36. Formy dziennikowe w literaturze powojennej.
Leopold Tyrmand, „Dziennik 1954”
Dziennik 1954 L. Tyrmanda opracowano na podstawie informacji znalezionych w Internecie, popartych bibliografią.
Dziennik 1954, książka autorstwa Leopolda Tyrmanda, obejmująca jego zapiski z pierwszych trzech miesięcy roku 1954.
Historia powstania i wydania
Dziennik powstał ponad pół roku po tym, gdy Tyrmand stracił pracę w Tygodniku Powszechnym - wraz z całą redakcją - za odmowę druku nekrologu Stalina w wersji podyktowanej przez władze. Został wtedy, podobnie jak inni pracownicy Tygodnika obłożony nieoficjalnym zakazem druku. Utrzymywał się z przypadkowych zajęć: korepetycji, pisania reklam i sprzedaży własnych opowiadań na scenariusze filmowe.
Zapiski prowadzone były niemal codziennie w dniach 1 stycznia - 2 kwietnia 1954 i zajmowały 800 stron. Ostatni akapit urywa się w połowie zdania, Tyrmand wyjaśniał to po latach: Ostatniego wieczoru, zmęczony pisaniem, jak zdarzało się często, urwałem zdanie zamierzając nazajutrz do niego wrócić. Lecz już nie wróciłem. Następnego dnia "Czytelnik" zaoferował mi kontrakt na napisanie "Złego". Z początku zamierzałem kontynuować dziennik, lecz mijały dni, nagle wypełnione odmienną sytuacją i wymaganiami.[1]
W 1956 Tygodnik Powszechny opublikował fragment dziennika. Po emigracji w 1965 Tyrmand dziennik zdeponował w redakcji paryskiej Kultury, odebrał go po czterech latach.
Ponowne redagowanie swoich zapisków rozpoczął Tyrmand w 1973. Fragmenty opublikowane zostały przez londyński periodyk Wiadomości w latach 1974-1978. Pierwsze wydanie książkowe ukazało się w Londynie w 1980 nakładem Polonia Book Fund. Wstęp do pierwszego wydania zawierał zdanie: niniejsza książka zawiera całość dziennika, nie naruszoną przez względy edytorskie, rozterki moralne, polityczne konieczności, towarzyskie koncesje. Tymczasem na okładce znajdowało się zdjęcie rękopisu, na którym tekst był niezgodny z treścią książki. Zwracano też uwagę na kalki z języka angielskiego i niezręczności stylu.[2] Wielu rozmówców Mariusza Urbanka (autora książki Zły Tyrmand) było przekonanych że książka powstała niemal w całości w Stanach Zjednoczonych. Z kolei "Literatura Polska 1939-91"[3] określa publikację jako apokryf.
Dopiero w 1999 ukazała się wersja oryginalna Dziennika w oparciu o notatki udostępnione przez żonę Tyrmanda i przechowywane na uniwersytecie Stanforda.
Treść dziennika
Dziennik prowadzony jest w oparciu o codzienne zdarzenia, są one jednak punktem wyjścia do kilku rodzajów rozważań. Tyrmand analizuje swoją osobę, swoje życie i podjęte decyzje, najwięcej miejsca poświęca analizie Polski okresu stalinizmu, w której wówczas żył.[4]
Tyrmand, choć deklaruje się jako zdecydowany antykomunista, nie podejmuje z komunizmem polemiki politycznej czy ideologicznej. Józef Hen zauważył: w Dzienniku nie ma ani słowa o wywózkach, procesach, Tito, Korei, szpiegach, torturach więziennych[5]. Czasami autor wypowiada się wręcz pozytywnie, np. o Leninie.[6] Krytyka panującego w Polsce ustroju dotyczy jego aspektów cywilizacyjnych i estetycznych. Np. w kilku miejscach Tyrmand narzeka na panujący w Warszawie brud.
Dziennik zawiera wiele krytyki personalnej dotyczącej zarówno znajomych Tyrmanda (często ukrytych pod inicjałami), jak i osób publicznych. Krytykuje przede wszystkim postawę moralną twórców, którzy wg niego wysługiwali się państwu. Tyrmand podejmuje też polemikę na temat twórczości Hemingwaya z Zygmuntem Kałużyńskim. W całym dzienniku pojawia się ponad 570 nazwisk, w tym osób, które wtedy dopiero zaczynały być znane np. Stanisław Lem i Zbigniew Herbert.
Liczne są opisy perypetii miłosnych i seksualnych Tyrmanda. Autor związany wówczas z osiemnastoletnią dziewczyną (w pierwszym wydaniu nosiła imię Bogna, w wersji oryginalnej Krystyna), wraca również do poprzednich znajomości. Wiele z sytuacji opisanych w Dzienniku Tyrmand wykorzystał potem w powieściach Zły oraz Życie towarzyskie i uczuciowe.
Zmiany redakcyjne w pierwszym wydaniu polegały na poprawieniu wizerunku Tyrmanda w taki sposób, by pasował do tego, który tworzył w latach 70. Pisarzowi zależało na pokazaniu niezmienności jego poglądów przez wiele lat: Ten dziennik, pisany w pełni wieku męskiego, zaś odczytywany na nowo u schyłku wieku średniego, daje mi poczucie wierności samemu sobie - co zawsze wydawało mi się godne pożądania i wyrzeczeń.[7]. Poprawki w latach 70. polegały też na dopracowaniu i wzbogaceniu niektórych opisów, np. narady Związku Literatów Polskich.
Jak zauważa biograf, Henryk Dasko, Dziennik 1954 odgrywać miał istotną rolę w autokreacji legendy Tyrmanda, jako niezależnego i niezłomnego twórcy.
Bibliografia
Leopold Tyrmand, Wstęp do "Dziennika 1954", wyd. Res Publica, 1989.
Przypisy
↑ Zapisek z 21 stycznia: Postać Lenina budziła we mnie zawsze sympatię, w przeciwieństwie do osoby Stalina. Jest wokół tego pierwszego mgiełka jakiejś rewolucyjno-konspiratorskiej romantyki, tak bliskiej naszej literaturze pięknej z okresu Brzozowskich, Żeromskich, Strugów. Fragment zachował się tylko w wersji oryginalnej Dziennika.
O "Dzienniku 1954" Leopolda Tyrmanda artykuł znaleziony w Internecie oparty m.in. na wstępie H. Daski - autor wstępu do Dziennika 1954.
"Mój dziennik jest przestępstwem..."
Dziennik Leopolda Tyrmanda ukazał się drukiem w roku 1980. Wcześniej obszerne fragmenty publikowane były w londyńskich "Wiadomościach" (1973-1978), jednak ze względu na mały zasięg prasy emigracyjnej dopiero pełne wydanie wywołało prawdziwą sensację i dyskusje wokół tekstu. Przede wszystkim większość opisywanych w "Dzienniku" osób wciąż żyła, co sprowokowało liczne komentarze kwestionujące wiarygodność autora. Pojawiały się zarzuty, jakoby "Dziennik 1954" miał charakter apokryficzny i powstał w Stanach Zjednoczonych, gdzie Tyrmand przebywał na emigracji. Wskazywano również na liczne zafałszowania w opisie osób i zdarzeń. Faktycznie, Tyrmand przed opublikowaniem swego dziennika poddał go trzykrotnej "obróbce", często ulegając pokusie wyjaskrawienia i stylizacji. Najnowsza opublikowana wersja "Dziennika 1954" oparta jest na oryginalnym rękopisie z 1954 roku, zdeponowanym w archiwach Uniwersytetu Stanforda w Palo Alto w Kalifornii i nie uwzględnia poprawek naniesionych przez Tyrmanda w USA.
Wspomniawszy o sporze o czas powstania zapisu, warto na chwilę porzucić pamięć o wielkiej legendzie Tyrmanda - antykomunisty, bikiniarza, dziennikarza czy autora bestsellerów, aby spojrzeć na Tyrmanda- diarystę. Okazuje się bowiem, ze dziennik intymny to dla niego nie tylko określona poetyka zapisu, sprzyjająca wyrażaniu poglądów i przeżyć w specyficznym czasie historycznym. Dla pisarza to przede wszystkim sposób "bycia" w konkretnym kontekście społecznym. Wobec niezgody na otaczającą go rzeczywistość, odczuwaną przede wszystkim jako katastrofa cywilizacyjna i estetyczna, odnalazł Tyrmand w dzienniku metodę na duchowe przetrwanie. Ten intymny zapis stanowił dla niego praktykę życia codziennego, sens istnienia skonstruowany w okresie obezwładniającego poczucia bezsilności. To właśnie liczne autorefleksje diarysty mogą stanowić dowód na autentyczność zapisu i wskazać na jego doraźną moc terapeutyczną.
"Jestem najgorszą alternatywą potencjału..."
Tyrmand rozpoczął swój dziennik 1 stycznia 1954. Znajdował się wtedy jako pisarz i dziennikarz w sytuacji osobliwej. Pozbawiony możliwości drukowania, bez pracy, czuł się bezużyteczny i bierny. Wkrótce na pytanie Kisiela, dlaczego jest przeciwnikiem komunizmu, odpowie: "[komunizm - przyp. J.Z.] nie daje mi wzbogacać mojego społeczeństwa w moją pracę, nie pozwala mi dawać z siebie ludziom tego, co uważam w sobie za najlepsze..)". Czując się pisarzem i dziennikarzem z powołania, podobnie jak wielu innych w tym czasie, rozpoczął Tyrmand swoje pisanie do szuflady.
"Wszystko, co we mnie ważne, oddaję dziennikowi..."
Tak rozpoczęła się, trwająca trzy miesiące, przygoda z dziennikiem, który był nie tylko relacją zdarzeń, intymnym zapisem przeżyć, ale i rekompensatą dla niespełnionego literata. Przykładem niech będą zawarte w tekście recenzje, felietony, eseje oraz notatki wykorzystywane w pracy nad kolejnymi powieściami. W poszukiwaniu czytelnika i recenzenta Tyrmand odczytywał fragmenty dziennika przyjaciołom, Kisielowi i J.J. Szczepańskiemu. Szczególnie interesująca jest opinia Kisiela, który uznał barwny styl Tyrmanda za przeszkodę w wiernym opisie rzeczywistości lat pięćdziesiątych. Tymczasem Tyrmand nie mógł z takiego stylu zrezygnować, czerpiąc tak duża satysfakcję z tej namiastki tworzenia. Nie rościł sobie również prawa do bycia kronikarzem, ponieważ dziennik służył mu przede wszystkim jako "rusztowanie" dla doświadczania trudnej i często nieprzyswajalnej codzienności.
"Zaczynam wyżywać się w dzienniku..."
Narastająca w Tyrmandzie frustracja znalazła swój wyraz w ostrej krytyce otaczającej go rzeczywistości. Dziennik intymny jako domena wolności słowa stał się swoistym aktem oskarżenia. Ostrze krytyki najboleśniej zraniło nie komunistów, ale ludzi z kręgu warszawskiej inteligencji. Powodem była przede wszystkim uległość wobec władzy zapewniająca standard życia, za jakim tęsknił Tyrmand. Postawa krytyczna i nieustanna walka z zakłamaniem przynosiły rozkosz nie ulegania "rozkładowi lenistwa, beznadziejności, bezsilności". Diarysta, "napompowany skrajnym katastrofizmem", nie rezygnował z ujęcia subiektywnego. Bezkarne rozprawianie się ze zgniłymi realiami socrealizmu uznał nie tylko za obowiązek Europejczyka, ale i środek odprężający dla uciśnionej duszy. Stał się więc opozycjonistą wojującym piórem; swe myśli traktował niczym amunicję wykorzystywaną do strzelania w znienawidzoną przestrzeń. I choć ta strzelanina nie przynosiła żadnego realnego efektu, autor czuł się moralnym zwycięzcą w samotnych zmaganiach z potęgą przeciwnika.
"Czuję, ze rośnie dzieło..."
Jednym z bardziej zaskakujących zapisów jest notatka z 12 lutego, kiedy Tyrmand uświadamia sobie ponadczasową wartość swojego dziennika i jego ewentualną publikację. Trudno uwierzyć w to, ze literat mający już na swoim koncie debiut pisarski i posiadający tak wielkie aspiracje nie bierze pod uwagę możliwości wydrukowania swych zapisków. Oczywiście możemy to uznać za kolejny chwyt autora. Sadzę jednak, ze można to tłumaczyć faktem rezygnacji, jaka ogarnęła przyszłego autora "Złego". Skoro miał on wątpliwości, czy komunizm kiedykolwiek się skończy, ten dziennik rzeczywiście mógł w jego świadomości istnieć jedynie jako czynność zastępcza.
"Chodzę po ulicy i myślę o tym, co napiszę w tym pamiętniku..."
Z dnia na dzień pisanie dziennika zdominowało życie Tyrmanda. Można zaryzykować stwierdzenie, że rzeczywistość zaczął postrzegać przez pryzmat tego, w jaki sposób ją opisze. Dzień upływał mu na pisaniu, bądź na rozmyślaniu o tym, jak swoje doświadczenia ująć w słowie. Dziennik był dla Tyrmanda tratwą, dzięki której dryfował po morzu kłamstwa. Perspektywa diarysty dawała mu możliwość sytuowania swych refleksji w sferze niezależności i dystans niezbędny dla duchowego przetrwania.
"Rzecz nabiera powoli charakteru patologicznego..."
Ogarnięty obsesją polemiki, Tyrmand coraz gorzej znosił trud pisania. Początkowo z wielką pasją opisywał znienawidzoną rzeczywistość, później zarzucał sobie, że za mało miejsca poświęca własnej osobie. Przygnieciony ciężarem obowiązku krytyka i ideologa błagał o "chwilę niemoralności". Dziennik złościł go wymogiem wierności i systematyczności. Pytał sam siebie: "Na cholerę pisanie, tracenie czasu?". W takim momencie pojawiała się wątpliwość najgorsza: "A jeśli nie mam racji?".
"Mam 34 lata i gniję..."
Tyrmand był nie tylko antykomunistą w kolorowych skarpetkach. Był również, a może przede wszystkim pisarzem i dziennikarzem pozbawionym czytelników. Dlatego z wielką ulgą przyjął zamówienie na "Złego". W momencie rozpoczęcia pracy nad powieścią Tyrmand zakończył swoje "życiopisanie". Przywrócony do obiegu wydawniczego mógł zrealizować to, czego brak skłonił go do pisania dziennika: tworzyć. Jednocześnie pozbył się troski, że "po tylu napisanych zdaniach tyle jeszcze nie napisane i tyle jeszcze do napisania".
Bibliografia: Leopold Tyrmand, Dziennik 1954, Wydawnictwo Puls, Londyn 1993; Leopold Tyrmand, Dziennik 1954. Wersja oryginalna, wstępem i przedmową opatrzył Henryk Dasko, Wydawnictwo TENTEN, Warszawa 1995; Mariusz Urbanek, Zły Tyrmand, Wydawnictwo "Słowo", Warszawa 1992.
Jan Lechoń - Dziennik
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Loth R., Ostatnie dzieło Jana Lechonia w: J. Lechoń, Dziennik, t.1: 30 sierpnia 1949 - 31 grudnia 1950, Warszawa 1992. najważniejsze rzeczy ze wstępu
Głównym dziełem poety powstałym w latach nowojorskich jest Dziennik, zamknięty w dwudziestu dwu zeszytach drobnego i nieczytelnego rękopisu. Nie tylko rozmiar przedsięwzięcia wysuwa go na plan pierwszy, nie tylko włożony weń trud pisarski i nie tylko atrakcyjność czytelnicza. Diariusz Lechonia jest komentarzem do jego poezji i jednocześnie do życia i śmierci. Refleksyjne i religijne wątki jego poezji uzyskują pełnię wyrazu dopiero w świetle zapisków Dziennika.
Dziennik mówi więcej niż chce powiedzieć jego pisarz. Pokazuje, jak osobista jest cała poezja Lechonia, jak niknie granica między bohaterem lirycznym i autorem, jak uparcie poeta posługuje się liryką maski.
Dziennik Lechonia obejmuje okres od roku 1949 do 1956. Niedobre lata. Z powojennej tymczasowości wyłaniają się kontury nowej Europy i nowego ładu na świecie. Komunizm jest w fazie ekspansji. Związek Radziecki rozszerza i umacnia swe imperialne zdobycze. Trwa zimna wojna. Opuszczona przez Moskwę żelazna kurtyna w tych właśnie latach najszczelniej dzieli dwa światy. Dla Polski zawsze będącej w centrum zainteresowania poety - emigranta, jest to okres budowy nowego państwa, podporządkowanego moskiewskiej centrali, okres upodlenia i rządów przemocy. Słowo „Jałta” staje się w Dzienniku symbolem losu Polski, zdrad aliantów, zaprzepaszczenia szans na niepodległość. Wiadomości z kraju budzą najżywsze zainteresowanie Lechonia, jego reakcje bywają spontaniczne, emocjonalne, rachuby często naiwne. Ze złością i pogardą notuje poeta przemiany sytuacji w Warszawie. Zwłaszcza bulwersują go sprawy literatury i kultury: siedmiolecie objęte Dziennikiem niemal dokładnie pokrywa się z okresem dla nich najtrudniejszym, kiedy to twórczość podlega specjalnej reglamentacji, kiedy doktryna realizmu socjalistycznego wtłacza ją w koleinę sztuki politycznie służebnej, afirmującej i skrzywionej.
Prawie wszystko, co dociera znad Wisły do Nowego Jorku, budzi oburzenie Lechonia: „przerażający” numer „Odrodzenia” poświęcony Stalinowi; „potworne wierszydła” w „Nowej Kulturze”, poetyckie listy do Bieruta. Jest to „zbrodnia literacka”, „ponura groteska”, uczestniczący w niej pisarze, często o znanych nazwiskach, otrzymują epitety, wśród których „idiotka”, „zbydlęciały”, „głupi”, należą do zupełnie zwyczajnych. „Cóż to za kanalie!”.
W okresie pisania Dziennika Lechoń ma już świadomość, że do kraju nie wróci. Tęskni do Warszawy, ale coraz wyraźniej widać, że jest to tęsknota bez zaspokojenia. Gdyby nawet mógł wrócić, nie miałby do czego. Oszukiwał tęsknotę ucieczką we wspomnienia. Jest ich w Dzienniku spora garść, lirycznych i żartobliwych, rodzinnych i skamandryckich, literackich i teatralnych, warszawskich - i paryskich, a więc do tego samego świata należących.
30 sierpnia 1949 - 30 maja 1956. Blisko siedem lat, lat ostatnich.W początkowych zapiskach nie ma jeszcze znamion końcowej katastrofy, ale już pojawiają się niemal wszystkie jej przesłanki: „zła noc”, „niedobry dzień”, „naprawdę złe objawy”, „dzień zmarnowany”, „nic nie napisałem”, „żyję w ciągłym zastrachaniu, które jest tylko słabym przedsmakiem, czym może być stały, niewytłumaczalny strach”. Jest to wybór z pierwszych 20 stron. Poszczególne wątki ciągną się, ale pojawiają się też nowe. Można z nich odczytywać okresy psychicznych zapaści i ożywienia, chwile uspokojenia i lęku, tygodnie martwe poetycko i płodne, stany depresji i nadziei. Poetę trapią koszmary senne, sny ohydne, zostawiające niepokój i trwogę, gdyż - jak uparcie wierzył - zawsze znaczące. Z podziwu godną konsekwencją notuje prawdziwe dramaty i drobne, codzienne biedy. Znając tragiczny finał, w upływie czasu znaczonym kolejnymi datami Dziennika słyszymy szelest piasku w nastawionej już klepsydrze.
Jest też w Dzienniku nurt doniesień intymnych, przekazywanych w niedomówieniach, peryfrazach i domysłach. Z dyskrecją, ale i dużą odwagą szczerości poeta notuje poddania się „pokusom”, „awanturki” i „romanse”, których natura nie zawsze jest całkiem oczywista. Wyrzuca sobie te słabości, przynoszące zmęczenie i rozpraszające skupienie potrzebne do pracy - ale nie potrafi im się obronić. Dopisuje je do rejestru klęsk swego niełatwego życia.
Bardziej brzemienne w skutki i ciężej jeszcze przez Lechonia odczuwane były te jego stany wewnętrzne, których ani wyjaśnić sobie, ani opanować nie potrafił. Kryzysy widoczne dla otoczenia, notowane przez Lechonia lub czytelne wbrew jego woli w zapiskach diariusza, zdają się być czymś innym niż neuroza, zdają się wyłaniać z głębokich regionów psychiki. Lechoń szuka pomocy u lekarzy. W Nowym Jorku opiekuje się nim dr Jan Jachimowicz, który mu aplikuje benzedrynę. Owe magiczne pigułki pozwalają poecie pracować, choć nie zawsze skutkują. Notatka z 28 listopada 1949 r.: dr Onufrowicz w krakowskim sanatorium przed 20 kilku laty „kazał mi pisać, mówiąc, że trudniej jest się skupić przy czytaniu”. Ta rada współdecyduje o rozpoczęciu Dziennika. Z nieoczekiwaną u niego systematycznością i wytrwałością Lechoń przez lata całe wypełnia wyznaczoną sobie codzienną normę mniej więcej jednej strony zeszytu. Jest więc teraz nareszcie stabilny punkt w życiu dnia, dający poecie poczucie wew. organizacji, pozwalający mu na skupienie się do pracy. U początki Dziennika, 27 października 1949 r., Lechoń pyta: „Piszę co dzień bez przerwy te kartki - ale właściwie po co? - i odpowiada: „Aby trzymać się w formie, aby się kontrolować”
Poeta wyznaje też, że gnębiące go najdotkliwiej problemy pozostawia w Dzienniku nie wypowiedziane, są bowiem rzeczy, „które można zabić milczeniem.(…) Nie ma to oczywiście nic wspólnego z kłamstwem, z okłamywaniem siebie i innych. Chodzi tu o walkę z sobą, w której bronią jest również - nie babrać się w tym, co się chce odrzucić”.
Udręczenia poety mają inne jeszcze źródło, może najistotniejsze, choć szczelnie ukryte. Nie jest tajemnicą inność jego upodobań intymnych, z trudem akceptowana przez środowisko polskie, prawnie ścigana w ówczesnych Stanach Zjednoczonych. Konieczność utrzymywania maksymalnej dyskrecji, ciągłe napięcie uwagi, świadomość stałego zagrożenia nie mogły pozostać bez wpływu na równowagę psychiczną Lechonia. W tym obszarze przemilczeń kryje się również wielkie uczucie, długotrwały i serdeczny związek z Aubreyem Johnsonem, „najdroższą osobą”, której tożsamość jest w Dzienniku skrywana, ale która często obecna na jego kartach.
Ostatnie dzieło Lechonia jest utworem niejednoznacznym, wielowarstwowym, prowokującym liczne pytania i sprzeczne opinie. Jest to dziennik intymny, „journal intime”, sięgający do najgłębszej sfery przeżyć i ujawniający ją z wielką odwagą szczerości. Jest przy tym pełen niedomówień, niejasnych napomknień, aluzji wymagających komentarza, którego już może nigdy nie będzie. Stłoczone na jego kartach problemy, luźne myśli, jakże niekiedy celne i błyskotliwe, informacje o sprawach dawnych i bieżących, opisy snów, szczegółowe prezentacje warsztatu poetyckiego, cytaty z lektur, polemiki i dziesiątki innych spraw tworzą całość niejednorodną i przy każdej zmianie perspektywy czytelniczej ujawniającą inne blaski i cienie
Dziennik jest dokumentem. Przede wszystkim dokumentem biograficznym, zawierającym ogromne bogactwo informacji o życiu i twórczości Lechonia, dotyczących zarówno lat dawnych, jak i zdarzeń, i prac bieżących. Ma wielką wartość źródłową dla dziejów nowojorskiej Polonii w latach powojennych, jej życia kulturalnego, towarzyskiego, obyczajowego i organizacyjnego. Ma wreszcie znaczenie jako psychosocjologiczny zapis statutu emigranta, obraz jednego z możliwych sposobów ukształtowania wychodźczego losu.
Dziennik jest też historią dramatu człowieka, relacją rzeczywistą i przez to dokumentalną z siedmiu lat życia Leszka Serafinowicza, urodzonego w Warszawie 13 marca 1899r., znanego pod literackim pseudonimem Jana Lechonia.
Maria Danilewiczowa w przedmowie do jego pierwszego wydania: „Była to wielka i szlachetna <<walka z sobą>>, prowadzona przez lata, oddalająca powracające wielokrotnie napady rozpaczy, zniechęcenia i słabości.
Dziennik jest też niewątpliwie dziełem literackim. „Pierwszą powieścią o Lechoniu” został nazwany w cytowanej przedmowie. Wbrew bowiem pozorom ów dziennik intymny, zgodnie z założeniami dwudziestowiecznych realizacji tego gatunkowe wyznaczyły bohatera literackiego, tożsamego z autorem, i główną oś kompozycyjną, prowadzoną przez bieg czasu. Dziennik może sprawiać wrażenie starannie stylizowanego i nie braknie tak właśnie brzmiących o nim opinii krytycznych. O sposobach i zakresie tej stylizacji, o stosunku tekstu do tzw. prawdy życia musiałyby orzec uważna jego analiza, nie zamykająca oczu i naprawdę śmierci, tragiczne pedant dopisane przez autora.
Przed wydaniem książkowym obszerne fragmenty Dziennika drukowane były w londyńskich „Wiadomościach”, częściowo za życia i pod kontrolą Lechonia. Wydanie książkowe, trzy grube tomy o łącznej liczbie 1786 stron, ukazało się w Londynie w latach 1967 - 1973 nakładem „Wiadomości” i Polskiej Fundacji Kulturalnej. Wzruszającym aktem przyjaźni wobec pety było odczytanie przez Stefanię i Juliusz Sakowskich ogromnego, dwa i pół tysiąca stron liczącego rękopisu i przygotowanie go do druku. Mieczysław Grydzewski dopilnował prac wydawniczych i opatrzył edycję słowem wstępnym, mówiącym o dziejach inicjatywy i podstawach opracowania tekstu.
Dziennik” poety to popis megalomanii, hipokryzji i hipochondrii, ale też dramatyczności sytuacji homoseksualisty, który nie potrafi zaakceptować swojej orientacji seksualnej. To także świadectwo, że konserwatywni geje i lesbijki nie są wynalazkiem naszych czasów, byli/były zawsze. Czasami zresztą Lechoń potrafi być w swoich zapiskach naprawdę sympatyczny, choćby, gdy opowiada anegdotę: "Matka mówi do 5-letniego synka: 'Czemuś wyszedł na drogę?' 'Piesek mnie namówił.' Matka wychodzi, wraca i konstatuje: 'Piesek mówi, że cię nie namawiał.' 'Piesek kłamie'."
Dzienniki Jana Lechonia stanowią bogate źródło wiedzy o złożonej osobowości poety oraz są ważnym dokumentem epoki XX-lecia międzywojennego oraz współczesności. To z nich dowiadujemy się na przykład, jakim rodzajem kobiety była dla Józefa Piłsudskiego Polska:
Kaden, po śmierci Piłsudskiego, długo mi tłumaczył, że w polityce pozwalał on sobie na wszystko (wbrew głoszonym przez siebie ideom), że cały idealizm przeniósł w bardzo mało znane nam swoje życie miłosne. Polska była dla Piłsudskiego - tak mówił Kaden - kobietą, ale kobietą bynajmniej nie idealną. Kiedy wybuchał przeciw niej, zawsze nazywał ją ladacznicą. Coś w tym jest istotnego. I nagły, na parę lat przed śmiercią, szalony wybuch erotyczny Starego w stosunku do pani Lewickiej - to dowód, że jego dzieło polityczne było sublimacją uczuć osobistych, a nawet zmysłów.
Choć zostały wydane w Londynie na przełomie lat 60. i 70. (dokładnie w okresie 1967-73), to jednak w Polsce ukazały się - ze względu na panujący w kraju komunizm - dopiero na początku lat 90 (dokładnie w 1992 roku, w twardej okładce nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego).
Lechoń zaczął spisywać swoje wspomnienia i spostrzeżenia, gdy wyemigrował z Paryża do Stanów Zjednoczonych. Pierwszy wpis datuje się na sierpień 1949 roku, ostatni - na kilka dni przed samobójczą śmiercią autora w 1956 roku. Przez te latach powstały trzy grube tomiszcza zapisków (około trzech tysięcy stron, w zależności od wydania!).
Poeta i współzałożyciel grupy poetyckiej Skamander prowadził swój dziennik bardzo szczegółowo i skrupulatnie. Pisał codziennie!
Wiele uwagi poświęcił literaturze, malarstwu i muzyce. Ponadto dzielił się w nim rozterkami związanymi z poczuciem wyczerpania, wypalenia, z miesiącami braku natchnienia i twórczej niemocy (wielokrotnie przewijają się zwroty: piszę z wielkim trudem; bardzo złe pisanie; parę godzin przy stole bez żadnego rezultatu; długa męczarnia i zwątpienie; klęska zupełna), przemyśleniami dotyczącymi losów Polski, gorzkimi uwagami poczynionymi na własny temat, a spowodowanymi nietolerancją społeczeństwa.
Nigdy nie wspomniał w nim wprost o swoim homoseksualizmie, nie mniej jednak ten aspekt jego życia często przewija się w zawoalowany sposób na kartach
intymnych zapisków. Pod określeniem najdroższa osoba kryje się oczywiście długoletni partner poety - Aubrey Johnson. Z obecnej perspektywy może się nam wydawać niezrozumiałe, że Lechoń nie stanął twarzą w twarz z prawdą i nie zrobił popularnego w ostatnim czasie w Polsce (nie wspomnę już o krajach Zachodnich) comming out, ale nawet po śmierci Lechonia, w latach 60. i 70., a może i nawet dziś - fakt jego odmiennej, niż „jedynie słuszna”, orientacji seksualnej, był głęboką ukrywaną tajemnicą poliszynela. Gdy rok temu, w 2008 roku Krzysztof Tomasik opublikował nakładem Wydawnictwa Krytyki Politycznej monografię Homobiografie. Pisarki i pisarze polscy XIX i XX wieku, udokumentował tezę o permanentnym przemilczaniu homoseksualizmu Lechonia, co potwierdził w swojej recenzji w „Czasie Kultury” (5/2008) Błażej Markocki. Opinia jest tak istotna, że warta zacytowania prawie w całości :
Książka opisuje również pewną nieprzepracowaną żałobę, którą jawna tajemnica podtrzymuje. Weźmy przykład Lechonia. Cudowne dziecko polskiej literatury, homoseksualista-konserwatysta, antykomunista, samobójca, wokół którego odprawiono wiele rytuałów „chowania w szafie”, obecnie ulubiona figura prawicowego dyskursu (gdzie występuje w roli „dobrego homoseksualisty”). Jak wynika z książki Tomasika sporo zrobiono, żeby nie można było porozmawiać z Aubreyem Johnstonem (zamieszkałym w USA), długoletnim partnerem Lechonia. Biografowie byli odsyłani z kwitkiem, a Johnston w najlepszym razie lekceważony jako „nikt”. To nie tylko strata dla polskiej kultury, ale również przemoc symboliczna wobec konkretnego człowieka. Bo strażnicy „szafy” i pomników, nawet jeśli sami fotografują się z żonami, biorą śluby tudzież rozwody, będą bezwzględni wobec homoseksualnej żałoby.
Dziś zatem należy sobie powiedzieć jasno: obrońcy homoseksualnej „szafy” działają na szkodę polskiej kultury. Wywiad-rzeka z Johnstonem byłby ogromnym wkładem do rodzimej kultury; mógłby ukazać się na przykład w bibliotece „Więzi”, która specjalizuje się w Lechoniu. Byłaby to książka fascynująca i ogromnie ważna. Jednak akcja obrońców „szafy” się powiodła. Aubrey Johnston zmarł w 2003 roku i nic już nie powie.
Zatem wydaje się uzasadnionym fakt, iż Johnston w Dziennikach występuje jako kobieta (sugeruje to rodzaj żeński), że Lechoń nazywa go Najdroższą osobą, zastanawiając się jak ktoś, kto czuje się osaczony i prześladowany: Czy wie ona, o czym sam nieraz nie wiem, że jest wciąż i chyba będzie na zawsze najdroższa? (wpis z 1 sierpnia 1951 roku). Dowodem miłości łączącej obu mężczyzn są słowa z 22 lutego 1951 roku, gdy Lechoń pisze: w ostatniej mojej od ośmiu już lat sprawie na pewno jest „najdroższa osoba”, na pewno chodzi mi o nią, o jej przyszłość, spokój jej myśli, jej zdrowie.
Inne zapiski dotyczące prywatności Lechonia traktują o jego krótkotrwałych, czasem przygodnych i nic nieznaczących „związkach”, które zazwyczaj opierały się na seksie. Wszystkie takie „wybryki” przyprawiały go o wyrzuty sumienia, powodowały żal i wstyd, wywoływały frustrację i zniesmaczenie swoim postępowaniem. W swoich zapiskach był bardzo ostrożny. Nigdy nie zdradził płci współuczestnika „romansu”: miałem dziś rano coś, co nazwałbym poetycznie 'romansem', ale co należy rozumieć bardziej realistycznie. Było to, jeśli nie wbrew mej woli, to w każdym razie dla spełnienia woli innej czy Nie tylko zawracanie głowy w związku z wieczorem Boya przeszkodziły mi w pracy. Ale również 'romans', wcale niekonieczny, co znaczy właściwie niepotrzebny.
Biorąc pod uwagę przesadną ostrożność w pisaniu o swoim homoseksualizmie dziwi fakt, iż Lechoń mnóstwo stron poświęcił opisywaniu tej orientacji u innych osób. Z jednej strony dał tym dowód, że obraca się wśród ludzi żyjących w związkach homoseksualnych, z drugiej natomiast pokazał się jako…konserwatywny krytyk i obrońca heteroseksualizmu, a przede wszystkim osoba dwulicowa! Wystarczy chociażby wspomnieć fragmenty dotyczące Andre Gide'a. Po śmierci poety, Lechoń zasmucony odejściem legendy swej młodości, pisze:
Biorąc pod uwagę przesadną ostrożność w pisaniu o swoim homoseksualizmie dziwi fakt, iż Lechoń mnóstwo stron poświęcił opisywaniu tej orientacji u innych osób. Z jednej strony dał tym dowód, że obraca się wśród ludzi żyjących w związkach homoseksualnych, z drugiej natomiast pokazał się jako…konserwatywny krytyk i obrońca heteroseksualizmu, a przede wszystkim osoba dwulicowa! Wystarczy chociażby wspomnieć fragmenty dotyczące Andre Gide'a. Po śmierci poety, Lechoń zasmucony odejściem legendy swej młodości, pisze:
Wczoraj umarł Andre Gide. Już się wynoszą ostatni z pokolenia, które walczyło i zwyciężało, gdy byłem młody, które było legendą mej młodości. W tej chwili myślę o tej legendzie, którą Gide stworzył za swego życia i swoich pism, legendzie dziś słusznie dyskutowanej, ale w pewnym okresie potrzebnej i twórczej
Ale już zaledwie rok później, 14 stycznia 1952 roku, czytamy całkiem inną opinię o tym bojowniku o sprawy pederastów:
Prawie skończyłem to tomisko 'La Nouvelle Revue Française' o Gidzie. Cóż za mizeria! Nic w tym człowieku nie ma bohaterskiego, niezwykłego, wspaniałomyślnego i nawet w tej jednej sprawie, dla której narażał się dla opinii - w sprawie jego gustów seksualnych - wszystko życiowo układa mu się, nic nie jest w stanie zakłócić niezmiennego spokoju życia. (...) Kiedy złudzony najgłupszą propagandą pojechał do Rosji, chciał widzieć się ze Stalinem (opowiada o tym Guilloux), aby uzyskać ulgi dla pederastów. Oto hierarchia zagadnień tego człowieka.
To właśnie wspominany wcześniej Tomasik, w artykule Prototyp konserwatywnego homoseksualisty (źródło on-line: http://www.innastrona.pl/kult_ludzie_lechon.phtml) zauważył, że W Gidzie raziło Lechonia jednak nie tylko upominanie się o sprawy homoseksualistów, ale w ogóle poruszanie tej kwestii, na potwierdzenie czego zacytował zapis z Dziennika Lechonia, datowany na 7 marca 1952 roku: 'Ainst-soit-il', ostatnie co Gide napisał - cóż za świństwo, cóż za pustka! Ten starzec nad grobem opowiada, jak mu się udawało z chłopcami w Moskwie, oblizuje się na wspomnienie jakiegoś małego Arabczyka, wzdycha, żeby mieć go ze sobą na łożu śmierci.
Tomasik określa Dzienniki Lechonia mianem konsekwentnego konserwatyzmu, który autor monografii o polskich homopisarzach dostrzegł nie tylko w jego zakłamaniu dotyczącym własnej orientacji, ale także w postrzeganiu roli kobiet w społeczeństwie. W cytowanym powyżej artykule czytamy:
Na przytoczenie zasługują również opinie Lechonia o swoich kolegach po piórze. Tomasik dokonał zestawienia najczęściej przewijających się epitetów. Ze znajomych przychylnie wypowiada się chyba jedynie o nieżyjącym już wówczas Boyu-Żeleńskim, dla reszty nie ma taryfy ulgowej: Iwaszkiewicz to idiota, Jastrun - grafoman, Broniewski - zapity, Nałkowska - bez cienia oryginalności. Nie ma dobrego słowa dla Krzywickiej, Czapskiego, Terleckiego. Nawet George Sand to potworna baba wściekła na macicę, a Eleonora Roosevelt - podszyta bolszewizmem baba , która zarabia na demokracji i humanitaryzmie. W liście do przyjaciela napisze: "Miłosz jako poeta jest to gówno psie" (…)
Krytyka innych nie idzie oczywiście u Lechonia w parze z krytycznością wobec siebie. Nowelom Iwaszkiewicza "Panny z Wilka" i "Nauczyciel" zarzuca, że są skłamane i zakłamane, a jednocześnie wspominając osiem "lat rozpusty" spędzonych w Paryżu stwierdza: "Muszę to kiedyś, oczywiście dobrze ukrywszy, o co chodzi, opisać w powieści." (…). Choć poruszanie tematów intymnych uważa za błahe i niesmaczne, także jego te kwestie bardzo interesują: "Mickiewicz i żona wariatka, Krasiński i żona niekochana, i Delfina, Słowacki - załgany zupełnie na ten temat - przepraszam, ale chyba onanista, jeżeli nie nieświadomy pederasta, Chopin - za słaby na George Sand i niezdolny zatrzymać innej kobiety. Wyspiański - ożeniony z rezygnacji z prostą kuchta." (…) (źródło on-line: http://www.innastrona.pl/kult_ludzie_lechon.phtml).
Nie można także uogólniać i nie dostrzec na kilkuset stronach kilku „perełek”, dowodów poetyckiej wrażliwości i literackiego talentu Lechonia, który stwierdził na przykład:
To, czego nam trzeba najbardziej, to złudzenia, że życie jest bajką, a także doszedł do wniosku, że życie ma wiele znaczeń, których nie można zamknąć w systemie zwierzenia - każde wyznanie zuboża.
Przede wszystkim nie można nie polubić po lekturze Dzienników ich autora. Nawet, jeśli irytuje czasami monotonia codziennych zapisków, denerwuje zakłamanie i obrzucanie „mięsem” homoseksualnych kolegów, bawi przewijające się określenie „najdroższa osoba”, to w chwili ataku chęci rzucenia grubym tomem o ścianę należy powtórzyć sobie 10 razy, że oto trzyma się w ręku historię-portret człowieka. Może to wystarczy…
Dziennik Gombrowicza.
(m.in. Jan Błoński: „Dziennik”, czyli Gombrowicz dobrze utemperowany, Zdzisław Łapiński: Posłowie do metody „On ja” czyli „Dziennik”, Andrzej Stanisław Kowalczyk: Gombrowicz - Husserl. O fenomenologicznych motywach „Dziennika”). Starałam się wybrać najbardziej interesujące i najważniejsze rzeczy.
Teksty najpierw publikowane były w piśmie jako fragmenty z dziennika, a następnie - jeszcze za życia autora - zostały zebrane i wydane w trzech tomach przez Jerzego Giedroycia (Instytut Literacki): Dziennik 1953-56 opublikowany został w 1957 r.; Dziennik 1957-1961 (obejmujący teksty do połowy 1961 r.) - we wrześniu 1962 r.; a Dziennik 1961-1966 - wydany został wraz z Operetką w listopadzie 1966 r.
Podział Dziennika na tomy został dokonany bardziej ze względów edytorskich niż z uwagi na zamierzenia autora, ponieważ Dziennik to całościowe przedsięwzięcie literackie, które przerwała dopiero śmierć Gombrowicza.
Aby przywrócić Dziennikowi - który Gombrowicz komponował starannie jak dzieło sztuki - jego pierwotną jedność, niektórzy wydawcy publikowali go w jednym lub dwóch tomach.
Niczym u Montaigne'a - do którego często go porównywano - prawdziwym tematem Dziennika jest sam Gombrowicz. Ale nie chodzi tu o narcystyczną introspekcję, ale raczej o obserwowanie «ja w akcji», w relacji z czytelnikami, dla których pisarz wymyśla niezliczone wcielenia Gombrowicza poszukującego swojej własnej Formy.
Aby zdać sobie sprawę z różnorodności i bogactwa tematów poruszanych w Dzienniku, wystarczy spojrzeć na indeksy, które mu towarzyszą.
Indeks rzeczowo-tematyczny opracowany dla wydania polskiego z roku 2004 (Wydawnictwo Literackie, Kraków) obejmuje blisko 400 tematów i zajmuje prawie 20 stron. Jego autor, Andrzej Zawadzki, pisze w nocie poprzedzającej indeks: «Dziennik bowiem to kilka książek w jednej, w której na dodatek wszystko jest znaczące, każdy zaś wątek czy też motyw zajmuje istotne miejsce w precyzyjnej architektonice całości tekstu. Właściwie więc indeks do Dziennika mógłby rozróść się do rozmiarów osobnego - i to wcale pokaźnego - tomu, co oczywiście, uczyniłoby korzystanie z niego niemożliwym.»
Kilka głównych tematów Dziennika:
To przede wszystkim z powodu Dziennika i kilku fragmentów dotyczących stalinizmu, sowieckiej dominacji nad Polską i ideologicznej hipokryzji władzy komunistycznej utwory Gombrowicza zostały objęte zakazem cenzury.
Mimo to Dziennik przez ponad trzydzieści lat był potajemnie czytany w Polsce dzięki nielegalnym egzemplarzom wydawnictwa Kultura i publikacjom wydawnictw tzw. drugiego obiegu.
W okresie rządów komunistycznych Dziennik Gombrowicza i paryska Kultura były symbolem wolności słowa.
Tak więc Dziennik mimo iż był zakazany, wywarł ogromny wpływ na literaturę polską XX wieku i całkowicie odmienił kulturę polską
Oficjalnie mógł być wydany dopiero w 1986 r., z dwunastoma ingerencjami cenzury.
Trzy lata później, dzięki przemianom politycznym, które miały miejsce w Polsce, najważniejsze dzieło Gombrowicza zostało wreszcie wydane w całości, zgodnie z gorącym pragnieniem pisarza.
Gombrowicz, pisząc Dziennik, miał świadomość, że tworzy filozoficzną i kulturalną «silva rerum». Dlatego można z niego wyodrębnić autonomiczne fragmenty, które mogą funkcjonować samodzielnie, nie tracąc swej spójności. Najbardziej znane fragmenty tego rodzaju to:
Bardzo dużą część Dziennika zajmują krytyczne, często bardzo zjadliwe uwagi, poświęcone sytuacji aktualnie panującej w sztuce. Z jednej strony w naszych czasach obserwuje się jej wielki rozwój: liczba dziel, twórców, odbiorców, szerokość oddziaływania wzrosły do nie spotykanych dotychczas rozmiarów. Jednocześnie jednak wokół sztuki narosły najdziwniejsze mity, stała się ona dziedziną złudzeń, maskarad i nie spełnionych oczekiwań.
Sytuacja w sztuce determinowana jest w znacznej mierze naszymi o niej wyobrażeniami, zarazem podniosłymi i upraszczającymi. Ale przede wszystkim jest ona konsekwencją pewnych stałych układów, towarzyszących wszystkim stosunkom międzyludzkim. Sztuka jest pewnym fenomenem społecznym, trudno więc oczekiwać, by okazała się wolna od osobliwości właściwej wszystkim społecznym sytuacjom. Ta osobliwość — to Gombrowiczowska forma: zjawisko polegające na stałej autokreacji w kontakcie z Innym. Jest to podstawowy bodaj temat, stale wracający zarówno w twórczości literackiej, jak w Dzienniku.
W Dzienniku kilkakrotnie powraca protest przeciw muzeom, jako instytucji wyjątkowo nienaturalnej. „Obrazy nie nadają się do tego, żeby je umieszczać jeden obok drugiego na gołej ścianie, obraz jest po to, aby ozdabiał wnętrze i był radością tych, którzy mogą z nim obcować” (Dziennik 1953-1956) — pisze Gombrowicz w 1953 roku. A w dziesięć lat później, przy zwiedzaniu Luwru: „Kakofonia. Karczma. Leonardo bije się po pysku z Tycjanem” (Dziennik 1961-1969). ). Nasza nieautentyczność w odbiorze sztuki przejawia się między innymi właśnie w łatwości, z jaką się na wszelkie konwencjonalne niedogodności zgadzamy. „[...] sztuka — nie tylko malarska — obfituje w takie marginesowe zgrzyty, absurdy, brzydoty, głupoty, które wyrzucamy poza nawias naszego odczuwania. Nie razi nas stary tenor w roli Zygfryda, freski, których nie można dojrzeć, Venus z oderwanym nosem, starość kobiety deklamującej młode wiersze” (Dziennik 1953-1956). A nie przeszkadza nam to wszystko z tego powodu, że nas to w gruncie rzeczy nic nie obchodzi.
Dziennik zawiera wiele trafnych diagnoz i spostrzeżeń. Zakres zainteresowań jego bohatera jest szeroki: od analiz z dziedziny psychologii społecznej i indywidualnej (stosunek Polaków do polskości) do rozważań o współczesnej kobiecie, od aktualnych polemik z felietonistami londyńskich Wiadomości do sporów z egzystencjalizmem i marksizmem. Ale wydaje się, że najcenniejszym przesłaniem Dziennika jest owo szczególne nastawienie podmiotu utworu, które nie pozostawia czytelnika obojętnym, zobowiązuje.
Dziennik jest przede wszystkim zadaniem dla Polaków.
Dzieło, któremu Gombrowicz nadał tytuł Dziennik, jest utworem szczególnym, sprawiającym genologiczne kłopoty. Czy tytuł określa gatunek literacki? Gombrowicz właściwie nie relacjonuje wydarzeń ze swego życia, a w każdym razie nie są one na pewno najważniejsze; jako źródło biograficzne jest Dziennik mało przydatnv. Wiele więcej dowiadujemy się z Rozmów z Gombrowiczem Dominika de Roux czy ze Wspomnień. Dziennik nie opowiada ani o życiu codziennym, ani o lekturach autora (do nielicznych wyjątków należą książki Fiodora Dostojewskiego, Czesława Miłosza, Alberta Camusa czy Dionys Mascolo). Jeden z fragmentów opisujących dzień powszedni diarysty opatrzony jest uwagą, że umieszczony zostaje w dzienniku na życzenie czytelników. Gombrowicza nie interesuje codzienność, lekceważy ją niemal ostentacyjnie — jakby się bał, że rutyna dnia powszedniego ograniczy jego horyzont, odbierze mu jasność widzenia [1]. Czas Dziennika jest czasem odświętnym, godziną, którą diarysta wygospodarował, aby poszukiwać prawdy
Wydaje się wam — zdaje się mówić Gombrowicz — że jestem jednym z was, bo tak samo jak wy jem śniadanie, kupuję buty, gram w szachy i odwiedzam przyjaciół. Moje prawdziwe życie toczy się w innym wymiarze. Tam jestem sobą, gdzie siebie stwarzam w nieustannym pojedynku z rzeczywistością. Żyję jako świadomość, która żywi się światem. Nie rzeczy mną, ale ja rzeczami władam.
Dziennik nie jest również zapisem rozwoju duchowego. W roku 1953 — data rozpoczęcia pisania — Gombrowicz jest już artystą i myślicielem dojrzałym. Także o wzroście literackiej sławy autora, nowych przekładach etc. dowiadujemy się niewiele; jest to wątek poboczny. Daty — wykładnik bieżącego czasu — nie mają właściwie znaczenia. Dat dziennych i miesięcznych nie ma zresztą w ogóle. Poszczególne zapisy oddzielone są od siebie tylko nazwami dni tygodnia. Można by zresztą doskonale się bez nich obejść. Są jakby reliktem, ornamentem, którego obecność jest formalnie uzasadniona tytułem dzieła. Czy wobec tego Dziennik to zbiór publicystyki autora Pornografii? Tezę taką mogłaby uzasadnić rozmaitość problematyki, poruszanie spraw aktualnych (np. polski Październik, sytuacja polityczna w Argentynie), bieżące polemiki (np. ze Stefanem Kisielewskim) i oceny, autointerpretacje, wyimki z korespondencji (z Konstantym Jeleńskim, z Arturem Sandauerem). Zatem określenie bohatera Dziennika nie przedstawia trudności; ale też i daleko nie prowadzi.
Narrator i bohater Dziennika nie zawsze są tożsami. Narrator nie tylko podejmuje wielkie tematy — jak stosunek Polaka do Polski drogi i perspektywy literatury polskiej, ocena systemów filozoficznych, ich ideologiczne uwikłania. Przygląda się on również samemu Witoldowi Gombrowiczowi, relacjonuje jego przygody, nie potrafi często ukryć zdziwienia zachowaniem się swego bohatera (np. historia niewybrednego napisu umieszczonego w ustępie kawiarni). Ewidentnym przykładem rozdzielenia narratora i bohatera są partie Dziennika pisane kursywą. Mówi się w nich o Witoldzie Gombrowiczu jak o kimś trzecim. Używając terminologii Edmunda Husserla, można powiedzieć, że ten szczególny narrator Dziennika jest pochodną Ja Gombrowicza, które uległo rozwarstwieniu (Ichspaltung). Obok Ja empirycznego, pochłoniętego i zainteresowanego światem ustanowiło się Ja fenomenologiczne — nieuprzedzony obserwator (uninteressierter Zuschauer). Najwygodniej może nazwać owego narratora innym określeniem twórcy fenomenologii — Ja medytującym. Gombrowicz manifestuje swobodę również wobec aktów własnej świadomości. Nigdy nie identyfikuje się bez reszty z raz wypowiedzianymi myślami, sądami, poglądami. Nie chce utrwalić się w naszej pamięci jako rzecznik tej czy innej idei unieruchamiającej strumień życia. Człowiek nie jest tożsamy ze swoimi myślami, doznaniami i dążeniami, gdyż potrafi się od nich oderwać, spojrzeć z boku na siebie myślącego, sądzącego, doznającego. To samo odnosi się do ról społecznych, które niepostrzeżenie zdobywają nad nami władzę.
Narrator to ktoś obdarzony rozległym horyzontem intelektualnym. Uderza czytelnika jego nie tyle nawet erudycja, ile wnikliwość i krytycyzm. Nie mogę oprzeć się wrażemu, że bez owego Ja medytującego Dziennik straciłby wiele ze swej atrakcyjności. Bohater Dziennika, Witold Gombrowicz, to z początku skromny sekretarz Banco Polaco w Buenos Aires, później dobijający się europejskiej i światowej sławy literat, wreszcie fetowany w Paryżu i goszczony w Berlinie wielki pisarz. Status zawodowy i społeczny bohatera zmienia się, podczas gdy horyzont myślowy narratora jest stały. Nie obserwujemy światopoglądowej ewolucji narratora ani procesu kształtowania się metod analizy intelektualnej. Pierwszy tom otwiera rewelatorska filipika na temat fałszywej i podszytej kompleksem niższości megalomanii narodowej Polaków.
Ale to dopiero uwertura; następują polemiki zdumiewające krytycyzmem i bezkompromisowością, trafiające w sedno analizy, rozważania budzące sprzeciw i jednocześnie pokonujące nieod¬partą argumentacją. Oto mamy do czynienia już nie z dzielącym się z czytelnikiem swymi osobistymi przemyśleniami i poglądami pisarzem, który wypełnia comiesięczne pensum felietonowe w miesięczniku, ale z myślicielem-rewizjonistą, filozofem-demaskatorem podejmującym bez wahania kwestie niepopularne i najtrudniejsze. Parafrazując Sainte-Beuve'a można powiedzieć, że Gombrowicz posługuje się swym intelektem jak lancetem. Nie ulega wątpliwości, że dzięki swojemu narratorowi Dziennik Gombrowicza jest czymś zasadniczo innym niż dzieła zaliczane do tego samego gatunku literackiego (np. Dzienniki Marii Dąbrowskiej, Z dnia na dzień Jerzego Andrzejewskiego, Kalendarz i klepsydra Tadeusza Konwickiego, Miesiące Kazimierza Brandysa, a nawet Dziennik pisany nocą Gustawa Herlinga-Grudzińskiego).
Narrator Dziennika jest bezlitosny i do najdalszych granic bezkompromisowy. Spiera się ze wszystkimi, nie oszczędza nikogo i niczego. Nie omieszkuje polemizować z poglądami zbliżającymi się do jego własnych, właściwie identycznymi. „I właśnie dlatego, że bliskie pod względem treści, stają się niepokojąco wrogie. Gdyż treść pochodzi od kogoś innego, jest wynikiem innych światów, innego stylistycznego, duchowego zaplecza”.
Wszelka rzecz, idea, sytuacja znajdująca się poza świadomością podmiotu staje się obiektem ataku, przedmiotem rewizji. Żadne zawieszenie broni nie jest możliwe.
W ostatnim fragmencie Dziennika napisał, że „najgłębsze rozdarcie człowieka, jego krwawiąca rana, to właśnie subiektywizm — obiektywizm. Podstawowe. Rozpaczliwe. Relacja subiekt — obiekt czyli świadomość i przedmiot świadomości jest punktem wyjściowym myślenia filozoficznego”. Nad antynomią tą nie sposób przejść do porządku dziennego, nie sposób ją zlekceważyć, bo „być” dla Gombrowicza to nieustannie manifestować swą podmiotowość.
Dziennik pisany przed Gombrowicza od 1953r. jest zarazem kluczem i koroną wszystkiego, co napisał, wprowadzeniem do twórczości, którą bez autokomentarza trudno w pełni zrozumieć, i najbardziej zagadkowym z dzieł, którego w pełni zrozumieć prawie nie sposób. Otóż ów dziennik zaczyna się następująco:
Poniedziałek
Ja
Wtorek
Ja.
Środa
Ja.
Czwartek
Ja.
Piątek
Józefa Radzymińska dostarczyła mi wielkodusznie kilkunastu numerów „Wiadomości” i „Życia”, a zarazem wpadło mi w ręce kilka egzemplarzy prasy krajowej.
Pycha, szczerość i prowokacja. To „Ja” postawione we wstępie domaga się lektury. Jest wyznaniem, szyfrem i mistyfikacją - tekstem, który trzeba rozłamać, poznać, zdemaskować i zrozumieć.