumiana w trzech zasadniczych aspektach:
Organizacja w sensie instytucjonalnym jest to system społeczno-techniczny utworzony sztucznie dla zrealizowania określonych misji, wartości i celów, posiadający wewnętrzną strukturę łączącą elementy w funkcjonalną całość.
Organizacja w sensie czynnościowym jest to świadome i celowe porządkowanie zbioru działań, działających podmiotów, zasobów i instrumentów działania.
Organizacja w sensie rzeczowym jest to zbiór elementów uporządkowanych według jakiejś zasady i powiązanych w jedną całość.
Misja organizacji jest to zestaw względnie trwałych dążeń, celów, na które zorientowane są lub powinny być działania podejmowane przez jej uczestników. Misja organizacji oznacza samookreślenie się organizacji przez odpowiedź na pytania:
po co istnieje organizacja?
do czego ma dążyć?
co ma osiągnąć?
czyje i jakie potrzeby powinna zaspokajać?
jakie jest jej społeczne posłannictwo?
Cele organizacji są to przyszłe zdarzenia, zjawiska lub procesy najbardziej pożądane i preferowane przez organizację. Mogą być cele ogólne lub szczegółowe, określane za pomocą parametrów liczbowych (cele ilościowe) lub wielkości niemierzalnych (cele jakościowe). Cele z punktu widzenia horyzontu czasowego można podzielić na następujące rodzaje:
cele strategiczne (cele długookresowe) określają podstawowe kierunki działalności i wywierają długofalowy wpływ na tą działalność.
cele taktyczne (cele średniookresowe) obejmują działania odnoszące się do znacznie krótszego horyzontu czasowego niż cele strategiczne,
cele operacyjne (cele krótkookresowe) określają wszelkie działania szczegółowe i krótkoterminowe.
Zasoby organizacji oznaczają potencjalną zdolność do działania uwarunkowaną m.in. czynnikami materialnymi, technicznymi i psychospołecznymi, np. można je podzielić na:
zasoby kapitałowe są wizytówką wiarygodności firmy, obejmują środki finansowe i ich charakterystykę, podstawą procesów decyzyjnych są rachunki ekonomiczne, zysk, przepływ pieniądza, analiza rentowności, bilans;
zasoby rzeczowe wyznaczają stopień nowoczesności przedsiębiorstwa, obejmują środki trwałe i ich charakterystykę, procesy decyzyjne dotyczą ich optymalnego wykorzystania w cyklu pracy lub produkcji, np. organizacja pracy, normowanie pracy, czas pracy;
zasoby ludzkie obejmują ludzi i ich charakterystykę, obrazem przedsiębiorstwa jest stopień zadowolenia pracowników wyrażający się niską fluktuacją i wysoką wydajnością;
zasoby informacyjne obejmują informacje i ich charakterystykę, sprawnie funkcjonujący system informatyczny odgrywa kluczową rolę w gromadzeniu oraz przetwarzaniu danych i informacji dla podejmowania decyzji w zarządzaniu.
Strategia lub plan strategiczny określa koncepcję działania organizacji, za pomocą której można realizować zaplanowane cele długookresowe, przykładem metody analizy strategicznej jest analiza SWOT. Na ogół przedstawia się co najmniej kilka alternatywnych wariantów działania i wybiera spośród nich jeden najwłaściwszy do realizacji.
Polityka oznacza ogólną koncepcję zachowania się organizacji w różnych sytuacjach i jest istotnym elementem wspomagającym realizowaną strategię. Polityka określana jest po wyznaczeniu długofalowych celów organizacji, np. w zakresie jakości, środowiska czy bezpieczeństwa i higieny pracy.
Kultura oznacza sposób, w jaki ludzie w zorganizowanej grupie, społeczeństwie lub narodzie współdziałają w swym fizycznym i społecznym środowisku. Na porządek kulturalny składają się m.in. takie elementy jak systemy wartości, wierzenia, ideologie oraz specyficzne style i sposoby ekspansji grupowego myślenia.
Kultura organizacji lub kultura organizacyjna określa utrwalony organizacyjną tradycją, przekazywany z pokolenia na pokolenie, niepisany kodeks wartości, wzorców organizacyjnych, symboli, postaw i orientacji uczestników organizacji.
Kontrola oznacza sprawdzanie zgodności realizowanych działań i ich wyników z przyjętymi założeniami. Kontrola polega na stwierdzeniu zgodności lub odchyleń między tym „jak jest” i tym „jak być powinno”, czyli ma na celu porównanie założonego celu z efektem pracy i wyciągnięciu wniosków na przyszłość.
Inspekcja to stałe bieżące ewidencjonowanie i badanie wyników działalności oraz likwidowanie występujących braków i uchybień w następstwie bezzwłocznie wydanych zarządzeń i poleceń.
Wizytacja to badanie przebiegu i wyników wykonywanej działalności połączone ze zbieraniem informacji w celu poznania potrzeb kontrolowanej jednostki.
Rewizja to sprawdzanie i badanie dokumentów, połączone z czynnościami osobistego, bezpośredniego badania stanów i zjawisk faktycznych.
Lustracja to ogólne badanie kontrolne zmierzające do oceny całokształtu działalności kontrolowanej jednostki, głównie zadań statutowych.
Monitorowanie lub monitoring oznacza mierzenie, obserwowanie lub badanie stanu środowiska, wyposażenia i ludzi oraz ich postępowania. Monitorowanie powinno być prowadzone w sposób ciągły, co powinno umożliwić wczesne wykrywanie niezgodności z wymaganiami oraz podejmowanie działań korygujących.
Audit lub audyt oznacza ocenę i kontrolę działalności organizacji dokonywaną przez jej członków lub przedstawicieli albo osoby zewnętrzne, np. niezależnych ekspertów. Zadaniem auditu jest zapobieganie wszelkim nieprawidłowościom i odchyleniom, a nie wyłącznie ich wykrywanie i szukanie osób odpowiedzialnych.
Przegląd oznacza okresową kontrolę dokonywaną w celu sprawdzenia wypełniania obligatoryjnych wymagań przepisów prawa oraz wymagań narzuconych dodatkowo przez organizację, np. standardy dotyczące systemów zarządzania w zakresie zapewnienia jakości, ochrony środowiska lub bezpieczeństwa i higieny pracy.
Uzasadnienie potrzeby wdrażania systemów zarządzania BHP
Potrzeba gruntownych przeobrażeń w obszarze problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy wynikła przede wszystkim z intensywnie rozwijającego się po II wojnie światowej przemysłu kosmicznego, jądrowego, lotniczego czy wojskowego, w których możliwość awarii jest często związana z dużymi zagrożeniami dla bezpieczeństwa i zdrowia ludzi, a także ze zniszczeniem obiektów technicznych i środowiska naturalnego. Intensywny rozwój tych dziedzin spowodował powstanie wielu nowych metod i technik służących do analizy, oceny i kontroli stanu bezpieczeństwa i higieny pracy.
Geneza systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy wywodzi się z ewolucji dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy oraz rozwoju nauk organizacji i zarządzania. System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, którego zastosowanie uważane jest dzisiaj za główny warunek zapewnienia wysokich standardów bezpieczeństwa, ochrony zdrowia i środowiska rozwijał się ewolucyjnie w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat.
Początkowo za główne przyczyny powstawania zagrożeń wypadkowych i chorobowych w środowisku pracy uznawano przede wszystkim warunki fizyczne miejsca pracy, zdeterminowane głównie przez zastosowane wyposażenie i sprzęt. Wykorzystane w praktyce wyniki badań i obserwacji doprowadziły do istotnej poprawy jakości sprzętu oraz rozwoju technicznych systemów bezpieczeństwa.
Następnym etapem było zwrócenie uwagi na czynnik ludzki i jego wpływ na stan bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w środowisku pracy. Opracowania ergonomiczne oraz bezpieczne rozwiązania problemów pogranicza człowiek - obiekt techniczny pozwoliły istotnie zredukować wielkość ekspozycji wielu czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych występujących w środowisku pracy.
Kolejnym etapem ewolucji było włączanie elementów zarządzania zarówno do zadań produkcyjnych, jak i zadań z zakresu ochrony życia i zdrowia pracowników. Zauważono wówczas, że w zakładach, które zaczęły stosować elementy zarządzania takie jak szkolenia BHP, procedury bezpiecznej pracy, raporty o stanie BHP czy analizę ryzyka uzyskano nie tylko wysoką wydajność pracy i jakość produktów, ale także wyraźną poprawę wskaźników wypadkowości i zachorowalności zawodowej.
Ostatnim jak na razie etapem ewolucji, jaki przeszła teoria i praktyka BHP jest zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy, które ujęło kompleksowo działalność całego przedsiębiorstwa w zakresie zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Zastosowanie metod i technik zarządzania do zadań z zakresu BHP doprowadziło do powstania różnych koncepcji systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
Za jednego z głównych autorytetów w dziedzinie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy uważa się Dawida Petersona, a jego podstawową myśl można znaleźć w następującym stwierdzeniu: „...Niebezpieczne czynności, niebezpieczne warunki oraz wypadki to zjawiska, zdarzenia, które są przejawem zakłóceń w systemie zarządzania. Pragnąc je wyeliminować, należy prześledzić przyczyny mogące doprowadzić do tych sytuacji. W analizie przyczyn sprawczych muszą wziąć udział także sami pracownicy, wykonawcy czynności produkcyjnych. Analiza taktyczna realizacji zadań musi obejmować niebezpieczne czynności, niebezpieczne warunki oraz analizę strat...”
Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy (w skrócie zarządzanie bezpieczeństwem BHP lub zarządzanie bezpieczeństwem pracy) jest dziedziną obejmującą techniki włączania zadań z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy do organizacji przedsiębiorstwa i kierowania załogą. Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy wykorzystuje m.in. różnego rodzaju metody i techniki do rozwiązywania problemów organizacyjnych w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy.
Zarządzanie bezpieczeństwem pracy jest dziedziną wiedzy wykorzystywaną w praktyce przemysłowej już od wielu lat, na przykład w Stanach Zjednoczonych czy niektórych krajach Unii Europejskiej takich jak Wielka Brytania, Hiszpania, czy Holandia. W Polsce to nowatorskie podejście do problematyki bezpieczeństwa i ochrony zdrowia rozwija się dopiero od kilku lat, praktycznie przyjmuje się za początek działań w tym zakresie lata 1995-1996.
Dokonujące się przeobrażenia społeczne i ekonomiczne w naszym kraju, a także częściowe przejmowanie pewnych wzorców rozwiązań państw rozwiniętych gospodarczo, spowodowały gwałtowny wzrost zainteresowania problematyką systemowego zarządzania w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy.
Problematyka systemowego zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w polskich przedsiębiorstwach wynika przede wszystkim z dwóch zasadniczych przyczyn, tj. nowe wymagania, jakie stawiają przed nimi zasady gospodarki wolnorynkowej oraz procedury integracji Polski ze strukturami Unii Europejskiej w zakresie ochrony pracy.
Wymagania prawne wynikają wprost z dostosowywania się polskiego ustawodawstwa do wymagań prawnych Unii Europejskiej i obejmują coraz to nowsze akty prawne dotyczące ochrony człowieka w środowisku pracy, np. znowelizowany dział dziesiąty Kodeksu pracy oraz ustawy i rozporządzenia dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy, m.in. służby bezpieczeństwa i higieny pracy, służby medycyny pracy, oceny ryzyka zawodowego i informowania pracowników o ryzyku zawodowym.
Wymagania ekonomiczne wynikają dostosowywania się polskiej gospodarki do realiów gospodarki rynkowej, w której istotną rolę będzie spełniać coraz częściej ekonomiczna analiza stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, m.in. zróżnicowana składka na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, analiza dotycząca kosztów i strat wskutek wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Dlatego skuteczność działań podejmowanych przez pracodawcę w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników będzie miała aspekt finansowy wpływający na rentowność przedsiębiorstwa, aspekt moralny ze względu na wartość życia i zdrowia pracowników oraz aspekt marketingowy warunkujący pozycję firmy na rynku.
Wiele organizacji (np. dużych i średnich przedsiębiorstw, instytucji ubezpieczeniowych, organów nadzoru i kontroli, instytucji państwowych) zainteresowanych jest podejmowaniem systematycznych działań na rzecz poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy.
Z bogatszych doświadczeń zagranicznych i skromniejszych krajowych wynika wniosek, że skuteczność działań podejmowanych w zakresie poprawy stanu BHP wymaga, aby były one prowadzone w ramach systemu zarządzania wdrożonego w tych organizacjach.
Dlatego zarządzanie może być aktualnie najskuteczniejszym sposobem zapewnienia odpowiednio wysokiego poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy, pożądanego zarówno ze względu na konieczność przestrzegania wymagań obowiązującego prawa, oczekiwania społeczne, jak i możliwość uzyskania pozytywnych efektów ekonomicznych dla organizacji oraz w skali całego państwa.
System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (w skrócie system zarządzania BHP lub system zarządzania bezpieczeństwem pracy) to część ogólnego systemu zarządzania organizacją, który obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialności, zasady postępowania, procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymywania polityki bezpieczeństwa i higieny pracy.
System zarządzania BHP to podsystem systemu zarządzania w organizacji, który realizuje funkcje kryterialne w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, umożliwia skuteczne zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy oraz ujmuje w sposób kompleksowy działalność całej organizacji w zakresie zapewnienia optymalnego stanu bezpieczeństwa i higieny pracy.
System zarządzania BHP jest obecnie najskuteczniejszym sposobem wzrostu poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników w przedsiębiorstwie, a sprawny i skuteczny system jest to najtańsza inwestycja w bezpieczeństwo i zdrowie pracowników. System ten jest coraz częściej wdrażany w przedsiębiorstwach jako zintegrowany system zarządzania, łącznie z systemem zarządzania jakością i systemem zarządzania środowiskowego.
Skuteczne zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy polega głównie na umiejętności przewidywania i zapobiegania pojawianiu się problemów, a nie działaniu dopiero wtedy, gdy one wystąpiły i spowodowały niekorzystne skutki.
Podstawowe wymagania dotyczące systemów zarządzania BHP
Różnorodność działań podejmowanych w polskich przedsiębiorstwach w zakresie zapewnienia odpowiedniego stanu bezpieczeństwa i higieny pracy powoduje, że pod pojęciem systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy rozumie się często ogół działań dotyczących problematyki poprawy stanu BHP. Z tej przyczyny wynikła pilna potrzeba opracowania ujednoliconych wymagań dla potrzeb wdrażania i oceny systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
W naszym kraju zostały wydane przez Polski Komitet Normalizacyjny polskie normy serii PN-N-18000, które bezpośrednio dotyczą problematyki systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, są to aktualnie trzy normy:
PN-N-18001:2004. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania (zastąpiła PN-N-18001:1999).
PN-N-18002:2000. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.
PN-N-18004:2001. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wytyczne.
PN-N-18011:2006. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wytyczne auditowania.
Podstawowe wymagania dotyczące systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy według krajowych norm serii PN-N-18000 i zagranicznych BS 8800, OHSAS, ILO-OSH są bardzo zbliżone, obejmują one m.in.:
Model systemu oraz przegląd wstępny.
Zaangażowanie kierownictwa oraz polityka BHP, w tym:
Zaangażowanie najwyższego kierownictwa,
Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy,
Współudział pracowników.
Planowanie, w tym:
Wymagania prawne i inne,
Cele ogólne i szczegółowe,
Planowanie działań.
Wdrażanie i funkcjonowanie, w tym:
Struktura, odpowiedzialność i uprawnienia,
Zapewnienie zasobów,
Szkolenie, świadomość, kompetencje i motywacja,
Komunikowanie się,
Dokumentacja systemu,
Zarządzanie ryzykiem zawodowym,
Organizowanie prac i działań związanych ze znaczącymi zagrożeniami,
Zapobieganie, gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i poważne awarie.
Sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze, w tym:
Monitorowanie,
Badanie wypadów przy pracy i chorób zawodowych,
Auditowanie,
Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze.
Przegląd wykonywany przez najwyższe kierownictwo oraz ciągłe doskonalenie.
Podstawowe wymagania dotyczące systemów zarządzania BHP można sformułować również w taki sposób, aby wyróżnić charakterystyczne obszary problemowe, które są niezbędne dla skutecznego wdrożenia i funkcjonowania systemu w organizacji, np.:
dostosowanie struktury organizacyjnej do struktury funkcjonalnej systemu,
opracowanie raportu o stanie bezpieczeństwa i higieny pracy,
opracowanie dokumentacji systemu, w tym procedury i zapisy,
opracowanie programu szkolenia najwyższego kierownictwa i załogi,
opracowanie procedur oceny ryzyka i informowania pracowników o ryzyku,
opracowanie procedur kontroli systemu, w tym monitorowanie i auditowanie,
współpraca z pracownikami i ich przedstawicielami oraz organami nadzoru i kontroli nad warunkami pracy,
współpraca z firmami i jednostkami szkoleniowymi i konsultingowymi oraz instytucjami naukowowo-badawczymi i badawczo-rozwojowymi.
Podstawowe zasady planowania działań w zakresie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy określone zostały w dyrektywie ramowej 89/391/EWG według następującej kolejności:
unikanie ryzyka;
ocena ryzyka, którego nie można uniknąć;
zapobieganie ryzyku u źródła;
dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka, szczególnie odnośnie projektowania stanowisk pracy, wyboru wyposażenia roboczego oraz metod produkcyjnych i metod pracy;
stosowanie nowych rozwiązań technicznych;
zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;
prowadzenie spójnej i całościowej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy;
nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;
właściwe instruowanie pracowników.
Podstawowe wymagania prawne dotyczące oceny ryzyka zawodowego i dokumentowania wyników tej oceny określone zostały w wyniku nowelizacji rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy z marca 2007 r., w tym m.in.:
Pracodawca zapewnia pracownikom bezpieczeństwo i higienę pracy, w szczególności przez ograniczanie ryzyka zawodowego w wyniku właściwej organizacji pracy oraz stosowania koniecznych środków profilaktycznych, a także informowania i szkolenia pracowników.
Działania profilaktyczne, o których mowa powyżej, powinny być podejmowane na podstawie ogólnych zasad dotyczących zapobiegania wypadkom i chorobom związanym z pracą, w tym w szczególności przez:
ograniczanie ryzyka zawodowego;
przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego;
likwidowanie zagrożeń u źródeł ich powstawania;
dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy - z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie pracowników;
stosowanie nowych rozwiązań technicznych;
zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych, urządzeń, substancji i innych materiałów - bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;
nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;
instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
1