I. ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE

1. Uwagi wstępne

Prawo handlowe jest dziedziną wiedzy obszerną i zróżnicowaną. Wykład niniejszy, obejmujący podstawowe zagadnienia tej dziedziny, zakłada jednak jego wielostronność problemową i poznawczą. Zawężenie ram opracowania do zarysu problematyki przedmiotu ma uzasadnienie dydaktyczne.

Opracowanie ma na celu prezentację głównych założeń tematycznych. Poznanie całej problematyki wymaga oparcia się na dodatkowej analizie źródeł prawa, których wskazania i zestawienie zbiorcze uzupełniają tok niniejszego

wykładu.

2. Obrót handlowy

Obrotem handlowym najogólniej jest wymiana dóbr i usług oraz towarzyszące tej wymianie i powstające w jej procesie stosunki prawne zachodzące między podmiotami. Obrót handlowy charakteryzuje się tym, że co najmniej jeden z jego uczestników prowadzi działalność gospodarczą w sposób profesjonalny i trwały, a rezultatem jego działalności są świadczone przezeń usługi i wykonywane dobra. Dla obrotu handlowego szczególne znaczenie ma zasada jego pewności prawnej, obwarowana

10 , 11

zresztą rozlicznymi gwarancjami materialnoprawnymi i procesowymi.

Obrót handlowy (gospodarczy) odbywa się na pod-stawie zróżnicowanych stosunków zobowiązaniowych, których źródłem jest przede wszystkim umowa. Umowa właściwie rodzi zobowiązanie, a więc stosunek prawny polegający na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie to spełnić. Mogą to być także inne zdarzenia, jak jednostronne czynności prawne albo decyzje upoważnionych organów państwowych.

Wpływ zmiany stosunków na zaciągnięte zobowiązanie może być uwzględniony w tych przypadkach, w których ustawa wyraźnie taką możliwość przewiduje (np. umowa dzierżawy, umowa pożyczki). Stosuje się tutaj te ogólne przepisy prawa cywilnego, które dopuszczają możliwość zmiany lub rozwiązania umowy, jej wypowiedzenia lub odstąpienia od niej.

3. Pojęcie i przedmiot prawa handlowego

W literaturze przedmiotu spotykamy różne definicje prawa handlowego. Dla potrzeb niniejszego wykładu przyjęto, że prawo handlowe to dziedzina prawna, której przedmiotem jest cywilne prawo obrotu handlowego. Reguluje ono organizację podmiotów gospodarczych, ich prerogatywy oraz stosunki zobowiązaniowe między tymi podmiotami, a także wszystko to, co obejmuje ich zachowania w obrocie handlowym. Prawo handlowe zajmuje się też ochroną dóbr intelektualnych oraz obrotem papierami wartościowymi, a także obejmuje z natury rzeczy postępowanie upadłościowe i postępowanie układowe. A zatem zakres tej dziedziny jest stosunkowo szeroki.

4. Definicja prawa handlowego

Przez pojęcie prawo handlowe należy rozumieć zespół norm z natury rzeczy należących przede wszystkim do dziedziny prawa cywilnego, które regulują organizację (ustrój) podmiotów gospodarczych oraz czynności handlowe powstające między tymi podmiotami, a także między tymi podmiotami a innymi osobami w obrocie handlowym zarówno wewnętrznym (krajowym), jak i międzynarodowym (w handlu zagranicznym). Normy - o których mowa - regulują również ochronę dóbr intelektualnych, obrót papierami wartościowymi, a także postępowanie upadłościowe i postępowanie układowe.

5. Prawo obrotu gospodarczego a prawo handlowe

Prawo gospodarcze jako gałąź prawa oraz dyscyplina naukowa jest uporządkowanym zbiorem norm prawnych, które jest zaliczane do takich działów prawa jak: prawo cywilne, prawo administracyjne, prawo pracy. Obejmuje ono nie tylko wymianę dóbr i usług, ale przede wszystkim towarzyszące tej wymianie i powstające w jej procesie stosunki prawne między jej podmiotami.

Przez obrót gospodarczy należy rozumieć nie tylko wymianę dóbr i usług, ale przede wszystkim towarzyszące tej wymianie i powstające w jej procesie stosunki prawne między jej podmiotami. Obrót ten może się odbywać albo między podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą, albo między tymi podmiotami a innymi osobami. Powszechnie przyjętym sposobem służącym wymianie dóbr i usług w obrocie gospodarczym jest umowa.

12 / 13

Całokształt zagadnień związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej oraz wymianą dóbr i usług podlega reglamentacji prawnej. Prawo obrotu gospodarczego traktuje się jako odrębną od prawa cywilnego gałąź prawa pod nazwą prawo handlowe czasami nazywane prawem kupieckim. Istnieją także takie systemy prawne, które obrót gospodarczy (handlowy) i cywilny regulują łącznie.

6. Prawo handlowe a prawo gospodarcze

Nauczanie prawa gospodarczego ma na celu przygotowanie o prawnych mechanizmach gospodarczych oddziaływania państwa na gospodarkę. Przedmiotem prawa gospodarczego są funkcje państwa w sferze gospodarczej oraz konsekwencje prawne ich sprawowania. Prawo to obejmuje sferę stosunków prawnych między organami państwa a podmiotami gospodarczymi. Jest ona regulowana w trybie administracyjnym. Obejmuje nie tylko zadania i kompetencje organów państwowych oraz mechanizm podejmowania przez te organy decyzji, ale przede wszystkim prawa i obowiązki podmiotów gospodarczych, ich gwarancje, warunki realizacji oraz formy ich prawnej ochrony.

Administracja publiczna staje się w coraz większym zakresie administracją tworzącą i organizującą również w sferze stosunków gospodarczych. Nie jest bowiem możliwe wyeliminowanie oddziaływań władczych, ponieważ jest to podyktowane potrzebą gwarantowania praw indywidualnych oraz koniecznością zabezpieczenia interesów powszechnych i ładu gospodarczego. Prawo-gospodarcze stanowi istotny element dopuszczalnej ingerencji państwa w gospodarce.

Prawo gospodarcze określa więc, kto w imieniu państwa realizuje jego funkcje w gospodarce (prawo o ustroju administracji gospodarczej i jej partnerów) oraz w jaki sposób wykonuje te zadania (prawo planowania gospodarczego); obejmuje również prawo podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej, prawo ochrony rynku, jego mechanizmów oraz uczestników, jak również uwzględnia prawo kontroli i nadzoru nad działalnością gospodarczą.

7. Źródła prawa handlowego

Załączony do opracowania Aneks z wykazem źródeł prawa odzwierciedla ogólnie stan normatywny przedmiotu. Podstawa prawna prezentowanej dziedziny prawa jest szeroka. Na czoło wysuwają się dwa kodeksy: kodeks cywilny oraz kodeks handlowy. Ponadto podstawa normatywna prawa handlowego obejmuje źródła odnoszące się do poszczególnych podmiotów gospodarczych, a także obrót papierami wartościowymi czy ustawy dotyczące postępowania układowego i upadłościowego.

I4 / 15

II. PODMIOTY OBROTU

HANDLOWEGO

1. Pojęcie i rodzaje podmiotów gospodarczych

Podmiot gospodarczy to podmiot, którego działalność obejmuje czynności gospodarcze składające się na działalność wytwórczą, budowlaną, handlową i usługową.

Niniejszy zarys problematyki zasadza się na przyjęciu, że podmiotami gospodarczymi są: indywidualny podmiot gospodarczy, spółki (cywilne i handlowe), przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie i banki. Zaliczyć tutaj trzeba również różnego rodzaju nietypowe podmioty gospodarcze, jak: fundacje, stowarzyszenia, związki zawodowe, partie polityczne, a także inne niegospodarcze podmioty gospodarcze, jak: państwowe jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, ale wyposażone w zdolność zaciągania zobowiązań, jednostki samorządu terytorialnego, państwowe osoby prawne nie będące przedsiębiorstwami państwowymi (np. wyższe uczelnie).

Wskazane podmioty gospodarcze (czasami nazywane niegospodarczymi) są nietypowe w tym sensie, że celem ich działalności nie są przedsięwzięcia gospodarcze, ale różnego rodzaju działania statutowe. Natomiast działalność gospodarcza jest dopuszczalna dla tych podmiotów tylko w takim zakresie, w jakim zapewnia prowadzenie działalności statutowej.

Szersza prezentacja poszczególnych podmiotów będzie przedmiotem dalszej części pracy.

2. Klasyfikacja rodzajowa podmiotów gospodarczych

Rodzajowe zróżnicowanie podmiotów gospodarczych można przeprowadzić na podstawie różnych kryteriów. Według kryterium kodeksowego można wydzielić podmioty działające na podstawie kodeksu cywilnego oraz podmioty działające zgodnie z kodeksem handlowym.

W rozumieniu ustawy o działalności gospodarczej pod-miotem prowadzącym działalność gospodarczą może być: osoba fizyczna, osoba prawna, a także jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, utworzona zgodnie z przepisami prawa, jeżeli jej przedmiot działania obejmuje prowadzenie działalności gospodarczej.

Zauważyć należy, że osoba fizyczna (art. 8 - 32 k. c. ) prowadzi działalność gospodarczą w celach zarobkowych i na własny rachunek. Może ona dokonywać czynności oraz działań, które nie są przez prawo zabronione, osoba prawna zaś art. 33 -43 k.c.) to każda jednostka organizacyjna, której przymiot osobowości prawnej został przyznany przez przepisy obowiązującego prawa. Natomiast jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej obejmuje: spółki prawa cywilnego, tzw. ułomne osoby prawne (spółki jawne i komandytowe), za-kłady przedsiębiorstwa wielozakładowego będące na pełnym rozrachunku gospodarczym, państwowe jednostki budżetowe.

Ze względu na formę organizacyjnoprawną wyróżniamy: podmioty gospodarcze typu korporacyjnego, a więc działające jako przedsiębiorstwa w formie spółek (cywilnych, handlowych i in.), spółdzielni, zrzeszeń; przedsiębiorstwa państwowe, fundacje oraz inne podmioty (z reguły typu fundacyjnego), jak: Skarb Państwa, gminy, przedsiębiorstwa komunalne itp.

Inny podział podmiotów gospodarczych to podział na podmioty gospodarcze prawa publicznego (Skarb Państwa, gmina) oraz prywatnego (spółki, spółdzielnie).

16 ~ 1'7

Istnieje jeszcze podział podmiotów grup opierający się na kryteriach uwzględniających różnice w elementach strukturalnych i ustrojowych jednostek oraz na odmienności praw i obowiązków w stosunkach prawnych z ich udziałem. W związku z tym można wyróżnić: przedsiębiorstwa, zakłady, gospodarstwa powiernicze, zakłady budżetowe.

3. Systemy ewidencyjne podmiotów gospodarczych

Istnieje wiele systemów ewidencyjnych dla podmiotów gospodarczych, z których trzy są najważniejsze:

· Ogólny system identyfikacji i klasyfikacji jednostek gospodarczych (zwany systemem "Regon"). Ustawa o statystyce pub-licznej z 25 czerwca 1995 r. (Dz. U. nr 88, poz. 439 z późn. zm.) przewiduje wprowadzenie rejestru podmiotów gospodarki na-rodowej (art. 41 - 46). System ten jest prowadzony przez Główny Urząd Statystyczny i obejmuje wszystkie jednostki gospodarcze. Jednostka gospodarcza objęta tym systemem otrzymuje stały, cyfrowy identyfikator, będący kolejnym numerem jednostki w rejestrze. Identyfikator i cechy klasyfikacyjne danej jednostki (jej przynależność organizacyjna, branżowa itp.) stanowią łącznie jej numer statystyczny, nadawany przez GUS.

· System ewidencji podmiotów gospodarczych. Postępowanie ewidencyjne opiera się na przepisach art. 13 - 19 usta-wy o działalności gospodarczej z 23 grudnia 1988 r. (Dz. U. nr 41, poz. 324 z późn. zm.), które przeprowadza właściwy organ gminy lub miasta. Zgłoszenie do ewidencji działalnoś-ci gospodarczej powinno zawierać: oznaczenie podmiotu gospodarczego i jego siedzibę, określenie przedmiotu działalności gospodarczej, wskazanie miejsca wykonywania działalności gospodarczej oraz wskazanie daty rozpoczęcia takiej działalności.

· System rejestracji podatkowej, który funkcjonuje na podstawie ustawy z 13 października 1995r. O zasadach ewidencji i identyfikacji podatników (Dz.U. nr 142, poz. 702 z późn. zm. ) .

Wskazać należy, że istnieje też wewnętrzny system ewidencyjno informacyjny przedsiębiorstw państwowych i innych jednostek gospodarczych. Chodzi o to, że stosownie do art. 30 ustawy z 26 czerwca 1995r. o statystyce publicznej (Dz.U. nr 88, poz. 439 z późn. zm.) przedsiębiorstwa państwowe i inne jednostki gospodarcze są obowiązane organizować i prowadzić wewnętrzny system ewidencyjno-informacyjny, w tym także rachunkowość, zapewniający wykonywanie obowiązków sprawozdawczych nałożonych przez ustawę o statystyce pub-licznej (tzn. ustanowić podstawowe kategorie, klasyfikacje, nomenklatury i kody ustalone lub zatwierdzone przez GUS, uwzględniając ujednolicone dokumenty i systemy ewidencji podstawowej oraz zalecone do stosowania typowe i informatyczne systemy ewidencyjno-informacyjne).

Trzeba też zaznaczyć, że istnieją rejestry sądowe i inne. Znaczenie podstawowe z punktu widzenia pewności i bezpieczeństwa obrotu gospodarczego mają rejestry sądowe, w szczególności rejestr handlowy przedsiębiorstw państwowych, fundacji itp. Obowiązujące przepisy mogą nakładać na dany podmiot obowiązek prawny (z sankcją wymuszenia) wpisu do rejestru (wpis obligatoryjny), mogą jednakże przewidywać tylko możliwość takiego wpisu (wpis fakultatywny) .

Wpisy do rejestru są dokonywane w sądowym postępowaniu rejestrowym.

18 ~ 19

4. Kwalifikowane struktury organizacyjne

Można wyróżnić następujące wysoko zorganizowane formy prowadzenia działalności gospodarczej: koncern, trust, kartel, syndykat, konsorcjum, holding.

Koncern jest to związek samodzielnych prawnie jednostek gospodarczych podporządkowanych wspólnemu zarządzaniu. Funkcjonują koncerny, w których dominuje jedno przedsiębiorstwo, przedsiębiorstwa zaś zachowują pozycję równorzędną względem siebie. Kierownictwo koncernu jest powoływane na podstawie umowy między przedsiębiorstwami.

Trust jest najwyżej rozwiniętą formą koncernu. Niekiedy zgrupowane w ramach trustu przedsiębiorstwa są pozbawione samodzielności w niektórych sferach działalnoś-ci wytwórczej lub handlowej.

Kartel jest porozumieniem samodzielnych przedsiębiorstw, zmierzającym do harmonizowania działań rynkowych (minimalny poziom cen albo limity produkcji). Niekiedy przedsiębiorstwa tworzą syndykat, polegający na wspólnej organizacji zaopatrzenia lub sprzedaży.

Konsorcjum jest porozumieniem podmiotów gospodarczych dla realizacji określonego celu gospodarczego i zadania technicznego lub ekonomicznego. Dotyczy ono przedsięwzięć ryzykownych. Wyróżnić można ponadto joint venture jako wspólne przedsięwzięcie głównie z udziałem podmiotów zagranicznych.

Konglomerat jest to luźny związek kapitałowy przedsiębiorstw, który umożliwia specjalizację gospodarczą oraz minimalizację ryzyka wpływu zmian koniunktury. Trzeba też uwzględnić, że holdingi są to samodzielne spółki kapitałowe, a dominuje spółka handlowa dysponująca kontrolnym pakietem akcji względnie możliwością powołania więcej niż połowy

członków zarządu spółek filialnych. Następuje w nich centralna alokacja środków finansowych. Występują trzy rodzaje holdingów: holding strategiczny, holding zarządzania operacyjnego oraz holding finansowo - kapitałowy.

20 · 21

III.INDYWIDUALNY PODMIOT

D OŚCI GOSPODARCZEJ

1. Podstawa normatywna

Źródłem prawa określającym formę organizacyjną pod-miotów gospodarczych są dla osoby fizycznej i spółek cywilnych przede wszystkim kodeks cywilny, a dla spółek handlowych również kodeks handlowy. W odniesieniu do przedsiębiorstw państwowych jest to ustawa z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych. Jeżeli natomiast chodzi o spółdzielnie, źródłem prawa określającym ich formę organizacyjną jest ustawa z 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze, a w odniesieniu do rzemiosła ustawa z 22 marca 1989 r. o rzemiośle. Natomiast dla indywidualnego podmiotu działalności gospodarczej podstawę prawną stanowią przede wszystkim przypisy ustawy z 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz. U. nr 41, poz. 342 z późn. zm.).

Prezentacja tych rozwiązań zostanie przedstawiona odrębnie.

2. Charakterystyka rozwiązań ustawy

z 23 grudnia 1988r. o działalności gospodarczej

Ustawa o działalności gospodarczej (Dz. U. nr 41, poz. 342 z późn. zm.) reguluje m. in. warunki prowadzenia działalności gospodarczej, w tym: zakres przedmiotowy, zatrudnianie osób, prawo zrzeszania się, zgłoszenie do ewidencji, zwolnienia i wyłączenia z obowiązku zgłoszenia do ewidencji, a także określa działalność koncesjonowaną.

Według tej ustawy podmiotem gospodarczym może być: osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, utworzona zgodnie z przepisami prawa. Zalicza się tutaj m.in. osobę fizyczną prowadzącą działalność handlową na własny rachunek, rzemieślnika, spółkę cywilną, spółkę ż ograniczoną odpowiedzialnością, przedsiębiorstwo państwowe oraz bank.

Przedmiotem działalności gospodarczej nie wymagającej rejestracji uprawianej przez podmiot gospodarczy może być: 1 ) wytwarzanie przedmiotów użytku osobistego, domowego i gospodarskiego oraz rękodzieła ludowego i artystycznego;

2) naprawy i konserwacje przedmiotów użytku osobistego, domowego i gospodarskiego oraz mieszkań, a także wykonywanie innych usług z użyciem materiałów i narzędzi własnych lub powierzonych;

3) czynność handlowa polegająca na sprzedaży nie przetworzonych produktów rolnych, ogrodniczych, sadowniczych, hodowlanych, w tym mięsa z uboju gospodarczego, runa leśnego, posiłków domowych, a także przedmiotów określonych w pkt. 1.

3. Podejmowanie i prowadzenie indywidualnej działalności gospodarczej

Podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej jest wolne i dozwolone dla każdego na równych prawach, z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa art. 1 ) .

Podmiot gospodarczy jest obowiązany spełniać prze-widziane prawem warunki prowadzenia działalności gospodarczej dotyczące ochrony przed zagrożeniem życia i zdrowia ludzkiego, a także inne warunki określone w przepisach budowlanych, sanitarnych, przeciwpożarowych i przepisach dotyczących ochrony środowiska art. 3 ust. 2).

Podmiot gospodarczy, który zgodnie z odrębnymi przepisami jest obowiązany do prowadzenia ksiąg rachunkowych bądź podatkowej księgi przychodów i rozchodów, jest obowiązany do posiadania rachunku bankowego i gromadzenia oraz wydatkowania środków pieniężnych za pośrednictwem tego rachunku w każdym przypadku, gdy stroną transakcji jest inny podmiot gospodarczy, i jednorazowa wartość należności lub zobowiązań przekracza równowartość 3 000 ECU albo równowartość 1 000 ECU, gdy suma wartości tych należności i zobowiązań powstałych w miesiącu poprzednim przekracza 10 000 ECU, przeliczone na złote wg kursu kupna walut obcych ogłaszanego przez NBP z ostatniego dnia miesiąca poprzedzającego miesiąc, w którym są dokonywane transakcje finansowe (art. 3 ust. 3 pkt. 1).

Podmioty gospodarcze mogą w ramach prowadzonej działalności gospodarczej dokonywać czynności oraz działań, które nie są przez prawo zabronione art. 4 ust. l ) .

Podmiot gospodarczy jest obowiązany zgłaszać organowi ewidencyjnemu w ciągu 14 dni zmiany stanu faktycznego i prawnego, odnoszące się do podmiotu gospodarczego i działalności gospodarczej, powstałe po wpisie do ewidencji, objęte danymi zawartymi w zgłoszeniu art. 18).

4. Zasady prowadzenia działalności gospodarczej

Działalnością gospodarczą w rozumieniu ustawy jest działalność wytwórcza, usługowa, handlowa i budowlana prowadzona w celach zarobkowych i na własny rachunek podmiotu prowadzącego taką działalność art. 2).

Podmioty gospodarcze mogą w ramach prowadzonej działalności gospodarczej dokonywać czynności oraz działań, które nie są przez prawo zabronione art. 4).

Podjęcie -działalności gospodarczej przez osoby fizyczne i jednostki nie mające osobowości prawnej wymaga zgłoszenia do ewidencji działalności gospodarczej art. 8).

Zgłoszeniu do ewidencji nie podlega: podjęcie działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, ogrodnictwa oraz sadownictwa; podjęcie działalności gospodarczej przez osoby prawne; podjęcie działalności gospodarczej, która w myśl ustawy wymaga koncesji.

Organem ewidencyjnym jest terenowy organ administracji państwowej o właściwości szczególnej w sprawach ewidencji działalności gospodarczej stopnia podstawowego art. 14) .

5. Reglamentacja indywidualnej działalności gospodarczej

Podejmowanie, a zwłaszcza prowadzenie działalności gospodarczej jest osadzone także w sferze prawa administracyjnego czy podatkowego oraz w uwarunkowaniach prawa pracy. Istotne jest zatem postanowienie ustawy (art. 7), iż pod-mioty gospodarcze niezależnie od typu i formy własności podlegają na jednolitych zasadach obciążeniom publicznoprawnym oraz korzystają z kredytów bankowych i zaopatrzenia w środki produkcji. Podmiot gospodarczy może zatrudniać nieograniczoną liczbę pracowników i to bez pośrednictwa organów zatrudnienia (art. 5).

Reglamentacja działalności podmiotów gospodarczych (zgodnie z art. 11 ust. 1 ) zakłada m.in. koncesjonowanie.

24 ~ 25

Odnosi się to do: poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania kopalin oraz surowców mineralnych, znajdujących się w odpadach powstałych po robotach górniczych oraz po procesach wzbogacania kopalin; bezzbiornikowego magazynowania substancji w górotworze oraz składowania odpadów w podziemnych wyrobiskach górniczych; przetwórstwa i obrotu metalami szlachetnymi i kamieniami szlachetnymi; wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią i amunicją; wytwarzania środków farmaceutycznych i materiałów medycznych; wyrobu, rozlewu, oczyszczania, skażania i odwadniania spirytusu z innego wytworu, a także wyrobu i rozlewu wódek; wytwarzania wyrobów tytoniowych; transportu morskiego, lot-niczego oraz wykonywania innych usług lotniczych; prowadzenia aptek; obrotu z zagranicą towarami i usługami, określonymi w drodze rozporządzenia ministra współpracy gospodarczej z zagranicą; obrotu dobrami kultury powstałymi przed dniem 9 maja 1945r.; usług, a mianowicie: ochrony osób i mienia, detektywistycznych oraz w sprawach paszportowych, usług kurierskich, a także usług pocztowych o charakterze powszechnym polegających na przewozie i doręczaniu w obrocie krajowym i zagranicznym przesyłek listowych o masie powyżej 2 OOO g oraz listów wartościowych o masie powyżej 2 OOO g; dokonywania przenoszenia zapisu dźwięku lub dźwięku i obrazu na taśmy, płyty, kasety, wideokasety; usług telekomunikacyjnych, obrotu w kraju i z zagranicą zwierzyną żywą oraz tuszami zwierzyny i ich częściami oraz sprzedaży usług turystycznych obejmujących polowania w kraju dla cudzoziemców i polowania za granicą.

IV. SPÓŁ.KI

ZAGADNIENIA OGÓLNE

1. Pojęcie spółki

Spółka jest prawną formą współdziałania dwóch lub więcej osób dla osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Prawo dopuszcza również możliwość tworzenia i istnienia niektórych spółek z udziałem jednego wspólnika (spółki jednoosobowe) .

2. Rodzaje spółek

Na gruncie większości ustawodawstw europejskich spółki dzieli się na dwa podstawowe rodzaje:

spółki cywilne (spółki prawa cywilnego), spółki handlowe (spółki prawa handlowego). Spółki handlowe są częściej wykorzystywane jako

prawne formy prowadzenia profesjonalnej działalności gospodarczej. Dzielą się one na:

spółki osobowe, do których należą spółka jawna i komandytowa, oraz

spółki kapitałowe, do których należą spółka z o.o. i spółka akcyjna.

Spółka cywilna należy do spółek osobowych.

Prawną podstawę działalności spółek stanowią przepisy kodeksu cywilnego i kodeksu handlowego. W szczególności mają zastosowanie następujące przepisy obu wskazanych kodeksów:

z6

1) spółka cywilna art. 860 - 875 k.c.); 2) spółka jawna (art. '75 - 142 k.h.);

3) spółka komandytowa art. 143 - 157 k.h.); 4) spółka z o.o. art. 158 - 306 k.h.);

5) spółka akcyjna (art. 30'7 - 49'7 k.h.).

3. Klasyfikacja rodzajowa spółek

Klasyfikację i charakterystykę rodzajową spółek można przeprowadzić według różnych kryteriów.

Według kryterium osobowości prawnej można podzielić je na:

spółki kapitałowe, które są wyposażone w osobowość prawną (są osobami prawnymi);

spółki osobowe nie mające osobowości prawnej. Niektóre spółki osobowe mają jednak pewne cechy osób prawnych, np. mają zdolność zaciągania zobowiązali (art. 8I k.h.).

,Jeśli chodzi o kryterium struktury organizacyjnej, to wydzielić można:

strukturę organizacyjną spółki kapitałowej, która jest w pewnym stopniu określona przepisami kodeksu handlowego, ale przy której swoboda wspólników w jej kształtowaniu jest ograniczona. W szczególności spółka kapitałowa musi posiadać przynajmniej niektóre organy przewidziane w przepisach (zgromadzenie wspólników, zarząd);

. strukturę organizacyjną spółki osobowej, która jest dowolnie określona przez samych wspólników w umowie spółki.

Z punktu widzenia kryterium majątku można wyróżnić: spółki kapitałowe, w których majątek stanowi własność spółki;

spółki osobowe, w których majątek spółki stanowi współwłasność wspólników. Jest to majątek wydzielony, a więc

28

odrębny od majątku wspólników , służący tylko spółce, przeznaczony na jej cele, ale nie będący jej własnością.

W spółce kapitałowej jest konieczne zgromadzenie przez wspólników i wniesienie do spółki kapitału w oznaczonej wysokości (np. w spółce akcyjnej co najmniej 100 000 zł.).

W spółkach osobowych wysokość kapitału jest dowolna. Ponadto trzeba uwzględnić, że wkład wspólnika może mieć postać, np. obowiązku świadczenia pracy.

Biorąc pod uwagę kryterium zarządzania i reprezentacji, należy zwrócić uwagę, iż:

w spółce kapitałowej prowadzenie praw spółki oraz reprezentowanie spółki w stosunkach z innymi podmiotami prawa, szczególnie zaś zawieranie umów należy do organów spółki (przede wszystkim zarządu); wspólnicy nie mają na nie bezpośrednio wpływu,

w spółkach osobowych prowadzenie spraw spółki oraz reprezentacja należy bezpośrednio do wspólników.

Z punktu widzenia kryterium składu osobowego należy stwierdzić, że:

w spółkach kapitałowych skład osobowy ma drugorzędne znaczenie, a do istotnych cech tych spółek należy jego płynność, co umożliwia zasada, że akcje (udziały) w spółce kapitałowej są zbywalne;

w spółkach osobowych skład wspólników odgrywa istotną rolę i jest w zasadzie trwały.

Z punktu widzenia kryterium odpowiedzialności, czyli ponoszenia konsekwencji, trzeba uwzględnić, że:

w spółkach kapitałowych za zobowiązania spółki odpowiedzialność ponosi jedynie spółka,

w spółkach osobowych za zobowiązania spółki odpowiadają wspólnicy, z wyjątkiem komandytariusza w spółce komandytowej.

29

Z punktu widzenia kryterium podmiotu w obowiązującym w Polsce porządku prawnym można wyróżnić szczególne unormowania ze względu na podmiot lub podmioty bodące wspólnikami spółki handlowej oraz ze względu na specyficzny charakter danej dziedziny działalności gospodarczej.

Do pierwszej grupy należą: spółki z udziałem podmiotów zagranicznych (tzw. joint ventures). Tworzenie i działalność tych spółek reguluje ustawa z 14 czerwca 1991r. o spółkach z udziałem zagranicznym (Dz.U. nr 60, poz.253 z późn. zm.), a w sprawach w tej ustawie nie unormowanych - właściwe przepisy kodeksu handlowego oraz spółki Skarbu Państwa powstałe w wyniku prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, a także spółki gmin i związków gmin powstałe w wyniku prywatyzacji przedsiębiorstwa komunalnego. Należą tu jednoosobowe spółki Skarbu Państwa i gmin.

Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych i komunalnych następuje na podstawie ustawy z 30 sierpnia 1996r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. nr 118, poz. 561 z późn. zm.). Również do spółek tworzonych w wyniku prywatyzacji tych przedsiębiorstw stosuje się w pierwszej kolejności przepisy tej ustawy, a w sprawach nie uregulowanych - właściwe przepisy kodeksu handlowego.

Do drugiej grupy spółek, charakteryzujących się szczególnym unormowaniem ze względów przedmiotowych, w szczególności należą spółki bankowe, spółki ubezpieczeniowe, przedsiębiorstwa mieszane.

4. Wspólne konstrukcje instytucji prawa spółek

Konstrukcja prawna spółki zasadza się na pewnych elementach wspólnych. W działalności spółek handlowych mają zastosowanie przepisy kodeksu handlowego o trzech

szczególnych instytucjach prawnych obrotu gospodarczego, a mianowicie: rejestrze handlowym, firmie i prokurze. Instytucje te wymagają bliższej prezentacji, ponieważ są istotne dla formuły spółek.

· Rejestr handlowy art.l3 - 25 k.h.)

Rejestr handlowy jest prowadzony przez sądy rejonowe w większych miastach. Rejestruje się w nim określone dane dotyczące spółki handlowej.

Do rejestru handlowego wpisuje się każdą spółkę handlową. Wpis do rejestru spółek z o.o., akcyjnych i komandytowych oznacza, że spółki te rozpoczynają swój byt prawny. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna uzyskują wtedy osobowość prawną. W rejestrze ujawnia się informacje wymagane przez przepisy kodeksu handlowego dla danego rodzaju spółki, np. firmę, siedzibę i przedmiot działalności gospodarczej spółki, sposób reprezentowania spółki.

Rejestr handlowy jest jawny. Każdy ma prawo rejestr przeglądać, żądać odpisów i wyciągów z rejestru, a także zaświadczeń o braku wpisu. Jawne są także dokumenty złożone do rejestru (np. statut spółki, roczny bilans). Jedynie odpis bilansów spółek jawnych i komandytowych jest dostępny tylko dla spółki, która bilans złożyła, jej przedstawicieli oraz osób, które mogą przeglądać te dokumenty z mocy szczególnego przepisu prawa. Osoba zamierzająca wejść w stosunki gospodarcze z daną spółką może dowiedzieć się w rejestrze o wielkości jej kapitału zakładowego (akcyjnego) oraz o wynikach działalności gospodarczej na podstawie składanych do akt rejestrowych rocznych sprawozdań finansowych.

W świetle przepisów kodeksu handlowego sądy rejestrowe gromadzą podstawowe dane o spółkach wpisywane do rejestru handlowego oraz wynikające z dokumentów składanych do akt rejestrowych.

30 ~ 31

Do rejestru wpisuje się również: udzielenie i wygaśnięcie prokury, wszelkie zmiany danych dotyczących poszczególnych rodzajów spółek, utworzenie oddziału, tj. wyodrębnionej z przedsiębiorstwa spółki, jednostki organizacyjnej, upoważnionej do dokonywania czynności prawnych, otwarcie likwidacji, wykreślenie spółki handlowej w związku z jej likwidacją.

Sądy rejestrowe gromadzą również dane nie wpisane do rejestru, lecz składane do akt rejestrowych. Należą do nich: coroczne sprawozdania finansowe spółek kapitałowych, na które składa się bilans, rachunek zysków i strat, sprawozdanie zarządu z działalności spółki oraz odpis uchwały zgromadzenia wspólników dotyczącej przyjęcia tych dokumentów. Wszystkie spółki handlowe, które są zobowiązane do poddania rocznego sprawozdania finansowego badaniu biegłego rewidenta, składają sądowi rejestrowemu te sprawozdania wraz z opinią biegłego, aktualną listę wspólników w spółce z o.o., zawierającą imiona i nazwiska (firmy) wspólników oraz ilość i wysokość udziałów każdego z nich.

Z przepisów kodeksu handlowego wynika, iż obowiązek zgłaszania danych dotyczących spółek kapitałowych zarówno co do tworzonej, jak i istniejącej spółki ciąży na zarządzie. Zarząd spółki ma obowiązek dokonać zgłoszenia w ciągu dwóch tygodni od zajścia okoliczności podlegającej zgłoszeniu.

W spółkach osobowych obowiązek zgłoszenia spółki do rejestru i zmiany danych podlegających rejestracji ciąży na wszystkich wspólnikach.

· Firma art. 26 - 38 k.h.)

Firma jest to nazwa, pod którą spółka handlowa prowadzi przedsiębiorstwo art. 26 § 1 k.h.). Pod firmą spółka może pozywać i być pozwaną.

Firma spółki jawnej i komandytowej obejmuje nazwisko i przynajmniej pierwszą literę imienia jednego ze

wspólników oraz dodatek "spółka jawna" lub "spółka komandytowa". Firma spółki z o.o. i spółki akcyjnej może mieć dowolne brzmienie. Powinna jednak zawierać dodatek informujący o rodzaju spółki.

Każda nowa firma powinna odróżniać się dostatecznie od firm już istniejących w danej miejscowości. Firma korzysta z ochrony prawnej przed jej nieprawidłowym lub bezprawnym używaniem. Jest to ochrona publicznoprawna i cywilnoprawna. Pierwszej z nich udziela sąd rejestrowy, który (na pod-stawie art. 38 k.h.) powinien z urzędu czuwać nad należytym przestrzeganiem przepisów o firmie oraz nad tym, aby w obrocie firmy używano w brzmieniu zgodnym z obowiązującymi przepisami. Nieuczciwe korzystanie z cudzej firmy stanowi nadużycie i podlega karze grzywny.

Firma jest uważana także za tzw. dobro osobiste (jak nazwisko i wizerunek) i jako takie podlega ochronie na gruncie prawa cywilnego art. 24 i 43 k.c.).

· Prokura art. 60 - 65 k.h.)

Prokura jest szczególnym rodzajem pełnomocnictwa handlowego. Charakteryzuje się tym, iż ustawa z góry określa jego zakres i może go udzielić jedynie spółka handlowa. Prokura występuje w działalności spółek handlowych. Jest to pełnomocnictwo o bardzo szerokim zakresie upoważnienia do reprezentowania spółki.

Prokura upoważnia z mocy prawa do wszystkich czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa zarobkowego art. 61 § 1), z wyjątkiem: zbywania przedsiębiorstwa, wydzierżawiania i ustanowienia na nim prawa użytkowania oraz zbywania i obciążania nieruchomości. Upoważnienie do dokonywanych wszystkich "czynności sądowych" oznacza, iż prokurent nie tylko otrzymuje pełnomocnictwo procesowe do reprezentowania spółki przed sądem, ale także do dokonywania czynności wykraczających poza takie pełnomocnictwo. Wyjątkiem są czynności wyraźnie wyłączone albo wymagające osobistego działania spółki, np. zgłoszenie wpisów do rejestru handlowego art. 15 § 1 k.h.).

Przez czynności pozasądowe rozumie się czynności związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa zarobkowego, a więc głównie zawieranie umów sprzedaży, najmu, o świadczenie usług itp.

Czynności ustawowo wyłączone z zakresu prokury mogą być powierzone prokurentowi na mocy pełnomocnictwa szczególnego.

Prokury nie można skutecznie ograniczyć wobec osób trzecich. Dokonana przez prokurenta czynność, choćby wyłączona wewnętrzną dyspozycją, jest jednak ważna. Takie ograniczenia wiążą wprawdzie prokurenta, ale tylko w stosunkach wewnętrznych spółki. Prokurent może być ograniczony w samodzielnym działaniu przez ustanowienie tzw. prokury łącznej art. 65 § 2 k.h.). Polega ona na tym, że spółka ustanawia dwóch lub więcej prokurentów z postanowieniem, że mogą oni działać tylko łącznie.

Prawo ustanowienia prokurenta przysługuje osobom mającym prawo reprezentacji spółki. Ustanowienie prokury w spółce jawnej i komandytowej wymaga zgody wszystkich wspólników mających prawo prowadzenia spraw spółki, a w spółce z o.o. - zgody wszystkich członków zarządu. W spółce akcyjnej brak takiego ograniczenia.

Udzielenie prokury wymaga formy pisemnej (pod rygorem nieważności). Powinno być zgłaszane przez zarząd do rejestru handlowego wraz ze wzorem podpisu prokurenta (złożonym wobec sekretarza sądowego lub notarialnie poświadczonym).

Spółka może ustanowić kilku prokurentów oddzielnie. Wówczas każdy z nich ma prawo do samodzielnego dokonywania czynności prawnych art. 62 k.h.).

Prokura wygasa w wyniku jej odwołania oraz upadłości spółki art. 64 § 2 k.h.). Prokura może być w każdej chwili odwołana. Sposób odwołania określają przepisy lub umowa spółki, np. w spółce z o.o. ustanowienie prokury wymaga zgody wszystkich członków zarządu, natomiast do odwołania prokury wystarczy oświadczenie jednego członka zarządu art. 201 § 6 k.h.).

Prawo odwołania prokury nie podlega żadnym ograniczeniom. Umocowanie prokurenta do czynności prawnych w imieniu spółki wygasa z chwilą odwołania prokury, a wobec osób trzecich zgodnie z zasadą rękojmi prawdziwości danych ujawnionych w rejestrze - z chwilą jej wykreślenia z rejestru.

Wygaśnięcie prokury podlega wpisowi do rejestru i po-winno być zgłoszone sądowi rejestrowemu przez zarząd spółki art. 65 § 1 k.h.).

r

34 ~ 35

V. SPÓŁJKA CYWILNA

1. Podstawa normatywna

Podstawę prawną konstrukcji i rozwiązań strukturalnych spółki cywilnej stanowią przepisy art. 860-875 ustawy z 23 kwietnia 1964r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz.93 z późn. zm.).

2. Definicja i istota spółki cywilnej

Definicje tej spółki zawiera ustawa z 23 kwietnia 1964r.-Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz.93 z późn. zm.). Spółka cywilna jest spółką osobową, nie posiadającą osobowości prawnej. Nie może nabywać praw i zaciągać zobowiązań oraz pozywać i być pozywaną.

Przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego poprzez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesie-nie wkładów (art. 860 § 1 ) . Wkład może być wniesiony w formie pieniężnej, praw majątkowych (np. prawo autorskie) lub świadczenie usług (np. świadczenie własnej pracy) .

3. Powstanie spółki cywilnej

Umowa spółki powinna być zawarta w formie pisemnej i może ją zawrzeć co najmniej dwóch wspólników (art. 860 § 2). Niezachowanie tej formy nie czyni jednak umowy nieważnej,

może natomiast spowodować trudności dowodowe co do faktu jej zawarcia. Wspólnikami mogą być osoby fizyczne lub prawne.

Umowa spółki powinna zawierać:

a) określenie wspólnego celu gospodarczego, do które-go wspólnicy zobowiązują się dążyć, oraz

b) oznaczenie sposobu wspólnego działania, a więc w szczególności określenie rodzaju i wysokości wkładów majątkowych albo rodzaju usług, jakie powinni świadczyć poszczególni wspólnicy.

Założenie spółki cywilnej nie wymaga wniesienia kapitału.

4. Organizacja wewnętrzna i zarządzanie

Spółka cywilna jest najprostszą formą organizacyjną spółki, stąd struktura i zarządzanie są proste. W umowie spółki lub w późniejszej uchwale wspólnicy mogą powierzyć prowadzenie spraw jednej lub kilku osobom. W przypadku braku wyznaczenia takich osób każdy wspólnik jest obowiązany do reprezentowania spółki w takich granicach, w jakich jest uprawniony do prowadzenia jej spraw (art. 866).

Rachunkowość spółki odbywa się na odrębnych zasadach.

Spółka ma charakter zindywidualizowany, tzn. występu-je pod nazwiskami i imionami wspólników, którzy oznaczają przedsiębiorstwo spółki.

5. Prawa i obowiązki wspólników

Każdy wspólnik jest uprawniony i zobowiązany do prowadzenia spraw spółki (art. 865 § 1 ) .

36 ~ 37

Każdy wspólnik może bez uprzedniej uchwały wspólników prowadzić sprawy, które nie przekraczając zakresu zwykłych czynności spółki (art. 865 § 2); jest też uprawniony do równego podziału w zyskach i w tym samym stosunku uczestniczy w stratach bez względu na rodzaj ~ wartość wkładu art. 867 § 1).

Wspólnik może żądać podziału i wypłaty zysków dopiero po rozwiązaniu spółki (art. 868 § 1), a gdy spółka została zawiązana na czas dłuższy, wspólnicy mogą żądać podziału i wypłaty zysków z końcem każdego raku obrachunkowego art. 868 § 2).

6. Stosunki majątkowe w spółce

Majątek spółki stanowi łączną współwłasność wspólników art. 195 k.c. i art. 196 k.c.).

W czasie trwania spółki majątek spółki jest niepodzielny i nienaruszalny. Jest on odrębny od majątku wspólników. Wspólnik nie może rozporządzać udziałem we wspólnym majątku wspólników ani udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku (art. 863 § 1), a także domagać się podziału majątku wspólnego wspólników art. 863 § 2).

7. Odpowiedzialność za zobowiązania spółki

Za zobowiązania spółki wspólnicy są odpowiedzialni solidarnie art. 864 w zw. z art. 366 i nast. k.c. ). Odpowiedzialność ta oznacza, że każdy ze wspólników odpowiada za zobowiązania spółki nie tylko wspólnym majątkiem spółki, lecz także majątkiem osobistym, przy czym zobowiązania spółki to wszelkie zobowiązania zaciągnięte przez jednego

lub kilku wspólników, jeżeli powstały w związku z jej działalnością. Wspólnik, który przystąpił do istniejącej już spółki bądź wystąpił z niej, odpowiada tylko za te zobowiązania, które powstały w czasie, kiedy był wspólnikiem. Wystąpienie wspólnika ze spółki może odbyć się albo przez złożenie wypowiedzenia swego udziału na trzy miesiące przed końcem roku obrachunkowego, albo przez wypowiedzenie z ważnych powodów swojego udziału bez zachowania terminu wypowiedzenia, chociażby spółka była zawarta na czas oznaczony.

8. Rozwiązanie i likwidacja spółki

Rozwiązanie spółki może nastąpić: z mocy prawa, wskutek uchwały wspólników, z mocy orzeczenia sądowego, wskutek wystąpienia wspólnika ze spółki dwuosobowej lub z powodu śmierci wspólnika w spółce dwuosobowej.

Z ważnych powodów każdy wspólnik może żądać rozwiązania spółki przez sąd art. 874) .

Likwidacja spółki osobowej odbywa się w sposób podobny do likwidacji spółek handlowych i następuje w razie jej rozwiązania.

38 ~ 39

6. Stosunki majątkowe w spółce

Majątek spółki stanowią rzeczy i prawa wniesione do spółki tytułem wkładu, a także rzeczy i prawa nabyte lub uzyskane w toku jej działalności (art. 82). Rzeczy i prawa wchodzące w skład tego majątku nie podlegają egzekucji na korzyść wierzycieli osobistych wspólników.

7. Odpowiedzialność za zobowiązania spółki

Za zobowiązania spółki odpowiada każdy wspólnik całym swym majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką, również w wypadku ogłoszenia jej upadłości (art. 85 ~ 1 k.h. w zw. z art. 366 i nast. k.c.). Kto przystępuje do spółki już istniejącej, odpowiada także za zobowiązania powstałe przed jego przystąpieniem (art. 86 i art. 87). Wystąpienie ze spółki może nastąpić po wypowiedzeniu udziału w spółce na sześć miesięcy przed końcem roku obrachunkowego (jeżeli umowa nie stanowi inaczej) lub po orzeczeniu sądu o ustąpieniu wspólnika na wniosek pozostałych wspólników.

8. Rozwiązanie i likwidacja spółki

Rozwiązanie spółki powodują: przyczyny przewidziane w umowie spółki, zgoda wszystkich wspólników, ogłoszenie upadłości, śmierć wspólnika lub ogłoszenie jego upadłości, wypowiedzenie, wyrok sądowy (art.112). Każdy wspólnik może żądać z ważnych powodów rozwiązania spółki wyrokiem sądowym (art. 118). Gdy zajdzie przyczyna rozwiązania spółki, odbywa się jej likwidacja, chyba że wspólnicy zakończą działalność w inny sposób (art. 122). Do spółki w okresie likwidacji stosuje się przepisy o stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych spółki jawnej (art. 123). Likwidatorami są wszyscy wspólnicy (art. 125) lub na wniosek wspólnika bądź innej osoby zainteresowanej sąd rejestrowy może ustanowić tylko niektórych wspólników lub osoby trzecie (art. 126). Likwidacja spółki obejmuje: zakończenie bieżących spraw, ściąganie wierzytelności i spieniężenie majątku spółki (art. 132), zaspokojenie wierzycieli spółki i zatrzymanie kwot potrzebnych na pokrycie wierzytelności jeszcze nie wymagalnych lub spornych, zwrot wkładów wniesionych przez wspólników, podział pozostałego majątku między wspólników (art. 137) .

SPÓŁKA JAWNA

1. Podstawa normatywna

Podstawę prawną konstrukcji i rozwiązań strukturalnych spółki jawnej stanowią przepisy art. 75 - 142) rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 czerwca 1934r. -Kodeks handlowy (Dz.U. nr 57, poz. 502 z późn. zm.).

2. Definicja i istota spółki jawnej

Spółką jawną jest spółka, która prowadzi we wspólnym imieniu gospodarstwo zarobkowe w większym rozmiarze, a nie jest inną spółką handlową (art. 75). Spółka jawna jest formą spółki osobowej, nie posiadającą osobowości prawnej. Spółka jawna jest powołana do prowadzenia wyłącznie działalności zarobkowej. Może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozwaną (art. 81 ) .

3. Powstanie spółki jawnej

Umowa spółki powinna być zawarta na piśmie (art. 77). Spółka musi zostać wpisana do rejestru handlowego (art. 79).

Wpis spółki jawnej do rejestru powinien obejmować (art. 79 § 1 k.h.):

firmę, siedzibę i przedmiot działalności przedsiębiorstwa,

imiona i nazwiska wspólników oraz okoliczności do-tyczące zdolności wspólnika do czynności prawnych,

imiona i nazwiska osób uprawnionych do reprezentowania spółki,

zmiany powyższych danych.

Wysokość kapitału zakładowego potrzebnego do założenia spółki jest prawnie nie określona.

4. Organizacja wewnętrzna i zarządzanie

Nie można powierzyć prowadzenia spraw spółki osobom trzecim z wyłączeniem wspólników art. 91). Każdy wspólnik ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki art. 93). Można też powierzyć sprawy spółki jednemu lub kilku wspólnikom na mocy umowy spółki lub późniejszej uchwały (art. 94) albo ustanowić prokurę (art. 95). W sprawach przekraczających zakres zwykłych czynności spółki jest potrzebna zgoda wszystkich wspólników (art. 97). Wspólnik mający prawo prowadzenia spraw spółki może bez uchwały wspólników wykorzystać czynność nagłą, której zaniechanie mogłoby wyrządzić spółce straty art. 98).

5. Prawa i obowiązki wspólników

Każdy wspólnik ma prawo samodzielnie reprezentować spółkę w całym zakresie jej działalności art. 83 § 1 i art. 84); ma też prawo do równego udziału w zysku i uczestniczy w stratach w tym samym stosunku art. 105), chyba że z umowy spółki wynika co innego.

Wspólnik nie może działać sprzecznie z interesami spółki art. 110 § 1 ) ani też uczestniczyć w spółce konkurencyjnej art. 110 § 2).

40 ~ 41

VII. SPOŁKA KOMANDYTOWA

1. Podstawa normatywna

Podstawę prawną konstrukcji i rozwiązań strukturalnych spółki komandytowej stanowią przepisy (art. 143-158 k.h.) rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 27czerwca 1934 r. -Kodeks handlowy (Dz.U. nr 57, poz. 502 z późn. zm.).

2. Definicja i istota spółki komandytowej

Spółką komandytową jest spółka, która ma na celu prowadzenie w większym rozmiarze przedsiębiorstwa zarobkowego lub gospodarstwa rolnego pod wspólną firmą. Charakterystyczne jest to, że za zobowiązania spółki wobec wierzycieli przynajmniej jeden wspólnik (komplementariusz) odpowiada bez ograniczenia, a odpowiedzialność przynajmniej jednego wspólnika (komandytariusza) jest ograniczona art. 143 k.h.). Spółka ta nie jest osobą prawną, korzysta jednak z atrybutów osobowości prawnej.

3. Powstanie spółki komandytowej

Utworzenie spółki wymaga zawarcia umowy w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności art. 145 k.h.). Spółka podlega obowiązkowemu wpisaniu do rejestru handlowego; spółka powstaje dopiero w chwili zarejestrowania (art. 146 § 1 k.h.).

Wpis do rejestru handlowego obejmuje następujące elementy: firmę, siedzibę i przedmiot przedsiębiorstwa; imiona i nazwiska wspólników; imiona i nazwiska osób, które są upoważnione do reprezentowania spółki (art. 79 § 1 ) ; przedmiot wkładu każdego komandytariusza z zaznaczeniem, w jakiej części został wniesiony; zwroty wkładów, choćby częściowe; oznaczona pieniężnie wysokość odpowiedzialności każdego komandytariusza wobec wierzy cieli (suma komandytowa) ; zmiany powyższych danych ( art. 146 § 2 k.h.).

4. Organizacja wewnętrzna i zarządzanie

Komplementariusze są aktywnymi członkami spółki. Należy do nich kierowanie sprawami spółki. Ponadto tylko komplementariusze mogą reprezentować spółkę na zewnątrz i tylko oni mogą zawierać umowy oraz zaciągać zobowiązania art. 93 i 94 k.h.).

Komandytariusze nie mają prawa reprezentowania spółki na zewnątrz, mogą działać jedynie jako pełnomocnicy. Jeżeli podejmą jakieś czynności w imieniu spółki nie ujawniwszy pełnomocnictwa, odpowiadają z tej czynności wobec wierzycieli bez ograniczeń art. 152 k.h.).

Nazwa firmy podlega ochronie prawnej jako dobro osobiste. Firma spółki komandytowej składa się z nazwiska i przynajmniej pierwszej litery imienia jednego lub kilku wspólników odpowiadających bez ograniczenia oraz zawiera dodatek "spółka komandytowa". Nazwiska komandytariuszy nie mogą być zamieszczone w firmie.

Rachunkowość spółki komandytowej odbywa się na odrębnych zasadach.

44 ~ 45

5. Prawa i obowiązki wspólników

Komandytariusz ma prawo domagać się odpisu rocznego bilansu oraz przeglądać księgi i dokumenty celem sprawdzenia ich rzetelności (art. 154 § 1 k.h.).

Komandytariusz odpowiada za zobowiązania spółki wobec jej wierzycieli tylko do wysokości sumy komandytowej art. 147 k. h).

Zawieranie umów i dokonywanie jednostronnych czynności prawnych przekraczających zakres zwykłych czynności spółki wymaga zgody komandytariusza art. 155 § 2 k.h.).

Komandytariusz nie ma ani prawa, ani obowiązku prowadzenia spraw spółki art. 155 § 2 k.h.). Komandytariusz ma natomiast prawo do uczestnictwa

w zyskach spółki. Ma jednocześnie obowiązek pokrywania strat (szczegóły powinna regulować umowa spółki). W razie wątpliwości komandytariusz uczestniczy w stratach jedynie do wysokości umówionego wkładu art. 156 § 2 k.h.).

Spółkę może reprezentować każdy wspólnik.

W razie śmierci komandytariusza (inaczej niż komplementariusza) nie następuje rozwiązanie firmy. Spadkobiercy komandytariusza powinni zawsze wskazać jedną osobę do wykonywania swoich prac, gdy zaś tego nie uczynią, komplementariusze mogą działać w pełnym zakresie bez ich zgody (art. 157 k.h.).

6. Stosunki majątkowe w spółce

Rzeczy i prawa wniesione tytułem wkładu, a także nabyte lub uzyskane dla spółki w czasie jej istnienia stanowią majątek spółki art. 82 k.h. w zw. z art. 144 k.h.).

Wkład komandytariusza i suma komandytowa nie muszą być sobie równe. Wkład oznacza określoną wartość majątkową, która pomnaża kapitał spółki, suma komandytowa stanowi zaś o granicach odpowiedzialności wobec wierzycieli.

7. Odpowiedzialność za zobowiązania spółki

Odpowiedzialność ta jest zróżnicowana: komplementariusze odpowiadają bez ograniczeń, całym swoim majątkiem i solidarnie (art. 85 § 1 k.h.). Natomiast komandytariusze odpowiadają za zobowiązania spółki tylko do wysokości sumy komandytowej art. 147 k.h.). Jeśli wkład równy jest sumie komandytowej i jeżeli został w całości wniesiony, komandytariusz jest wolny od dalszej odpowiedzialności za zobowiązania spółki art. 148 § 1 k.h.).

8. Rozwiązanie i likwidacja spółki

Rozwiązanie spółki i ustąpienie wspólnika jest w spółce komandytowej uregulowane identycznie jak w spółce jawnej (art. 144 k.h.). Wyjątkiem jest to, że śmierć komandytariusza nie stanowi przyczyny rozwiązania spółki art. 157 § 1 k.h.). Spadkobiercy komandytariusza powinni wskazać spółce do wykonywania jego praw jedną osobę.

Podział między spadkobierców udziału komandytariusza jest skuteczny wobec spółki jedynie za zgodą pozo-stałych wspólników art. 157 § 2 k.h.).

46 i 47

VIII. SPÓŁJKA Z OGRANICZONĄ

ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ

1. Podstawa normatywna

Podstawę prawną konstrukcji i rozwiązań strukturalnych spółki z ograniczoną odpowiedzialnością stanowią przepisy art. 158-306 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 czerwca 1934 r. - Kodeks handlowy (Dz.U. nr 57, poz. 502 z późn, zm.).

2. Istota spółki z ograniczoną odpowiedzialnością

Spółka z o.o. jest spółką kapitałową posiadającą osobowość prawną.

Spółki z o.o. mogą być tworzone w celach gospodarczych przez jedną lub więcej osób, o ile ustawy nie zawierają ograniczeń (art. 158 k.h.).

Spółka z o.o. jest osobą prawną z chwilą wpisania jej do rejestru handlowego. Może ona pod swą firmą nabywać prawa i zaciągać zobowiązania. Także może pozywać i być pozywaną.

3. Powstanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością

Powołanie spółki z o.o. wymaga (art. 160 k.h.) spełnienia następujących warunków:

· zawarcia umowy spółki przez wspólników, a w przypadku spółki jednoosobowej sporządzenia aktu założycielskiego,

wniesienia całego kapitału zakładowego, ustanowienia władz spółki,

. wpisu do rejestru handlowego.

Umowa spółki powinna być zawarta w formie aktu notarialnego i powinna określać art. 162 § 1, 2 k.h.):

. firmę i siedzibę spółki,

. przedmiot przedsiębiorstwa,

czas trwania spółki, jeżeli jest ograniczony, . wysokość kapitału zakładowego,

czy wspólnik może mieć jeden czy większą ilość udziałów,

. ilość i wysokość udziałów objętych przez poszczególnych wspólników.

Kapitał zakładowy dzieli się na udziały o równej lub nie-równej wysokości, a jego wysokość nie może być mniejsza niż 4 000 zł. Wysokość udziału nie może być mniejsza niż 50 zł (art. 159 § 1, 2 k.h.).

Przez wpis do rejestru handlowego spółka nabywa osobowość prawną.

4. Organizacja wewnętrzna i zarządzanie

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością ma następujące organy: zarząd, rada nadzorcza, zgromadzenie wspólników.

Zarząd składa się z jednego lub większej liczby członków, wybieranych uchwałą wspólników (art. 195 k.h.). Reprezentuje spółkę na zewnątrz oraz w sądzie i poza sądem (art. 198 k.h.); odpowiada m.in. za należyte prowadzenie księgowości spółki art. 244 k.h.).

Rada nadzorcza lub komisja rewizyjna powinny być ustanowione w spółkach, których kapitał zakładowy przewyższa

48 ~/ 49

kwotę 25 000 zł, a wspólników jest więcej niż 50 art. 206 k.h.). Składa się ona z trzech członków wybieranych uchwałą wspólników art. 208 § 1 k.h.) na jeden rok, jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej art. 209 § 1 k.h.). Prawa i obowiązki rady nadzorczej i komisji rewizyjnej określają art. 212 - 214 k.h.

Zgromadzenie wspólników jest zwoływane przez zarząd lub radę nadzorczą art. 226 § l, 2 k.h.). Przepisy art. 221 -222 k.h. określają, w jakich sprawach są wymagane uchwały zgromadzenia wspólników.

Zgromadzenie wspólników może mieć formę zgromadzenia zwyczajnego (art. 223 k.h.) lub zgromadzenia nadzwyczajnego (art. 224 k.h.). Jeżeli przepisy lub umowa spółki nie stanowią inaczej, zgromadzenie jest ważne bez względu na ilość reprezentowanych na nim udziałów (art. 232). Na każde 10 zł udziału przypada jeden głos. Uchwały zapadają bezwzględną większością głosów (art. 236 k.h.), większością 2/3 głosów oddanych (art. 237 § 1 k. ja.) lub za zgodą wszystkich wspólników, których dotyczą (art. 237 § 3 k.h.).

Spółka z o.o. musi prowadzić księgi handlowe, a ponadto sporządzać bilans, rachunek zysków i strat oraz pisemne sprawozdania z działalności.

5. Prawa i obowiązki wspólników

Wspólnicy mają rozliczne uprawnienia. Wymienić spośród nich należy zwłaszcza:

· prawa korporacyjne obejmujące prawo do uczestnictwa i prawo głosu na zgromadzeniu wspólników (art. 233 k.h.), prawo do kontroli (art. 205 k.h.);

· prawa majątkowe obejmujące prawo do udziału w zyskach art. 191 ), prawo do udziału w podziale majątku likwidowanej spółki (art. 275 k.h.);

· obowiązki zaś to m.in. dokonywanie dopłat celem podwyższenia kapitału spółki art. 178 k.h.).

Wyłączenie wspólnika może orzec sąd z ważnych przy-czyn na żądanie pozostałych wspólników, byleby ich udziały przedstawiały więcej niż połowę kapitału zakładowego (art. 280 k.h.). Sposób zaspokojenia roszczeń wyłączonego wspólnika określa art. 281 k.h.

6. Stosunki majątkowe w spółce

Spółka z o.o. opiera swój byt na wyodrębnionym majątku będącym wkładem wspólników. Majątek ten staje się własnością spółki jako osoby prawnej, natomiast wspólnicy (udziałowcy) posiadają w niej jedynie określone prawa majątkowe wobec spółki.

7. Odpowiedzialność za zobowiązania spółki

Wspólnicy nie odpowiadają osobiście za zobowiązania spółki art. 159 §1 k.h.), t.o właśnie spółka odpowiada wobec wierzycieli całym swoim majątkiem. Wspólnicy natomiast odpowiadają osobiście za zobowiązania wobec Skarbu Państwa.

8. Rozwiązanie i likwidacja spółki

Rozwiązanie spółki powodują przyczyny określone w art. 262 i 263 k.h. Są to głównie przyczyny przewidziane w umowie spółki bądź uchwała wspólników o rozwiązaniu spółki.

50 51

W czasie likwidacji spółka zachowuje osobowość prawną (art. 265 § 1 k.h.). Procedurę związaną z likwidacją spółki i sposób zaspokojenia wierzycieli regulują art. 264 - 279 k.h.

IX. SPÓJKA AKCYJNA

1. Podstawa normatywna

Podstawę prawną konstrukcji i rozwiązań strukturalnych spółki akcyjnej stanowią przepisy art. 307-497 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 czerwca 1934 r. -Kodeks handlowy (Dz. U. nr 57, poz. 502).

2. Istota spółki akcyjnej

Spółka akcyjna jest rozwiniętą formą spółki kapitałowej. Jest ona osobą prawną, w której dominującą rolę odgrywa element majątkowy w postaci kapitału. Stosunki między spółką a jej udziałowcami mają charakter wyłącznie majątkowy. Może ona być zawiązana w celu gospodarczym lub niegospodarczym, np. charytatywnym. Nazwa spółki akcyjnej pochodzi od akcji, które są rodzajem udziału w kapitale zakładowym.

3. Powstanie spółki

Powołanie spółki akcyjnej jest zróżnicowane. Założenie łączne polega na utworzeniu spółki przez

samych założycieli bądź przez założycieli i osoby trzecie art. 313-315 k.h.). Z kolei założenie sukcesywne jest procesem składającym się z kilku etapów (art. 316-328 k.h.); występują w nim dwie kategorie wspólników: założyciele spółki i osoby nabywające akcje w drodze subskrypcji.

52 ~~ 53

Jest wymagane, aby spółka była wpisana do rejestru handlowego art. 329 k.h., art. 330 k.h.). Dopiero przez zarejestrowanie spółka nabywa osobowość prawną.

Spółka akcyjna posiada statut, który zgodnie z art. 308 i 309 k.h. powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego. Każda jego zmiana wymaga uchwały walnego zgromadzenia (art. 431 ) .

Wysokość kapitału zakładowego spółki musi wynosić co najmniej 100 000 zł.

4. Prawa i obowiązki akcjonariuszy

Akcja jest papierem wartościowym wystawionym przez spółkę, zawierającym treść określoną przepisami i stwierdzającą uczestnictwo jej posiadacza w spółce. Według kryterium określenia uprawnionego, dzielimy je na imienne i na okaziciela art. 345 i 346 k.h.), a według rozmiaru praw i obowiązków dzielimy je na akcje zwyczajne i uprzywilejowane (art. 357 k.h.).

Prawa przysługujące akcjonariuszom dzielimy na prawa majątkowe (prawo do udziału w zyskach - art. 355 k.h. i kwocie likwidacyjnej art. 458 k.h.) oraz prawa korporacyjne (prawo do uczestnictwa i prawo głosu na walnym zgromadzeniu - art. 405 k.h., prawo do wnioskowania walnych zgromadzeń - art. 394 k.h., prawo do zaskarżania uchwał zgromadzenia - art. 413 k.h.).

Akcjonariusz jest zobowiązany do pełnej wpłaty należności za akcje, które nabył art. 341-343 k.h.).

Spółka akcyjna musi prowadzić księgi handlowe, a po-nadto sporządzać bilans, rachunek zysków i strat oraz pisemne sprawozdania z działalności.

5. Tworzenie kapitału akcyjnego

Kapitał akcyjny spółki powinien wynosić co najmniej 100 000 zł (art. 311 k.h.). Kapitał ten może być pokryty zarówno wkładami pieniężnymi, jak i w postaci aportu (art. 311 k.h., art. 312 k.h.); może on zostać podwyższony (art. 432-434, 439 k.h.) lub obniżony (art. 440 i 441 k.h.). Kapitał może być zgromadzony w drodze publicznej subskrypcji akcji (art.316, 318-322, 325, 336 k.h.).

6. Organy wewnętrzne spółki akcyjnej

W spółce akcyjnej są organy typowe dla konstrukcji

spółki. Zarząd (art. 366-3'75 k.h.) prowadzi wszystkie sprawy spółki

i składa się z jednego lub większej liczby członków, wybieranych przez walne zgromadzenie na okres najwyżej trzech lat (art. 366-368 k.h.). Jest on organem reprezentującym spółkę na zewnątrz oraz w sądzie (art. 369 § 1 ) . Zarząd odpowiada za prowadzenie księgowości, a jego członków obowiązuje zakaz zajmowania się interesami konkurencyjnymi (art. 375 § 1).

Rada nadzorcza lub komisja rewizyjna sprawuje kontrolę i jest powoływana, gdy kapitał zakładowy spółki wynosi ponad 500 000 zł. Rada nadzorcza składa się co najmniej z pięciu członków wybieranych przez walne zgromadzenie (art. 379-380 k.h.) najwyżej na trzy lata. Organ ten sprawuje nadzór nad wszystkimi dziedzinami działalności spółki (art. 382, 386 k.h.).

Walne zgromadzenie (art. 388-417 k.h.) jest zwoływane przez zarząd w drodze ogłoszenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (art. 396) . Walne zgromadzenie akcjona-

54 ~~ 55

riuszy może się odbyć w formie zgromadzenia zwyczajnego (art. 390 k.h.) i zgromadzenia nadzwyczajnego (art. 391 k.h.).

Uchwały walnego zgromadzenia zapadają: bezwzględną liczbą głosów art. 407 k.h.), większością trzech czwartych głosów (art. 408 k.h.), za zgodą wszystkich akcjonariuszy, których dotyczą (art. 408 k.h.), większością dwóch trzecich głosów (art. 409 k.h.).

7. Odpowiedzialność w spółce akcyjnej

Za zobowiązania spółki odpowiada sama spółka całym swoim majątkiem.

Odpowiedzialność prawna obejmuje odpowiedzialność cywilną i odpowiedzialność karną. Kodeks handlowy określa, jaka jest odpowiedzialność cywilna (art. 470-481 k.h.) i karna (art. 482-490 k.h.) wspólników, członków zarządu, biegłych rewidentów i likwidatorów za nierzetelne wykonywanie swoich obowiązków, spowodowane przez niedbalstwo lub świadome zaniechanie i narażające spółkę lub jej wierzycieli na stratę.

8. Rozwiązanie i likwidacja spółki

Rozwiązanie spółki powodują (art. 444 k.h.): przyczyny przewidziane w statucie oraz uchwała walnego zgromadzenia o rozwiązaniu spółki lub o przeniesieniu jej siedziby za granicę. Ustawa dopuszcza również ogłoszenie upadłości spółki, jak również inne przyczyny przewidziane przepisami, np. rozwiązanie spółki przez sąd wskutek nieusunięcia braków przy założeniu spółki, utrata koncesji.

Procedurę związaną z likwidacją spółki regulują art. 445-462 k.h. W czasie likwidacji spółka zachowuje osobowość prawną.

X. SPÓŁDZIELNIA JAKO PODMIOT

OBROTU HANDLOWEGO

1. Podstawa normatywna

Podmiotem obrotu handlowego jest również spółdzielnia. Podstawę prawną konstrukcji i jej rozwiązań konstrukcyjnych stwarzają przepisy ustawy z 16 września 1982 r. o prawie spółdzielczym (Dz. U. z 1995r. nr 54, poz. 288 z późn. zm.). Przepisy te stanowią odpowiednią bazę wyjściową tych rozważań.

2. Pojęcie spółdzielni

Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą.

Spółdzielnia może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska art. 1 prawa spółdzielczego) .

3. Konstrukcja ustawowa

Spółdzielnia prowadzi działalność na podstawie ustawy - Prawo spółdzielcze, innych ustaw szczególnych oraz postanowień zarejestrowanego statutu art. 2).

56 ~ 57

Majątek spółdzielni w sensie ekonomicznym jest prywatną własnością jej członków (art. 3), natomiast w sensie prawnym jest własnością spółdzielni jako osoby prawnej.

Statut spółdzielni powinien określać:

1 ) oznaczenie nazwy z dodatkiem "spółdzielnia" lub "spółdzielczy" i podaniem jej siedziby;

2) przedmiot działalności spółdzielni oraz czas jej trwania, jeśli założono ją na czas określony;

3) wysokość wpisowego oraz wysokość i ilość udziałów, które członek jest obowiązany zadeklarować, terminy wnoszenia i zwrotu oraz skutki niewniesienia udziału w ter-minie; jeżeli statut przewiduje wnoszenie więcej niż jednego udziału, może określać ich górną granicę;

4) prawa i obowiązki członków;

5) zasady i tryb przyjmowania członków, wypowiadania członkostwa, wykreślania i wykluczania członków;

6) zasady zwoływania walnych zgromadzeń, obradowania na nich i podejmowania decyzji;

7) zasady i tryb wyboru oraz odwoływania członków organów spółdzielni;

8) zasady podziału nadwyżki bilansowej (dochodu ogólnego) oraz pokrywanie strat spółdzielni art. 5).

4. Rodzaje spółdzielni

Ustawa z 16 września 1982 r. o prawie spółdzielczym (Dz.U. z 1995 r. nr 54, poz. 288 z późn. zm.) pozwala wyróżnić następujące rodzaje spółdzielni:

a) spółdzielnie produkcji rolnej, b) spółdzielnie kółek rolniczych, c) spółdzielnie pracy,

d) spółdzielnie mieszkaniowe.

Jeśli chodzi o rolniczą spółdzielnię produkcyjną, to trzeba tutaj uwzględnić, że przedmiotem jej działalności jest prowadzenie wspólnego gospodarstwa rolnego oraz działalności na rzecz indywidualnych gospodarstw rolnych członków. Spółdzielnia może również prowadzić inną działalność gospodarczą art. 138).

Członkami spółdzielni mogą być rolnicy będący:

1 ) właścicielami lub posiadaczami samoistnymi gruntów rolnych,

2) dzierżawcami, użytkownikami lub innymi posiadacza-mi zależnymi gruntów rolnych (art. 139 § 1 ) .

Wyróżnić trzeba jeszcze spółdzielnie kółek rolniczych (usług rolniczych). Przedmiotem gospodarczej działalności spółdzielni kółek rolniczych (usług rolniczych) jest świadczenie usług dla rolnictwa i innych rodzajów usług wynikających z potrzeb środowiska wiejskiego art. 180 § 1 ) . Spółdzielnia może również zajmować się wytwarzaniem środków i materiałów dla rolnictwa, przetwórstwem rolnym i produkcją rolną oraz prowadzeniem gospodarstwa rolnego art. 180 § 2).

Ponadto istnieją także spółdzielnie pracy. Przedmiotem ich gospodarczej działalności jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa na podstawie osobistej pracy członków (art. 181 ) . Przedmiotem działalności spółdzielni inwalidów i spółdzielni niewidomych jest zawodowa i społeczna rehabilitacja inwalidów i niewidomych przez pracę w prowadzonym wspólnie przedsiębiorstwie (art. 181 a § 1 ) . Spółdzielnie pracy rękodzieła ludowego i artystycznego tworzą nowe i kultywują tradycyjne wartości kultury materialnej, organizują i rozwijają rękodzieło ludowe i artystyczne, sztukę i przemysł artystyczny (art. 181a § 3).

Liczną grupę rodzajową stanowią spółdzielnie mieszkaniowe. Przedmiotem działalności spółdzielni mieszkaniowej jest zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych członków i ich

58 ~~ 59

rodzin oraz potrzeb gospodarczych i kulturalnych, wynikających z zamieszkiwania w spółdzielczym osiedlu lub budynku.

Trzeba jeszcze uwzględnić związki spółdzielcze. Chodzi o to, że spółdzielnie mogą zakładać związki rewizyjne i przy-stępować do nich. Liczba założycieli związku rewizyjnego nie może być mniejsza niż dziesięć art. 240 § 1). Celem związku rewizyjnego jest zapewnienie zrzeszonym w nim spółdzielniom pomocy w ich działalności statutowej art. 240 § 2).

Do zadań związku rewizyjnego należy:

1 ) przeprowadzenie lustracji zrzeszonych spółdzielni; 2) prowadzenie na rzecz zrzeszonych spółdzielni działalności instruktażowej, doradczej, kulturalnooświatowej, szkoleniowej i wydawniczej;

3) reprezentowanie interesów zrzeszonych spółdzielni wobec organów administracji państwowej i organów samorządu terytorialnego;

4) reprezentowanie zrzeszonych spółdzielni za granicą; 5) inicjowanie i rozwijanie współpracy między spółdziel- niami oraz współdziałanie z placówkami naukowo-badawczymi;

6) wykonywanie innych zadań przewidzianych w niniejszej ustawie oraz statucie (art. 230 § 3).

5. Powstanie spółdzielni

Osoby mające zamiar założenia spółdzielni (założyciele) uchwalają statut spółdzielni i dokonują wyboru jej organów. Liczba założycieli spółdzielni nie może być mniejsza od dziesięciu, jeżeli założycielami są osoby fizyczne, i trzech, jeżeli założycielami są osoby prawne art. 6) .

Zarząd spółdzielni występuje do sądu rejestrowego, w okręgu którego spółdzielnia ma mieć siedzibę, z wnioskiem

o wpisanie spółdzielni do rejestru spółdzielni i ich związku art. 7) .

Spółdzielnia nabywa osobowość prawną z chwilą wpisania jej do rejestru art. 11).

6. Prawa i obowiązki członów spółdzielni

Prawa i obowiązki członków spółdzielni są określone- w ustawie z 16 września 1982r. o prawie spółdzielczym (Dz.U. z 1995r. nr 54, poz. 288 z późn. zm.).

Członek spółdzielni ma w szczególności następujące prerogatywy i obowiązki: prawo korzystania ze świadczeń spółdzielni w zakresie określonym w statucie art. 18), a także obowiązek do wniesienia wpisowego oraz za-deklarowanych udziałów zgodnie z postanowieniami statu-tu. Członek spółdzielni uczestniczy w pokrywaniu jej strat do wysokości zadeklarowanych udziałów oraz nie odpowiada wobec wierzycieli spółdzielni za jej zobowiązania art. 19). Trzeba uwzględnić, że członek spółdzielni nie może przed ustaniem członkostwa żądać zwrotu wpłat dokonanych za udziały (art. 21 ) . Może on wystąpić z niej za wypowiedzeniem (art. 22). Członek spółdzielni może rozporządzać swoimi roszczeniami do spółdzielni o wypłatę udziałów oraz o zwrot wkładów lub o wypłatę ich równowartości ze skutecznością od dnia, w którym roszczenia te stały się wymagalne art. 27) .

Wkłady dotyczą tylko niektórych spółdzielni, jeżeli wnoszenie jest niezbędne do realizacji zadań statutowych, np. spółdzielnie mieszkaniowe. Z funduszu wkładów spółdzielni nie wolno pokrywać jej strat.

60 ~ ~ 61

7. Ustrój wewnętrzny spółdzielni

Organami spółdzielni są:

1 ) walne zgromadzenie (art. 36 § 1 ) , 2) rada nadzorcza art. 44),

3) zarząd art. 49),

4) zebranie grup członkowskich art. 35) w spółdzielniach, w których walne zgromadzenie jest zastąpione przez zebranie przedstawicieli.

Walne zgromadzenie jest najwyższym organem spółdzielni, w którym członek może brać udział tylko osobiście.

Rada nadzorcza natomiast ma za zadanie sprawować kontrolę i nadzór nad działalnością spółdzielni. Działalnością spółdzielni kieruje zarząd, który również reprezentuje ją na zewnątrz.

Zarząd składa się co najmniej z trzech członków wybieranych przez walne zgromadzenie lub radę nadzorczą (w zależności od postanowień statutu) . Oświadczenia woli za spółdzielnię składają przynajmniej dwaj członkowie zarządu lub jeden członek zarządu i osoba przez zarząd do tego upoważniona.

Do organów spółdzielni mogą być wybierani tylko jej członkowie.

8. Przekształcenia i likwidacje spółdzielni

Spółdzielnia może w każdym czasie połączyć się z inną spółdzielnią na podstawie uchwał walnych zgromadzeń łączących się spółdzielni, powziętych większością 2/3 głosów art. 96) .

Spółdzielnia może podzielić się na podstawie uchwały walnego zgromadzenia podjętej większością 2/3 głosów w

ten sposób, że z jej wydzielonej części zostaje utworzona nowa spółdzielnia art. 108) .

Spółdzielnia może przejść w stan likwidacji w razie zaistnienia następujących powodów:

1 ) z upływem okresu, na który - w myśl statutu -spółdzielnię utworzono,

2) wskutek zmniejszania się liczby członków poniżej wskazanej w statucie lub w ustawie,

3) wskutek zgodnych uchwał walnych zgromadzeń zapadłych większością 3/4 głosów na dwóch kolejno po sobie następujących walnych zgromadzeniach, które odbyły się w odstępie co najmniej dwóch tygodni (art. 113).

Związek rewizyjny, w którym spółdzielnia jest zrzeszona, może podjąć uchwałę o postawieniu spółdzielni w stan likwidacji, jeżeli: działalność spółdzielni wykazuje rażące i uporczywe naruszania prawa lub postanowień statutu, spółdzielnia została zarejestrowana z naruszeniem prawa, spółdzielnia co najmniej od roku nie prowadzi działalności gospodarczej.

Ogłoszenie upadłości spółdzielni następuje w razie jej niewypłacalności art. 130).

Członkowie spółdzielni nie mają prawa do mienia pozostałego po zlikwidowaniu spółdzielni.

Pozostały majątek spółdzielni po spłacie względnie zabezpieczeniu wierzycieli i wypłacie udziałów zostaje przeznaczony na cele spółdzielcze lub cele społeczne, zgodnie z uchwałą ostatniego walnego zgromadzenia członków) .

62 ~ 63

XI. RZEMIOSŁO W OBROCIE

HANDLOWYM

1. Podstawa normatywna

Podstawę prawną konstrukcji i rozwiązań strukturalnych rzemiosła reguluje ustawa z 22 marca 1989 r. o rzemiośle (Dz.U. nr 17, poz. 92 z późn. zm.).

2. Pojęcie rzemiosła

Rzemiosłem jest zawodowe wykonywanie działalności gospodarczej przez osobę fizyczną lub spółkę cywilną osób fizycznych, z udziałem kwalifikowanej pracy własnej (w imieniu własnym tej osoby i na jej rachunek). Ustawa pozwala zatrudnić do 15 osób. Do wymaganej liczby 15 pracowników nie wlicza się emerytów i rencistów, pracowników nie zatrudnionych bezpośrednio przy produkcji lub świadczeniu usług, uczniów, członków rodziny pozostających we wspólnym z rzemieślnikiem gospodarstwie domowym art. 2 ust.5).

Do rzemiosła nie zalicza się działalności: handlowej, gastronomicznej, transportowej, usług hotelarskich, usług świadczonych w wykonywaniu wolnych zawodów, usług leczniczych oraz działalności wytwórczej i usługowej artystów plastyków i fotografików art. 2 ust. 4).

64

3. Podstawowe prawa i obowiązki rzemieślnika

Ustawa z 22 marca 19$9 r. o rzemiośle przewiduje, że rzemieślnik ma prawo do dobrowolnego zrzeszania się w cechach i spółdzielniach rzemiosła oraz może wybierać i być wybieranym do organów samorządu rzemiosła, jak również może korzystać z uproszczonych (zryczałtowanych) form opodatkowania oraz zwolnień i ulg podatkowych na zasadach powszechnie obowiązujących podmioty gospodarcze art. 4) .

Rzemieślnik jest obowiązany przestrzegać zasad etyki i godności zawodowej (art. 5). Za naruszenie wymienionych zasad rzemieślnicy cechowi ponoszą odpowiedzialność dyscyplinarną, której zasady i tryb postępowania określa statut organizacji samorządu rzemiosła art. 6) .

4. Samorząd rzemiosła

Samorząd zawodowy rzemiosła jest związkiem praco-dawców art. 7 ust. 1 ) . Do jego zadań należy w szczególności rozwijanie działalności społeczno-gospodarczej rzemiosła, udzielanie pomocy zrzeszonym w organizacjach samorządowym rzemieślnikom, reprezentowanie ich interesów wobec organów władzy i administracji państwowej oraz organizacji społecznych i gospodarczych, a także uczestniczenie w realizacji zadań systemu oświaty i wychowania w celu zapewnienia wykwalifikowanych kadr dla rzemiosła (art. 7 ust. 5).

Organizacjami samorządu rzemiosła są: cechy, spółdzielnie rzemieślnicze, izby rzemieślnicze, Związek Rzemiosła Polskiego art. 7 ust. 2). Organizacje te mają osobowość prawną, którą uzyskuje się z chwilą wpisu do rejestru sądowego art. 8).

65

Spółdzielnie rzemieślnicze jako organizacje rzemiosła działają na zasadach określonych w przepisach Prawa spółdzielczego, podlegają też rejestracji w rejestrze spółdzielczym art. 10).

5. Reprezentacja zrzeszeń

Izby rzemieślnicze są społeczno-zawodowymi organizacjami zrzeszającymi na zasadzie dobrowolności cechy i spółdzielnie rzemieślnicze art. 11 ) .

Organizacje samorządu rzemiosła: cechy, spółdzielnie rzemieślnicze, izby rzemieślnicze - mogą powołać ogólnopolską reprezentację zwaną Związek Rzemiosła Polskiego art. 12 ust. 1 ) .

Związek Rzemiosła Polskiego może być utworzony z inicjatywy co najmniej 10 organizacji samorządu rzemiosła. Jego założycielami mogą być izby rzemieślnicze, spółdzielnie rzemieślnicze oraz cechy o zasięgu ogólnopolskim, które zadeklarują członkostwo w tym związku w drodze uchwał walnych zgromadzeń.

W Związku Rzemiosła Polskiego mogą się zrzeszać jednostki tworzone przez organizacje rzemiosła (art. 12 ust. 2,3). Podstawowym zadaniem Związku jest zapewnienie zrzeszonym w nim organizacjom pomocy w realizacji zadań statutowych, rozwijanie działalności społeczno-zawodowej oraz reprezentowanie interesów rzemiosła w kraju i za granicą art. 12 ust. 4).

XII. PRZEDSIĘBIORSTWA

PAŃSTWOWE

1. Wprowadzenie do zagadnienia

Podmiotem obrotu handlowego są również przedsiębiorstwa państwowe. Prawną podstawę stwarzają tutaj przepisy ustawy z 25 września 1981r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. nr 18, poz. 80 z późn. zm.). Przepisy te stanowią odpowiednią podstawę tych rozważań.

2. Pojęcie i rodzaje przedsiębiorstw

Przedsiębiorstwo państwowe jest samodzielnym, samorządnym i samofinansującym się przedsiębiorcą posiadającym osobowość prawną art. 1 ) .

Tradycyjny podział przedsiębiorstw uwzględnia ich zróżnicowanie na:

1) kluczowe, tj. przedsiębiorstwa powoływane przez naczelne i centralne organy administracji państwowej, oraz 2) terenowe, tj. powoływane przez terenowe organy administracji państwowej.

Przedsiębiorstwa państwowe mogą być tworzone jako: 1 ) przedsiębiorstwa działające na zasadach ogólnych, 2) przedsiębiorstwa użyteczności publicznej (art. 5).

66 '~1 I 67

3. Powstanie przedsiębiorstwa

Przedsiębiorstwa państwowe mogą być tworzone przez: naczelne oraz centralne organy administracji państwowej, Narodowy Bank Polski i banki państwowe jako organy założycielskie art. 7).

Utworzenie przedsiębiorstwa państwowego poprzedza postępowanie przygotowawcze, które ma na celu zbadanie i ocenę potrzeby oraz warunków utworzenia przedsiębiorstwa art. 9). Organ zamierzający utworzyć przedsiębiorstwo państwowe powołuje w tym celu zespół przygotowawczy, który dokonuje niezbędnych ustaleń i przedstawia swoją opinię. Decyzja o utworzeniu przedsiębiorstwa państwowego należy już do powyższego organu.

Przedsiębiorstwo państwowe uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisania do rejestru sądowego.

4. Ustrój organizacyjny i władze

Ustawa wymaga, aby statut przedsiębiorstwa państwowego uchwaliła załoga. Reguluje on strukturę organizacyjną przedsiębiorstwa, a także określa tworzenie zakładów i innych jednostek organizacyjnych, system kontroli wewnętrznej, stosunki prawne między jednostkami organizacyjnymi wchodzącymi w skład przedsiębiorstwa oraz zasady występowania w stosunkach prawnych z innymi jednostkami organizacyjnymi art. 26). Statut przedsiębiorstwa przewiduje powołanie kolegium przedsiębiorstwa oraz rady techniczno-ekonomicznej art. 28); ponadto może przewidywać powołanie przez dyrektora komisji do rozstrzygania sporów majątkowych między jednostkami organizacyjnymi wchodzącymi w skład przedsiębiorstwa (art. 29).

68

Regulamin organizacyjny przedsiębiorstwa państwowego określa szczegółowo zakres działania, podział czynności i odpowiedzialność osób pełniących funkcje kierownicze i samodzielne w przedsiębiorstwie (art. 2'7).

Organami przedsiębiorstwa są: ogólne zebranie pracowników (delegatów), rada pracownicza i dyrektor przedsiębiorstwa art. 30).

Dyrektor powołany przez radę pracowniczą zarządza przedsiębiorstwem i reprezentuje je na zewnątrz (art. 31 i 32).

5. Majątek przedsiębiorstwa

Majątek przedsiębiorstwa tworzy organ założycielski, który wyposaża przedsiębiorstwo w środki niezbędne do prowadzenia działalności określonej w akcie prawnym o jego utworzeniu art. 46), a także wszelkie prawa majątkowe nabyte w czasie prowadzenia działalności.

6. Zarządzanie przedsiębiorstwem

Przedsiębiorstwem jednoosobowo zarządza dyrektor.

Z ustawy wynika, że zarządzanie przedsiębiorstwem państwowym organ założycielski może powierzyć osobie fizycznej lub prawnej. Powierzenie zarządzania może nastąpić z inicjatywy organu założycielskiego, za zgodą rady pracowniczej i ogólnego zebrania pracowników (delegatów) przedsiębiorstwa, a także na wniosek rady pracowniczej przedsiębiorstwa, za zgodą ogólnego zebrania pracowników (delegatów) lub na wniosek zarządcy komisarycznego art. 45a-45d) .

69

7. Załoga przedsiębiorstwa

Ustawa z 25 września 1981 r. o samorządzie załogi przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. nr 24, poz. 123 z późn. zm.) stanowi, że załoga przedsiębiorstwa uczestniczy w zarządzaniu przedsiębiorstwem państwowym na zasadach w niej określonych.

Organami samorządu załogi są: 1 ) ogólne zebranie pracowników przedsiębiorstwa, 2) rada pracownicza przedsiębiorstwa, 3) rada pracownicza zakładu w przedsiębiorstwie wielozakładowym.

Załoga może wypowiadać się w istotnych sprawach przedsiębiorstwa w formie referendum.

Ogólne zebranie pracowników stanowi formę bezpośredniego uczestnictwa załogi w zarządzaniu przedsiębiorstwem (art. 7 ust. 1 ) . Statut samorządu załogi określa sposób zwoływania ogólnego zebrania pracowników (art. 8 ust. 3).

Rada pracownicza składa się z 15 członków; reprezentuje samorząd załogi art. 2). Statut samorządu załogi może ustalić inną liczbę członków rady pracowniczej (art. 13 ust. l ) .

Dyrektor przedsiębiorstwa wykonuje uchwały rady pracowniczej dotyczące działalności przedsiębiorstwa. Radzie pracowniczej przedsiębiorstwa przysługuje prawo wstrzymania decyzji dyrektora, jeżeli jest ona sprzeczna z prawem, sprzeczna z uchwałą rady pracowniczej lub uchwałą ogólnego zgromadzenia pracowników albo została podjęta bez uchwały rady pracowniczej w sprawach należących do jej kompetencji lub bez wymaganej przez ustawę opinii rady. Rada pracownicza może zaskarżyć decyzję dyrektora, która w istotny sposób narusza interes ogólnospołeczny. Spory pomiędzy dyrektorem a radą pracowniczą przedsiębiorstwa rozstrzyga komisja rozjemcza, w skład której wchodzą przedstawiciel rady pracowniczej i przedstawiciel dyrektora, a nad-

70

to zaproszony przez nich arbiter jako przewodniczący. Spór uważa się za rozstrzygnięty, jeżeli obie strony zgodziły się na treść orzeczenia komisji rozjemczej.

8. Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej

Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej mają przede wszystkim na celu bieżące i nieprzerwane zaspokajanie potrzeb ludności. W szczególności chodzi o produkcję lub świadczenie usług w zakresie: inżynierii sanitarnej, komunikacji miejskiej, zaopatrzenia ludności w energię elektryczną, gazową, cieplną, zarządu państwowymi terenami zielonymi, zarządu uzdrowiska-mi, usług pogrzebowych i utrzymania urządzeń cmentarnych, usług kulturalnych art. 6). Przykładem takiego przedsiębiorstwa są miejskie zakłady transportu albo miejskie przedsiębiorstwo usług komunalnych.

Ustawa o samorządzie terytorialnym z 1990 r. spowodowała, że praktycznie przedsiębiorstwa te stały się komunalne.

9. Przedsiębiorstwa komunalne

Istotne tutaj jest to, że artykuł 8 ustawy z 10 maja 1990r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym -i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz.U. nr 32, poz. 191 z późn. zm.) ustala, że przedsiębiorstwa państwowe (działające na zasadach ogólnych i użyteczności publicznej), dla których rolę organu założycielskiego pełniły terenowe organy administracji państwowej (art. 5 ust. 1-3), stały się przedsiębiorstwami komunalnymi.

71

Gminy i inne komunalne osoby prawne mogą (stosownie do dyspozycji art. 9 ust. 2 ustawy z 3 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym - Dz. U. nr 16, poz. 95 z późn. zm.) prowadzić działalność gospodarczą o charakterze użyteczności publicznej. Mogą one też w celu wykonywania określonych zadań tworzyć jednostki organizacyjne, w tym przedsiębiorstwa, oraz zawierać umowy z innymi podmiotami.

10. Przedsiębiorstwa mieszane

Przedsiębiorstwa mieszane są to przedsiębiorstwa międzynarodowe tworzone wraz z innymi państwami.

Organy administracji państwowej mogą tworzyć i likwidować przedsiębiorstwa międzynarodowe wspólnie z inny-mi państwami art. 10).

Przedsiębiorstwo państwowe może w celach gospodarczo uzasadnionych tworzyć jednostki gospodarcze przewidziane w przepisach prawa (art. 11 ) .

11. Komercjalizacja przedsiębiorstwa państwowego

Komercjalizacja przedsiębiorstwa państwowego jest dokonywana na podstawie ustawy z 30 sierpnia 1996r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. nr 118, poz. 561 z późn. zm.).

Komercjalizacja polega na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w spółkę. Jeżeli przepisy ustawy nie stanowią inaczej, spółka ta wstępuje we wszystkie stosunki prawne, których przedmiotem było przedsiębiorstwo państwowe, bez względu na charakter prawny tych stosunków (art. I ) .

Komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego w celu prywatyzacji dokonuje Minister Skarbu na wniosek organu

72

założycielskiego, na wniosek dyrektora przedsiębiorstwa państwowego, z własnej inicjatywy art. 4).

Minister Przekształceń Własnościowych sporządza za Skarb Państwa akt komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego, w którym ustala:

1) statut spółki, 2) wysokość kapitału akcyjnego spółki, 3) imiona i nazwiska członków władz pierwszej kadencji (art. 9).

12. Prywatyzacja przedsiębiorstwa państwowego

Prywatyzacja przedsiębiorstwa państwowego w rozumieniu wskazanej ustawy może polegać na:

1 ) zbywaniu należących do skarbu Państwa akcji lub udziałów spółek powstających w wyniku komercjalizacji, a także na

2) rozporządzaniu wszystkimi składnikami materialny-mi i niematerialnymi majątku przedsiębiorstwa handlowego lub spółki powstałej w wyniku komercjalizacji na zasadach określonych ustawą przez sprzedaż przedsiębiorstwa, wniesienie przedsiębiorstwa do spółki oraz oddanie przedsiębiorstwa do odrębnego korzystania.

Można wyróżnić dwa rodzaje prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego: prywatyzację pośrednią oraz prywatyzację bezpośrednią.

Prywatyzacja pośrednia polega na zbywaniu należących do Skarbu Państwa akcji lub udziałów spółek powstałych w wyniku komercjalizacji. Akcje w imieniu Skarbu Państwa zbywa Minister Skarbu lub Agencja Prywatyzacji art. 31a).

Przed zaoferowaniem do zbycia akcji Skarbu Państwa w spółce powstałej w wyniku komercjalizacji dokonuje się analizy mającej na celu ustalenie sytuacji prawnej majątku

73

spółki, stanu i perspektyw rozwoju przedsiębiorstwa spółki, oszacowania wartości przedsiębiorstwa oraz oceny realizacji obowiązków wynikających z tytułu wymagań ochrony środowiska art. 32 ust. 1 ) .

Z kolei prywatyzacja bezpośrednia art. 39) polega na rozporządzaniu wszystkimi składnikami materialnymi i nie-materialnymi majątku przedsiębiorstwa państwowego lub spółki powstałej w wyniku komercjalizacji na zasadach określonych ustawą przez sprzedaż przedsiębiorstwa, wniesienie przedsiębiorstwa do spółki, oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania.

Ustawa przewiduje (art. 48), że sprzedaż przedsiębiorstwa może nastąpić w trybie przetargu publicznego, rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia.

Wniesienie przedsiębiorstwa do spółki następuje w trybie rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia art. 49 ust. 1 ) .

13. Likwidacja przedsiębiorstwa

Ustawa dopuszcza likwidację przedsiębiorstwa państwowego polegającą na zadysponowaniu jego składników materialnych i niematerialnych oraz wykreśleniu przedsiębiorstwa państwowego z rejestru po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli (art. 18a).

Przyczyny likwidacji mogą być następujące: strata z działalności w ciągu kolejnych sześciu miesięcy, prawomocny wyrok sądu lub ostateczna decyzja administracyjna zakazująca działania. Dodać trzeba, że z wnioskiem takim zwrócić się musi zarząd komisaryczny. Ważne jest także, aby ponad połowę aktywów ogółem przedsiębiorstwa łącznie stanowiły udziały lub inne tytuły uczestnictwa w spółkach, obligacje lub oddano go do używania innym osobom na podstawie umów prawa cywilnego art. 19).

74

XIII. BANKI I UBEZPIECZYCIELE

W OBROCIE HANDLOWYM

1. Podstawa normatywna

Podstawę prawną konstrukcji i rozwiązań strukturalnych banków przewiduje ustawa z 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz.U. nr 140, poz. 939) oraz ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. nr 140, poz.938).

2. Podstawowe pojęcia i definicje

Bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążonych ryzykiem środki pieniężne powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym art. 2 ustawy l.).

Czynności bankowe określa art. 5 ustawy 1. Są to w szczególności:

przyjmowanie wkładów pieniężnych oraz prowadzenie rachunków tych wkładów,

prowadzenie innych rachunków bankowych, udzielanie kredytów,

udzielanie gwarancji bankowych,

emitowanie bankowych papierów wartościowych,

. przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych, wykonywanie innych czynności przewidzianych dla banku i określonych w ustawach.

75

3. Banki państwowe i komercyjne

Bank Państwowy może być utworzony przez Radę Ministrów w drodze rozporządzenia, na wniosek Ministra Skarbu Państwa (zaopiniowany przez Komisję Nadzoru Bankowego). W tym samym trybie następuje likwidacja banku państwowego art. 14 § 1 ustawy). Rozporządzenie Rady Ministrów o utworzeniu banku państwowego określa nazwę, siedzibę, przedmiot i zakres działania banku, jego fundusze statutowe, w tym środki wydzielone z majątku Skarbu Państwa, które stają się majątkiem banku art.l4 § 2 ustawy 1). Bank państwowy nie podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw państwowych art. 14 § 3 ustawy 1 ) . Organami banku państwowego są rada nadzorcza i zarząd art.l5 ustawy 1). Powoływanie i uprawnienia organów banku państwowego regulują art. 15 - 18 ustawy 1.

Z kolei Bank spółdzielczy może być utworzony, z za-chowaniem trybu określonego przepisami ustawy Prawo spółdzielcze, na podstawie zezwolenia Komisji Nadzoru Bankowego (wydanego w uzgodnieniu z Ministerstwem Finansów), na wniosek założycieli, z uwzględnieniem zasad określonych ustawą z 24 czerwca 1994 r. o restrukturyzacji banków spółdzielczych i Banku Gospodarki Żywnościowej art. 20 ustawy 1 ) . Założycielami banku spółdzielczego mogą być tylko osoby fizyczne w liczbie wymaganej do założenia spółdzielni określonej ustawą z 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze art. 13 § 2 ustawy 1 ) .

Statut banku spółdzielczego pod rygorem nieważności powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego (art. 20 § 2 ustawy 1 ) .

Bank w formie spółki akcyjnej może być utworzony na pod-stawie zezwolenia Komisji Nadzoru Bankowego, wydanego w uzgodnieniu z Ministrem Finansów, z zachowaniem trybu

76

określonego przepisami Kodeksu handlowego o spółkach akcyjnych (art. 21 ustawy 1).

Założycielami banku w formie spółki akcyjnej mogą być osoby prawne i osoby fizyczne, przy czym założycieli nie może być mniej niż 3 art. 13 ustawy 1).

Powoływanie rady nadzorczej i zarządu banku w formie spółki akcyjnej reguluje art. 22 ustawy 1.

Warunki nabywania akcji banku regulują art. 25 - 29 ustawy 1.

Szczegóły postępowania przy tworzeniu banków określają art. 30 - 42 ustawy Prawo bankowe.

Wnoszony przez założycieli banku kapitał założycielski nie może być niższy od równowartości 5 000 000 ECU (art. 32 ustawy 1 ) .

4. Ubezpieczyciele i działalność ubezpieczeniowa

Źródłami prawa ubezpieczeniowego są: ustawa z 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. nr 59, poz. 344 z późn. zm.) oraz przepisy art. 805 - 834 kodeksu cywilnego, jak również przepisy art. 262 - 307 kodeksu morskiego (regulujące umowę ubezpieczenia morskiego), a także rozporządzenia Ministra Finansów dotyczące ustaleń ogólnych warunków ubezpieczeń obowiązkowych.

Ubezpieczenia są mechanizmem prawno-gospodarczym mającym na celu naprawienie szkód wyrządzonych przez wypadki losowe.

Ubezpieczenia dzielimy na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenia gospodarcze.

W obrębie ubezpieczeń gospodarczych wyróżnia się: ubezpieczenia osobowe (obejmują szkody związane z takimi dobrami jak życie i zdrowie człowieka) i ubezpieczenia

77

majątkowe (odnoszą się do poszczególnych elementów mienia osoby ubezpieczonej) lub dotyczą odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone osobom trzecim.

Działalność ubezpieczeniowa może być prowadzona wyłącznie na podstawie zezwolenia Ministerstwa Finansów art. 2 ustawy) . Działalność tę może prowadzić zakład ubezpieczeń i reasekuracji, zakład ubezpieczeń lub zakład reasekuracji.

Zakład ubezpieczeń może prowadzić działalność ubezpieczeniową wyłącznie w formie spółki akcyjnej lub towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych art. 11 ustawy). Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych art. 12 - 29 ustawy) działa na podstawie ustawy o działalności ubezpieczeniowej oraz statutu sporządzonego w formie aktu notarialnego art. 12 - 29 ustawy).

Zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej wydaje Minister Finansów po wyrażeniu opinii przez organ nadzoru. Warunki podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej określają art. 30 - 37 ustawy.

Zakład ubezpieczeń może korzystać z pośrednictwa ubezpieczeniowego, które jest wykonywane przez agentów lub brokerów ubezpieczeniowych.

Do powstania stosunku ubezpieczenia dochodzi poprzez zawarcie umowy pomiędzy ubezpieczającym a ubezpieczycielem. Przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę (art. 805 § 1 k.c.). Potwierdzeniem zawarcia umowy ubezpieczeniowej jest polisa ubezpieczeniowa, legitymacja ubezpieczeniowa lub inny dokument ubezpieczenia (art. 809 § 1 k.c.).

Umowa ubezpieczenia jest umową przystąpienia.

78

Podstawowe zasady kształtujące umowy ubezpieczenia są zawarte w przepisach art. 805 - 834 kodeksu cywilnego. W związku z tym zaznaczyć należy, że stosunek ubezpieczenia jest stosunkiem cywilnoprawnym. Zachodzi bowiem prawna równorzędność występujących w nim stron, to znaczy, że żadna z nich nie ma uprawnień władczych wobec drugiej.

Podmiotami stosunku ubezpieczeniowego są: ubezpieczyciel, którym jest zakład ubezpieczeń, oraz ubezpieczający, tj. osoba fizyczna lub prawna, którą z zakładem ubezpieczeń wiąże umowa, jak również ubezpieczony, czyli osoba, na rzecz której zawarto umowę ubezpieczenia, a także uposażony, czyli osoba uprawniona do otrzymania od ubezpieczyciela określonego w umowie świadczenia na wypadek śmierci osoby ubezpieczonej.

Reasekuracja polega na tym, że zakład ubezpieczeń odstępuje innemu ubezpieczycielowi (reasekurantowi) część otrzymanych składek, w zamian za co reasekurator przejmuje na siebie część ubezpieczonego ryzyka i zobowiązuje się pokryć część należnych wypłat.

Z kolei koasekuracja polega na tym, że ubezpieczający ubezpiecza swoje ryzyko częściami otrzymanych składek u kilku ubezpieczycieli.

79

XIV. NIETYPOWE PODMIOTY

GOSPODARCZE

1. Wprowadzenie do zagadnienia

Przedstawione dotychczas podmioty gospodarcze obejmujące osoby fizyczne, osoby prawne (spółka z o.o. i spółka akcyjna) oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej (spółka cywilna, jawna, komandytowa) uczestniczą w obrocie handlowym na zasadach ogólnych.

W obrocie handlowym uczestniczą ponadto podmioty, którym odrębne ustawy wyznaczają inne cele statutowe; działalność gospodarcza zaś jest jedynie fragmentem ich funkcjonowania.

Ustawa odrębna dopuszcza prowadzenie przez nie działalności gospodarczej dla generowania środków na działalność statutową.

2. Istota i rodzaje nietypowych podmiotów gospodarczych

Nietypowe podmioty gospodarcze to te, których przed-miotem działalności jest przede wszystkim inna działalność, tzw. statutowa.

Działalność gospodarcza jest działalnością marginesowa, ale dopuszcza się jej prowadzenie dla zabezpieczenia koniecznych środków finansowych na prowadzenie działalności statutowej.

Nietypowymi podmiotami gospodarczymi są fundacje,

· stowarzyszenia,

· związki zawodowe, . partie polityczne,

. inne niegospodarcze podmioty gospodarcze.

3. Fundacje

Podstawę normatywną działalności fundacji stanowi ustawa z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (tekst jednolity -Dz.U. z 1991 r. nr 46, poz. 203 z późn. zm.).

Przepisy wskazanej ustawy regulują, że podmiotem obrotu handlowego mogą być również fundacje, które funkcjonują właśnie na podstawie wymienionej ustawy.

Fundacja może być ustanowiona w celu realizacji zgodnych z podstawowymi interesami RP celów społecznych lub gospodarczo użytecznych, w szczególności takich jak: ochro-na zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska i zabytków art. 1 ) .

Fundacje mogą ustanawiać osoby fizyczne niezależnie od ich obywatelstwa i miejsca zamieszkania bądź osoby prawne mające siedziby w Polsce lub za granicą art. 2).

Fundacja działa na podstawie przepisów wskazanej ustawy i statutu art. 4); może prowadzić działalność gospodarczą tylko w zakresie i na zasadach określonych w statucie. Działalność gospodarcza może być prowadzona tylko w rozmiarach służących zaspokojeniu celów fundacji.

Fundacja musi dysponować kapitałem niezbędnym do podjęcia działalności gospodarczej, która z kolei nie może pokrywać się z przedmiotem działalności statutowej.

80 I 81

Fundacja ulega likwidacji w razie osiągnięcia celu, dla którego była ustanowiona, oraz w przypadku wyczerpania środków finansowych i majątku. Likwidacji dokonuje się w sposób oznaczony w statucie.

4. Stowarzyszenia

Podstawę normatywną działalności stowarzyszeń reguluje ustawa z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. z 1989 r. nr 20, poz. 104 z późn. zm.).

Przepisy wskazanej ustawy regulują, że podmiotem obrotu handlowego mogą być także stowarzyszenia, które funkcjonują na podstawie wymienionej ustawy.

Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym i trwałym zrzeszeniem powołanym w celach niezarobkowych (art. 2 ust. 1 ) .

Stowarzyszenie samodzielnie określa swoje cele, pro-gramy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące jego działalności art.2 ust.2).

Prawo tworzenia stowarzyszeń przysługuje obywatelom polskim mającym pełną zdolność do czynności prawnych i nie pozbawionym praw publicznych art. 3).

Osoby (w liczbie co najmniej 15) pragnące założyć stowarzyszenie uchwalają statut stowarzyszenia i wybierają komitet założycielski art. 9).

Można wyróżnić dwa rodzaje stowarzyszeń. Pierwsze z nich, to stowarzyszenia zwykłe, które są określane jako uproszczona forma i nie podlegają rejestracji, lecz tylko zgłoszeniu właściwemu organowi administracji państwowej. Nie mają one osobowości prawnej, nie mogą powoływać od-działów, łączyć się w związki, zrzeszać osób prawnych, pro-wadzić działalności gospodarczej ani przyjmować darowizn,

82

spadków i zapisów, otrzymywać dotacji i korzystać z ofiarności publicznej. Drugi rodzaj to stowarzyszenia, które zgodnie z art. 17 ust. 1 uzyskują osobowość prawną z chwilą zarejestrowania.

W razie rozwiązania stowarzyszenia na podstawie własnej uchwały likwidatorami są członkowie zarządu, a jeśli rozwiązanie następuje przez sąd, zarządza on jego likwidację i wyznacza likwidatora.

5. Związki zawodowe

Podmiotem obrotu handlowego mogą być także związki zawodowe, które działają na podstawie ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz.U. z 1991 r. nr 55, poz. 234) .

Związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych art. 1).

Prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych mają pracownicy bez względu na podstawę stosunku pracy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej, jeżeli nie są pracodawcami art. 2).

Związek zawodowy powstaje z mocy uchwały o jego utworzeniu, podjętej przez co najmniej dziesięć osób uprawnionych do tworzenia związków zawodowych art. 12).

6. Parcie polityczne

Podmiotem obrotu handlowego mogą być również partie polityczne, które funkcjonują na podstawie ustawy z 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (Dz.U. z 1997 r. nr 98, poz. 604) .

83

Partia polityczna jest dobrowolną organizacją, występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej art. 1 ) .

Członkami partii politycznych mogą być obywatele RP, którzy ukończyli 18 lat art. 2).

Partie polityczne kształtują swoje struktury oraz zasady działania zgodnie z zasadami demokracji, a w szczególności przez zapewnienie jawności tych struktur, powoływanie organów partii w drodze wyborów i podejmowanie uchwał większością głosów art. 8) . Statut partii określa jej cele, strukturę i zasady działania (art. 9) . Partię polityczną zgłasza się do ewidencji partii politycznych prowadzonej przez Sąd Wojewódzki w Warszawie art. 11 ust. 1 ) .

Do zgłoszenia partii należy dołączyć statut oraz wykaz podpisów popierających zgłoszenie co najmniej 1 000 obywateli polskich, którzy ukończyli 18 lat i mają pełną zdolność do czynności prawnych art. 11 ust. 3).

Majątek partii politycznej powstaje ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, dochodów z majątku, ze zbiórek publicznych, a także dochodów z działalności gospodarczej art. 24 ust. 1 ) .

Partia polityczna podlega likwidacji wskutek rozwiązania mocą uchwały uprawnionego statutowego organu partii lub postanowienia sądu o wykreśleniu wpisu partii z ewidencji art. 45).

7. Inne niegospodarcze podmioty gospodarcze

Cechą charakterystyczną wszystkich poza wymieniony-mi podmiotami jest niegospodarcze pole działalności. Działalność gospodarcza występuje w nich jako zjawisko uboczne, marginesowe, często jako sposób zdobywania środków na finansowanie działalności zasadniczej.

Do tego rodzaju podmiotów i organizmów prawa publicznego należą: I ) państwowe jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, ale wyposażone w zdolność za-ciągania zobowiązań; 2) jednostki samorządu terytorialne-go; 3) państwowe osoby prawne nie będące przedsiębiorstwami państwowymi, np. wyższe uczelnie.

84 ~ 85

Xer. CZYNNOŚCI HANDLOWE

1. Pojęcie czynności handlowej

Czynności handlowe to wszystkie dopuszczalne przez prawo zachowania podmiotu gospodarczego, dokonane w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej, które wywołują określone skutki prawne w sferze jego działalności gospodarczej.

W obrocie handlowym istotne znaczenie mają jedno-stronne czynności prawne (np. zobowiązanie wekslowe czy czekowe), ale znaczenie podstawowe mają umowy (nazwane i nienazwane), a także umowy realne, konsensualne itp.

2. Umowa jako źródło zobowiązań

Podstawowym źródłem zobowiązań w obrocie handlowym jest umowa.

Powszechnie przyjmuje się, że umowa jest zgodnym oświadczeniem woli co najmniej dwóch podmiotów prawa zmierzających do ustanowienia, zmiany lub zniesienia wzajemnych praw i obowiązków o charakterze majątkowym. Umowa dochodzi do skutku przez świadome działa-nie podmiotów prawa oraz złożenie oświadczeń woli w sposób celowy z zamiarem wywołania skutków majątkowych i prawnych. Oświadczenie woli oznacza każde zachowanie się podmiotu prawa, które ujawnia jego wolę w sposób dostateczny.

86

Umowy, które dochodzą do skutku przez złożenie zgodnych oświadczeń woli stron, nazywa się umowami konsensualnymi. Zaliczmy tu przykładowo umowę sprzedaży, umowę zlecenia, umowę o dzieło.

Umowy, dla których zawarcia jest niezbędne, oprócz zgodnych oświadczeń woli stron, wydanie (przekazanie) rzeczy nazywa się umowami realnymi. Należy tu zaliczyć np. umowę przechowywania, umowę składu.

3. Systematyzacja rodzajowa umów

Klasyfikacja rodzajowa umów w obrocie handlowym może być dokonywana według różnych kryteriów. W doktrynie tej nie ma w materii jednolitego stanowiska. W tym kontekście wprowadzono podział następujący:

- umowy związane z obrotem towarowym,

- umowy o gospodarcze korzystanie z cudzych rzeczy, - umowy związane z transportem,

- umowy bankowe i ubezpieczeniowe.

Przedstawiony podział umów ma charakter porządkujący. Możliwe są inne sposoby podziału. Ta część opracowania wyjaśnia istotę poszczególnych umów.

4. Umowy związane z obrotem towarowym

Do najważniejszych umów związanych z obrotem towarowym należą: umowa sprzedaży, umowa dostawy, umowa kontraktacji, umowa agencyjna, umowa komisu. Umowy te zostaną omówione bardziej szczegółowo w konwencji dyspozycji ustawowych.

87

· Umowa sprzedaży (art. 535-602 k.c.)

Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę art. 535 § 1 k.c.). Istotnym elementem umowy sprzedaży jest cena, którą można określić przez wskazanie podstaw do jej ustalenia (art. 536 § 1 k.c.). Cena może być ustalona bądź przez określenie sumy pieniędzy, bądź przez wskazanie podstawy do jej ustalenia przez np. sporządzenie kalkulacji.

Sposób wydania i odebrania rzeczy sprzedanej powinien zapewnić jej całość i nienaruszalność; w szczególności sposób opakowania i przewozu powinien odpowiadać właściwościom rzeczy art. 545 § 1 ) .

Sprzedawca jest obowiązany udzielić kupującemu potrzebnych wyjaśnień prawnych i faktycznych dotyczących rzeczy sprzedanej oraz wydać posiadane przez siebie dokumenty, które jej dotyczą art. 546 § 1).

Z chwilą wydania rzeczy sprzedanej przechodzą na kupującego korzyści i ciężary związane z rzeczą oraz niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy (art. 548 § 1), chyba że z umowy wynika co innego.

Roszczenia z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy, roszczenia rzemieślników z takiego tytułu oraz roszczenia prowadzących gospodarstwa rolne z tytułu sprzedanych płodów rolnych i należnych przedawniają się z upływem dwóch lat art. 554).

Sprzedawca jest odpowiedzialny względem kupujące-go, jeżeli rzecz sprzedana ma wadę zmniejszającą jej wartość lub użyteczność ze względu na cel w umowie oznaczony albo wynikający z okoliczności lub przeznaczenia rzeczy, jeżeli rzecz nie ma właściwości, o których istnieniu zapewnił kupującego, albo jeżeli rzecz została kupującemu wydana w stanie niezupełnym (rękojmia za wady fizyczne) art. 556 § 1). Z ty-

tułu wad fizycznych rzeczy kupującemu przysługują następujące uprawnienia wynikające z rękojmi: odstąpienie od umowy, żądanie obniżenia ceny, żądanie dostarczenia takiej sa-mej ilości rzeczy wolnych od wad dla rzeczy określonych co do gatunku lub żądanie usunięcia wad. Uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne wygasają po upływie roku, a gdy chodzi o wady budynku - po upływie trzech lat, licząc od dnia, kiedy rzecz została kupującemu wydana art. 568 § 1 ) .

Sprzedawca jest odpowiedzialny względem kupujące-go, jeżeli rzecz sprzedana stanowi własność osoby trzeciej albo jeżeli jest obciążona prawem osoby trzeciej; w razie sprzedaży praw sprzedawca jest odpowiedzialny także za istnienie praw (rękojmia za wady prawne - art. 556 § 2). Kupujący może dochodzić rękojmi z tytułu rękojmi za wady prawne, chociażby osoba trzecia nie wystąpiła przeciw niemu z roszczeniem dotyczącym rzeczy sprzedanej (art.572). Jeżeli z powodu wady prawnej rzeczy sprzedanej kupujący odstępuje od umowy albo żąda obniżenia ceny, może on żądać naprawienia szkody poniesionej w skutek istnienia wady, chyba że szkoda jest następstwem okoliczności, za którą sprzedawca odpowiedzialności nie ponosi (art. 574) . Uprawnienia z tytułu rękojmi za wady prawne rzeczy sprzedanej wygasają z upływem roku od chwili, kiedy kupujący dowiedział się o istnieniu wady (art. 576 § 1 ) .

Sprzedawca jest zwolniony od odpowiedzialności z tytułu rękojmi, jeżeli kupujący wiedział o wadzie w chwili zawarcia umowy art. 557 § 1 ) .

W przypadku gdy kupujący otrzymał od sprzedawcy dokument gwarancyjny co do jakości rzeczy sprzedanej, poczytuje się w razie wątpliwości, że wystawca dokumentu (gwarant) jest obowiązany do usunięcia wady fizycznej rzeczy lub do dostarczenia rzeczy wolnej od wad, jeżeli wady te ujawnią się w ciągu terminu gwarancji art. 577 § 1). Jeżeli w gwaran-

88 89

cji nie zastrzeżono innego terminu, termin wynosi jeden rok, licząc od dnia, kiedy rzecz została kupującemu wydana (art. 57'7 § 2).

Istnieją następujące szczególne rodzaje sprzedaży: J Sprzedaż na raty art. 583-588 k.c.)

Sprzedażą na raty jest dokonana w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedaż rzeczy ruchomej osobie fizycznej za cenę płatną w określonych ratach, jeżeli według umowy rzecz ma być kupującemu wydana przed całkowitym za-płaceniem ceny art. 583 § 1).

J Sprzedaż na próbę art. 589-592 k.c.)

Jeżeli sprzedawca zastrzegł sobie własność rzeczy ruchomej aż do uiszczenia ceny, to poczytuje się w razie wątpliwości, że przeniesienie własności rzeczy nastąpiło pod warunkiem zawieszającym art. 589 k.c.).

Sprzedaż na próbę albo z zastrzeżeniem zbadania rzeczy przez kupującego poczytuje się w razie wątpliwości za za-wartą pod warunkiem zawieszającym, że kupujący uzna przedmiot sprzedaży za dobry art. 592 § 1 ) .

.l Sprzedaż z prawem odkupu art. 593-595 k.c.)

Prawo odkupu może być zastrzeżone na czas nie przekraczający pięciu lat (art. 593 § 1). Z chwilą wykonania prawa odkupu kupujący jest zobowiązany przenieść z powrotem na sprzedawcę własność kupionej rzeczy za zwrotem ceny i kosztów sprzedaży oraz za zwrotem nakładów (art. 594 § 1 ) . Prawo odkupu jest niezbywalne i nie-podzielne (art. 595 § 1 ) .

J Sprzedaż z prawem pierwokupu (art. 596-602 k.c.) Prawo pierwokupu jest ograniczeniem w rozporządzaniu rzeczą, gdy ustawa lub czynność prawna zastrzega dla jednej ze stron pierwszeństwo kupna oznaczonej rzeczy na wypadek, gdyby druga strona sprzedała rzecz ` osobie trzeciej. Rzecz, której dotyczy prawo pierwokupu, może być sprzedana

90

osobie trzeciej tylko pod warunkiem, że uprawniony do pierwokupu swego prawa nie wykona art. 597 § 1). Prawo pierwokupu jest niezbywalne. Jest ono niepodzielne, chyba że przepisy szczególne zezwalają na częściowe wykonanie tego prawa (art. 602 § 1 ) .

· Umowa dostawy (art. 605-612 k.c.)

Przez umowę dostawy dostawca zobowiązuje się do wy-tworzenia rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku oraz do ich dostarczania częściami albo periodycznie, a odbiorca zobowiązuje się do odebrania rzeczy i do zapłacenia ceny (art. 605). Umowa dostawy powinna być stwierdzona pismem art. 606) .

Dostawca ponosi odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady fizyczne dostarczonych rzeczy i gwarancji tak jak przy umowie sprzedaży art. 609).

· Umowa kontraktacji art. 613-626 k.c.)

Przez umowę kontraktacji producent rolny zobowiązuje się wytworzyć i dostarczyć kontraktującemu oznaczoną ilość produktów rolnych określonego rodzaju, a kontraktujący zobowiązuje się te produkty odebrać w umówionym ter-minie, zapłacić umówioną cenę oraz spełnić określone świadczenia dodatkowe, jeżeli umowa lub przepisy szczególne przewidują obowiązek spełnienia takich świadczeń art. 613 § 1 ) . Umowa kontrakcji na powinna być zawarta na piśmie art. 616) .

Do rękojmi za wady fizyczne i prawne przedmiotu kontraktacji oraz środków produkcji dostarczonych producentowi przez kontraktującego stosuje się odpowiednie przepisy o rękojmi przy sprzedaży z tą zmianą, że prawo odstąpienia od umowy z powodu wad fizycznych przedmiotu kontraktacji przysługuje kontraktującemu tylko wtedy, gdy wady są istotne (art. 621 ) .

91

· Umowa agencyjna art. 758-764 k.c.) 5. Umowy o gospodarcze korzystanie z cudzych

Przez umowę agencyjną przyjmujący zlecenie (agent) rzeczy oraz z cudzych praw

zobowiązuje się za wynagrodzeniem (prowizją) do stałego

pośredniczenia przy zawieraniu umów oznaczonego rodzaju Najważniejsze umowy o gospodarcze korzystanie z cu-

na rzecz dającego zlecenie albo do zawierania takich umów dzych rzeczy są następujące: umowa najmu, umowa dzierża-

w jego imieniu art. 758 § 1). wy, umowa użyczenia, umowa leasingu, umowa licencyjna,

Agent może żądać prowizji od umów zawartych z jego umowa know-how, umowa franchisingowa (umowy te zostaną

udziałem. Jeżeli wysokość prowizji nie jest określona przedstawione w konwencji dyspozycji ustawowych).

w umowie lub taryfie, należy mu się prowizja w wysokości · Umowa najmu art. 659-679 k.c.)

w danych stosunkach przyjętej art. 761 § 1). Dla zabezpie- Przez umowę najmu wynajmujący zobowiązuje się oddać

czenia roszczeń o prowizję oraz roszczeń o zwrot wydatków najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nieozna-

i zaliczek udzielonych dającemu zlecenie przysługuje czony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu

agentowi ustawowe prawo zastawu na rzecz dającego zle- umówiony czynsz (art. 659 § 1). Umowa najmu nieruchomo-

cenie otrzymanych w związku z umową agencyjną, dopóki ści lub pomieszczenia na czas dłuższy niż rok musi być zawarta

rzeczy te znajdują się u niego lub u osoby, która dzierży je na piśmie. W razie niezachowania tej formy poczytuje się umo-

w jego imieniu, albo dopóki może nimi rozporządzać za wę za zawartą na czas nieoznaczony (art. 660). Najem zawarty

pomocą dokumentów (art. 764 § 1 ) . na czas dłuższy niż dziesięć lat poczytuje się po upływie tego

· Umowa komisu art. 765-773 k.c.) terminu za zawarty na czas nieoznaczony (art. 661).

Przez umowę komisu przyjmujący zlecenie (komisant) ' Najemca powinien przez czas trwania najmu używać

zobowiązuje się za wynagrodzeniem (prowizją) w zakresie rzeczy najętej w sposób w umowie określony, a gdy umowa

działania swego przedsiębiorstwa do kupna lub sprzedaży nie określa sposobu używania - w sposób odpowiadający wła-

rzeczy ruchomych na rachunek dającego zlecenie (komitenta), ściwościom i przeznaczeniu rzeczy art. 666 § 1). Bez zgody

lecz w imieniu własnym art. 765). wynajmującego najemca nie może czynić w rzeczy najętej

Jeżeli komisant zawarł umowę na warunkach korzyst- zmian sprzecznych z umową lub z przeznaczeniem rzeczy

niejszych od warunków oznaczonych przez komitenta, uzy- art. 667 § 1).

skana korzyść należy się komitentowi art. 767). Jeżeli czas trwania najmu nie jest oznaczony, zarówno

Komisant nie ponosi odpowiedzialności za ukryte wady wynajmujący, jak i najemca mogą wypowiedzieć najem z za-

fizyczne rzeczy, jak również za jej wady prawne, jeżeli przed chowaniem terminów umownych, a w razie ich braku z za-

zawarciem umowy podał to do wiadomości kupującego. Jed- chowaniem terminów ustawowych art. 673 § 1). Po zakoń-

nakże wyłączenie odpowiedzialności nie dotyczy wad rzeczy, czemu najmu najemca jest obowiązany zwrócić rzecz w sta-

o których komisant wiedział lub z łatwością mógł się dowie- nie nie pogorszonym, jednakże nie ponosi odpowiedzialno-

dzieć art. 770) . ści za zużycie rzeczy będące następstwem prawidłowego używania art. 675 § 1 ) .

92 93

Roszczenia wynajmującego przeciwko najemcy o na-prawienie szkody z powodu uszkodzenia lub pogorszenia rzeczy, jak również roszczenia najemcy przeciwko wynajmującemu o zwrot nakładów na rzecz albo o zwrot nadpłacone-go czynszu przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy art. 677).

· Umowa dzierżawy (art. 693-709 k.c.)

Przez umowę dzierżawy wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony lub nieoznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się' płacić wydzierżawiającemu umówiony czynsz art. 693 § 1).

Dzierżawę zawartą na czas dłuższy niż lat trzydzieści po-czytuje się po upływie tego terminu za zawartą na czas nieoznaczony art. 695 § 1). Dzierżawca ma obowiązek dokonywania napraw niezbędnych do zachowania przedmiotu dzierżawy w stanie nie pogorszonym art. 697).

Bez zgody wydzierżawiającego dzierżawca nie może oddać przedmiotu dzierżawy osobie trzeciej do bezpłatne-go używania ani go poddzierżawić (art. 698 § 1 ) . W razie naruszenia powyższego obowiązku wydzierżawiający może dzierżawę wypowiedzieć bez zachowania terminu wypowiedzenia (art. 698 § 2). Po zakończeniu dzierżawy dzierżawca jest obowiązany, w braku odmiennej umowy, zwrócić przedmiot dzierżawy w takim stanie, w jakim powinien się znajdować stosownie do przepisów o wykonywaniu dzierżawy (art. 706).

· Umowa użyczenia (art. 710-7I9 k.c.)

Przez umowę użyczenia użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nieoznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy art. 710). Umowa ta dochodzi do skutku dopiero wraz z przekazaniem (wręczeniem) przedmiotu użyczenia.

94

Jeżeli umowa nie określa sposobu używania rzeczy, biorący może rzecz używać w sposób odpowiadający jej właściwościom i przeznaczeniu art. 712 § 1). Bez zgody użyczającego biorący nie może oddać rzeczy użyczonej osobie trzeciej do używania art. 712 § 2) .

Jeżeli umowa użyczenia została zawarta na czas nie-oznaczony, użyczenie kończy się, gdy biorący uczynił z rzeczy użytek odpowiadający umowie, albo gdy upłynął czas, w którym mógł ten użytek uczynić art. 715). Po zakończeniu użyczenia biorący do użyczenia jest obowiązany zwrócić użyczającemu rzecz w stanie nie pogorszonym; jednakże biorąc nie ponosi odpowiedzialności za zużycie rzeczy będące następstwem prawidłowego używania art. 718 § 1 ) .

Roszczenia użyczającego przeciwko biorącemu do używania o naprawienie szkody za uszkodzenie lub pogorszenie rzeczy, jak również roszczenia biorącego do używania przeciwko użyczającemu o zwrot nakładów na rzecz oraz o naprawienie szkody poniesionej wskutek wad rzeczy przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy art. 719).

· Umowa leasingowa

Umowa ta należy do tzw. nienazwanych umów gospodarczych. Jest to umowa, w której jedna strona (leasingodawca) zobowiązuje się w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa wydać drugiej stronie (leasingobiorcy) rzecz do używania na czas oznaczony, bez możliwości wcześniejszego rozwiązania umowy drogą wypowiedzenia, w zamian czego leasingobiorca zobowiązuje się uiszczać czynsz leasingowy.

Leasingodawcą może być podmiot gospodarczy, który w przedmiocie swojej statutowej działalności ma możność przekazywania rzeczy w używanie za zapłatą czynszu. Przedmiotem umowy jest uprawnienie leasingobiorcy do używania rzeczy będących własnością leasingodawcy przez czas oznaczony w umowie.

95

Umowa leasingu należy do kategorii umów nienazwanych w tym sensie, że nie da się jej przyporządkować jakiejkolwiek umowie typowej, czyli nazwanej, a nie uregulowanej ściśle wydzieloną grupą przepisów prawnych, zwłaszcza przepisów kodeksu cywilnego.

Prawa i obowiązki stron takich umów są kształtowane przede wszystkim postanowieniami stron (złożonymi w za-wartej umowie oświadczeniami woli), a w dalszej kolejności normami odnoszącymi się do umów w ogólności oraz nor-mami dotyczącymi umów typowych, jeżeli jest to uzasadnione podobieństwem sytuacji.

· Umowa licencyjna

Umowa ta znajduje oparcie w przepisie art. 46 usta-wy o wynalazczości. Umowa licencyjna wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. W umowie licencyjnej właściciel patentu udziela zezwolenia na stosowanie wynalazku, przy czym strony ustalają warunki i za-kres wykorzystywania wynalazku przez licencjobiorcę. Z udzieleniem licencji łączy się zazwyczaj wydanie nabywcy odpowiedniej dokumentacji, udzielenie informacji technicznych itd.

Szczególnym rodzajem licencji jest licencja otwarta. Ma ona miejsce, gdy posiadacz patentu złoży w urzędzie patentowym oświadczenie o gotowości udzielenia licencji na korzystanie z wynalazku nieodpłatnie lub za odpowiednią opłatą. Oświadczenie takie jest nieodwołalne.

· Umowa knozu-hozu

Umowa knozu-hozu jest to umowa, w której jedna ze stron zobowiązuje się (za wynagrodzeniem lub bezpłatnie) przekazać drugiej wiedzę techniczną o charakterze poufnym, bezpośre-dnio użyteczną w produkcji. Jest to więc umowa o przekazanie technologii, tajemnic produkcyjnych, czyli gotowej recepty produkcyjnej na określony proces czy wyrób. Przedmiotem

umowy knozu-hozu mogą być również informacje i doświadczenia w zakresie organizacji przedsiębiorstwa i zbytu produktów (knozu-hozuhandlowe). Umowa knozu-hozu wykształciła się w praktyce życia gospodarczego. Nie jest ona umową nazwaną. Prawo reguluje ją jedynie w sposób fragmentaryczny. W umowie knozu-hozu sprzedający ma jedynie wyłączność faktyczną w odniesieniu do danej wiedzy produkcyjnej i wyłączność ta nie jest chroniona żadnym prawem. Istotnym postanowieniem umowy know-hozu jest zawsze zobowiązanie nabywcy, że zachowa w tajemnicy wiadomości uzyskane od kontrahenta.

· Umowa franchisingowa

Franchising jako metoda działalności gospodarczej oznacza w istocie metodę kooperacji opartej na umowie. Franchisingodawca jako organizator sieci franchisingowej udziela po-zwolenia (zgody, licencji) zwanego franchise na prowadzenie w ramach sieci i pod firmą dającego pozwolenie określonej działalności handlowej podmiotowi gospodarczemu zwane-mu franchisingobiorcą. Franchising jest metodą rozszerzenia rynków zbytu franchisingodawcy za pośrednictwem sieci jednolitych placówek prowadzonych przez franchisingobiorców na sposób i według wzoru oraz wskazań franchisingodawcy. Działalność ta jest prowadzona samodzielnie przez franchisingobiorcę, przeto korzyści (i straty) przypadają jemu samemu. Franchisingodawca poszerza w ten sposób pośrednio rynek zbytu, pobierając opłaty nie tylko za udzielenie pozwolenia (licencji, zgody) na prowadzenie działalności gospodarczej przez franchisingobiorcę, ale także i za samą działalność opłacaną przez niego okresowo.

Metoda franchisingowa jest wykorzystywana w różnych płaszczyznach życia gospodarczego.

Wyróżnić można franchising usługowy, produkcyjny, dystrybucyjny. Umowy, które stanowią podstawę prawną współdziałania franchisingodawcy i franchisingobiorcy

96 97

(umowy franchisingowe), mają z reguły charakter kontraktów wzorcowych (formularzowych). Umożliwia to realizację założenia, że poszczególne punkty sieci franchisingowej po-winny być prowadzone według jednolitych zasad i reguł. Stwarzają one wrażenie jednolitego przedsięwzięcia. Umowa franchisingowa jest umową nienazwaną.

6. Umowy związane z transportem

Do umów związanych z transportem należy zaliczyć: umowę przewozu rzeczy, umowę przewozu przesyłek towarowych, umowę przewozu rzeczy drogą morską, umowę spedycji, umowę najmu pojazdu wraz z obsługą.

· Umowa przewozu rzeczy (art. 779-793 k.c.)

Przez umowę przewozu przewoźnik zobowiązuje się w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do przewiezienia za wynagrodzeniem osób lub rzeczy art. 774) .

Wysyłający powinien podać przewoźnikowi swój adres oraz adres odbiorcy, miejsce przeznaczenia, oznaczenie przesyłki według rodzaju, ilość oraz sposób opakowania, jak również wartość rzeczy szczególnie cennych art. 779). Wysyłający powinien dać przewoźnikowi wszelkie dokumenty potrzebne ze względu na przepisy celne, podatkowe, administracyjne art. 782).

Przewoźnik powinien zawiadomić niezwłocznie odbiorcę o nadejściu przesyłki do miejsca przeznaczenia (art. 784) . Przewoźnik może oddać przesyłkę do przewozu innemu przewoźnikowi na całą przestrzeń przewozu Lub jej część, jednakże ponosi odpowiedzialność za czynności dalszych przewoźników, jak za swoje własne czynności (art. 789 § 1). Każdy przewoźnik, który przejmuje przesyłkę na podstawie tego samego listu przewozowego, ponosi solidarną odpowiedzialność za cały przewóz według treści listu art. 789 § 2).

Roszczenia z tytułu przewozu rzeczy przedawniają się z upływem roku od dnia dostarczenia przesyłki, a w razie całkowitej utraty przesyłki lub jej dostarczenia z opóźnieniem -od dnia, kiedy przesyłka miała być dostarczona art. 792).

Roszczenia przysługujące przewoźnikowi przeciwko innym przewoźnikom, którzy uczestniczyli w przewozie przesyłki, przedawniają się z upływem sześciu miesięcy od dnia, w którym przewoźnik naprawił szkodę, albo od dnia, w którym wytoczono przeciwko niemu powództwo (art. 793).

· Umowa przewozu przesyłek towarowych

Umowa ta znajduje podstawi w przepisach prawa przewozowego z 1994 r. Prawo przewozowe obejmuje swym za-kresem wszystkie przewozy odpłatne, dokonywane na pod-stawie umowy, z wyłączeniem przewozu morskiego (regulowanego kodeksem morskim) i przewozu konnego (regulowanego przepisami kodeksy cywilnego). Nowelizacja prawa przewozowego dokonana w 1994 r. doprowadziła do uproszczenia trybu zawierania umów przewozu (zrezygnowano z instytucji "zamówień na przewóz", a w konsekwencji zawierania umów przedwstępnych).

· Umowa przewozu rzeczy drogą morską

Umowa ta znajduje oparcie w przepisach kodeksu morskiego. Przez umowę przewozu ładunku przewoźnik podejmuje się za wynagrodzeniem przewiezienia rzeczy drogą morską. Umowa przewozu określa stosunek pomiędzy przewoźnikiem a frachtującym (wysyłającym).

Kodeks morski rozróżnia dwa rodzaje przewozu: umowę czarterową - gdy przewoźnik oddaje całą przestrzeń albo określoną część przestrzeni ładunkowej statku pod ładunek na podróż (tzw. czarter) lub na czas (tzw. czarter na czas), umowę bukingową - gdy przewoźnik zobowiązuje się do przewiezienia poszczególnych rzeczy lub ładunków określonego według rodzaju, ilości, miary lub ciężaru.

98 99

· Umowa spedycji art. 794-804 k.c.)

Przez umowę spedycji spedytor zobowiązuje się za wynagrodzeniem w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa do wysyłania lub odbioru przesyłki albo do dokonywania innych usług związanych z jego przewozem art. 794 § 1). Przedmiotem umowy spedycji są czynności o charakterze pomocniczym w stosunku do przewozu rzeczy. Obejmują one np. doradztwo fachowe w zakresie organizowania i wykonywania przewozu, przygotowanie przesyłki do przewozu (opakowanie, zważenie), zamówienie właściwego środka transportowego, załadunek, ubezpieczenie przesyłki, odbiór przesyłki itd. (są to tzw. czynności spedycyjne).

Spedytor jest odpowiedzialny za przewoźników i dal-szych spedytorów, którymi posługuje się przy wykonaniu zlecenia, chyba że nie ponosi winy w wyborze art. 799).

Spedytor może sam dokonać przewozu. W tym wypad-ku spedytor ma jednocześnie prawa i obowiązki przewoźnika (art. 800) .

Roszczenia z umowy spedycyjnej przedawniają się z upływem roku art. 803 § 1 ) .

· Umowa najmu pojazdu zaraz z obsługą

Umową transportową szczególnego rodzaju jest umowa najmu samochodu ciężarowego wraz z obsługą (kierowcą). Istota tej umowy polega na tym, że przewoźnik wynajmujący zobowiązuje się udostępnić najemcy pojazd samochodowy wraz z pracownikiem zobowiązanym do jego obsługi (kierowcą, operatorem), a najemca zobowiązuje się do korzystania z pojazdu zgodnie z treścią umowy i do zapłaty za świadczenia.

7. Umowy bankowe i ubezpieczeniowe

Umowy bankowe i ubezpieczeniowe są następujące: umowa rachunku bankowego, umowa kredytowa, umowa

ubezpieczenia majątkowego. Znajdują one podstawę prawną w przepisach prawa bankowego.

· Umowa rachunku bankowego art. 725-733 k.c.) Przez umowę rachunku bankowego bank zobowiązuje się względem posiadacza rachunku do przechowywania na czas oznaczony jego środków pieniężnych oraz do przeprowadzania na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych art. %25).

Bank jest obowiązany przy każdej zmianie rachunku bankowego przesłać jego posiadaczowi wyciąg z rachunku z ustaleniem salda art. 728 § 1 ) . Posiadacz imiennego rachunku bankowego jest obowiązany zawiadomić bank o każ-dej zmianie miejsca swego zamieszkania lub siedziby (art. "729).

Rozwiązanie umowy rachunku bankowego zawartej na czas nieoznaczony może nastąpić w każdym czasie wskutek wypowiedzenia przez którąkolwiek ze stron, jednakże bank może wypowiedzieć taką umowę tylko z ważnych powodów art. '730) .

· Umowa kredytowa art. 69-79 ustawy z 29.08.1997 r. - Prawo bankowe)

Przez umowę kredytową bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie określoną kwotę środków pieniężnych, a kredytobiorca zobowiązuje się do: 1 ) korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, 2) zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w umownym terminie spłaty oraz 3) zapłaty prowizji od przyznanego produktu.

· Umowa ubezpieczenia majątkowego (art. 821-828 k.c.) @.

Ubezpieczenie majątkowe może dotyczyć mienia albo odpowiedzialności cywilnej art. 821 ) . Przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej zakład ubezpieczeń

zobowiązuje się do wypłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, względem

100 101

których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo osoba, na której rzecz zostaje zawarta umowa ubezpieczenia art. 822).

Ubezpieczenia są mechanizmem prawno-gospodarczym, którego podstawowym zadaniem jest naprawianie szkód wyrządzonych przez wypadki losowe. Istota ubezpieczeń przyjmuje za punkt widzenia interes konkretnej jednostki (podmiotu gospodarczego, osoby fizycznej), które wskutek objęcia jej ochroną ubezpieczeniową może oczekiwać wyrównania doznanego uszczerbku majątkowego. Ubezpieczenia majątkowe dotyczą poszczególnych elementów mienia osoby ubezpieczonej lub innych wartości majątkowych (odpowiedzialność cywilna) w związku z odnoszącymi sil do nich ryzykiem.

8. Umowy nienazwane i nietypowe

Oprócz wskazanych umów w obrocie handlowym występują jeszcze inne umowy. Wśród nich szczególną rolę spełniają tzw. umowy nienazwane, czyli takie, które nie mają wyraźnie określonej struktury prawnej. Wymienić tutaj można w szczególności umowę faetorin~re czy umowę fran-chisingze. Wskazać wypada również umowę menedżerską.

· Umowa factorin~c

Factoring jest rodzajem specjalistycznego pośrednic-twa handlowego, w którym wyspecjalizowana instytucja finan-sowa (z reguły spółka z udziałem banku) nabywa w drodze cesji od przedsiębiorstw handlowych lub przemysłowych roszczenie o zapłatę należnych im kwot z różnego rodzaju źródeł zobowiązaniowych (zwłaszcza sprzedaży) . Faktor (cesjusz wierzytelności) ma w zamian finansować sprzedawcę (dostawcę), udzielając mu niezbędnej pożyczki, kredytu czy

102

R

ra f:.

zaliczek, oraz ma prowadzić jego rachunkowość (zwłaszcza księgi handlowe) , a także inkasować należność od dłużnika sprzedawcy (dostawcy), jak również ma zabezpieczać go przed zwłoką dłużnika. Na podstawie dodatkowych klauzul umownych faktor może świadczyć także inne usługi, jak: fakturowanie, wyliczanie prowizji, badanie popytu i ceny, akcje reklamowe i marketingowe. Lista dodatkowych usług obejmować może także: sprawy ubezpieczeniowe, księgowanie, kontrolę bonitetu dłużnika, sporządzanie monitów w razie naruszenia terminów płatności itp.

Transakcja tego rodzaju jest związana przede wszystkim z umową sprzedaży, w której dostawca dokonuje przelewu swych wierzytelności względem odbiorcy na wyspecjalizowany podmiot gospodarczy (spółkę z udziałem banku) za odpowiednią (wkalkulowaną w cenę towaru) prowizję. Cesjonariusz (factor) albo sam uiszcza cenę towaru, a następnie dochodzi jej zapłaty od odbiorcy towaru, albo gwarantuje jej zapłatę w odpowiednim terminie przez dłużnika, tj. odbiorcę towaru. Ocena charakteru prawnego factoringu musi uwzględniać gwarancyjny aspekt, który wynika z pozycji finansowej podmiotu udzielającego gwarancji (tj. standing i bonitet factora) oraz z zobowiązania gwarancyjnego tego ostatniego. Duże znaczenie mają też inne (poza przejęciem ryzyka zapłaty należności) wierzytelności.

Transakcja factoringowa nie może być w naszym prawie sprowadzona do instytucji przekazu ani przelewu wierzytelności. Umowa factoringowa jest umową nienazwaną, której treść ostatecznie ukształtować mogą same strony.

Należy wyróżnić factoring otwarty i factori7tg półotwarty oraz factoring tzw. tajny. Chodzi o to, że o przelewie wierzytelności dłużnicy (dostawcy) powinni być pisemnie powiadomieni. Niemniej jednak w praktyce nie zawsze tak jest. Jedynie tzw. factoring otwarty zasadę tę w pełni realizuje.

103

Factoring półotwarty polega na tyra, że dłużnik jest zawiadamiany jedynie o konieczności dokonania zapłaty na rachunek factora. Factoring tajny polega na tym, że dłużnik nie jest powiadamiany o cesji wierzytelności.

W typowym kontrakcie sprzedaży (dostawy) , w którym pośredniczy factor, dostawca (sprzedawca, eksporter) wystawia fakturę do zapłaty za towar albo odbiorcy towaru (kupującemu, importerowi), albo wprost faktorowi, który jednakże w każdym przypadku dokonuje zapłaty za towar na podstawie faktury. Z kolei dostawcy towarów (eksporterzy) należność prowizyjną faktora wliczają w cenę towaru.

Faktorzy udzielają niejednokrotnie sprzedawcom (ekspertom) towarów odpowiednich gwarancji płatności. Źródłem gwarancji faktora jest osobiste zobowiązanie do zapłaty należności głównej. Ma to miejsce w przypadku tzw. factoringu właściwego, czyli pełnego, który polega na tym, że faktor przejmuje wszelkie wierzytelności służące sprzedawcy względem dłużnika i obarczony zostaje ryzykiem wypłacalności tego ostatniego. Jeśli zaś w stosunku factoringowym fak-tor nie przejmuje od sprzedawcy tego rodzaju ryzyka, mówimy o faktoringu niewłaściwym.

· Umowa menedżerska

Umowa menedżerska (umowa o menagrnent) zasadza się na tym, że zarządca (menedżer) jako podmiot prawnie samodzielny przejmuje prowadzenie cudzego przedsiębiorstwa za odpowiednim wynagrodzeniem na rzecz i w interesie tego przedsiębiorstwa. Umowa ta opiera się na konstrukcji pełnomocnictwa, ponieważ zarządca zobowiązuje się wobec ustanawiającego zarząd o prowadzenie przedsiębiorstwa w jego imieniu i na jego rachunek za odpowiednim wynagrodzeniem.

Umowę o zarządzanie przedsiębiorstwem państwowym reguluje (art. 45a-45e) ustawy z 25 września 1981 r. o przed-

104

siębiorstwach państwowych (tekst jedn. Dz. U. z 1991 r. nr 18, poz. 80 z późn. zm.) oraz ustawa z 29 kwietnia 1993 r. o Na-rodowych Funduszach Inwestycyjnych (Dz. U. nr 44, poz. 202 z późn. zm.), w której art. 21-24) mieści się uregulowanie umowy o zarządzanie majątkiem NFI w ramach powszechnej prywatyzacji. Umowę o zarządzanie spółką powstałą w wyniku komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego przewiduje też art. 17 ustawy z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. nr 118, poz. 561 z późn. zm.).

Umowa menedżerska określa w szczególności obowiązki menedżera (zarządcy), wynagrodzenie menedżera (zarządcy) oraz czas, na jaki została zawarta. Umowa o zlecenie sprawowania zarządu w spółce skomercjonalizowanego przedsiębiorstwa państwowego (podobnie jak umowa o zarządzanie przedsiębiorstwem państwowym i umowa o zarządzanie majątkiem NFI) jest umową o świadczenie usługi. Zgodnie z art. '750 k.c. w umowach w ustawie nie uregulowanych stosuje się do niej odpowiednio przepisy o zleceniu. Sprawowanie zarządu w spółce obejmuje nie tylko dokonywanie przez menedżera (zarządcę) czynności prawnych, ale także innych działań.

· Umowa franchisingu

Wcześniej (XV 5) przedstawiono tę umowę w relacji do innych umów o gospodarcze korzystanie z cudzych rzeczy. W tym miejscu trzeba uzupełnić, że umowa franchisingu należy do umów nienazwanych.

Franchising jest umową odwzorowaną na doświadczeniach praktyki anglosaskiej. U podstaw powstania i rozwoju franchisingu leżał ogromny rozwój gospodarczy i wiążąca się z tym ekspansja rynków zbytu. Franchising jest bowiem metodą rozszerzania rynków zbytu określonego rodzaju aktywności gospodarczej poprzez organizowanie punktów sprze-

105

daży towarów i świadczenia usług. Franchisingodawca (organizator sieci franchisor), dokonując ekspansji rynkowej określonej sferze działalności gospodarczej, bezpośrednio tej działalności nie prowadzi, lecz powierza jej prowadzenie franchisingobiorcom (beneficjentom zezwolenia). W tym celu franchisingodawca organizuje sieć placówek sprzedaży i usług, prowadzonych (na własny rachunek i we własnym imieniu) przez przystępujących do sieci franchisingobiorców. Franchising jest rozumiany jako metoda działalności gospodarczej oraz jako typ umowy nienazwanej.

106

i

XVI. OBROT PAPIERAMI w WARTOŚCIOWYMI

1. Podstawa normatywna

Podstawa normatywna problemów dotyczących papie-rów wartościowych i obrotu nimi jest zróżnicowana. Obejmuje ona przepisy kodeksu cywilnego, kodeksu handlowe-go, prawa bankowego, prawa wekslowego, prawa czekowego, ustawy o obligacjach oraz kodeksu morskiego.

Powołane przepisy zostaną przedstawione przy oma-wianiu poszczególnych papierów wartościowych. Ogólne przepisy o papierach wartościowych zawiera kodeks cywilny art. 921 6 - 921 16) .

2. Pojęcie i rodzaje papierów wartościowych

Papiery wartościowe są dokumentami uosabiającymi prawa majątkowe przysługujące osobie, która w danej chwili jest właścicielem dokumentu. Realizacja wymienionych w nich praw jest możliwa jedynie w przypadku przedłożenia lub zwrotu takich dokumentów.

Papiery wartościowe można sklasyfikować różnie: Podział z punktu widzenia rodzaju praw majątkowych, ucieleśnionych w papierach wartościowych, wymaga następujących rozróżnień:

. papiery reprezentujące wierzytelności pieniężne, ściśle określone co do kwoty i terminu płatności (weksle, czeki, obligacje, listy zastawne, warranty);

x 107

a ie re rezentu' ce wiar telności ieni żne uwa-P P rY P Ją zY P ę

runkowane zajściem zdarzeń losowych (losy loteryjne, polisy ubezpieczeniowe na zlecenie lub na okaziciela w ubezpieczalniach ładunków morskich);

. papiery wyrażające prawa udziałowe w spółce akcyjnej (akcje);

papiery wyrażające prawo rozporządzania towarami znajdującymi się pod pieczą wystawcy papieru (dowody składowe, konosamenty, dowody ładunkowe).

Podział ze względu na sposób przenoszenia praw zu3mika-jgeyeh z papierów wartościowych wymaga następujących rozróżnień:

. papiery imienne, legitymujące jako uprawnionego osobę wymienioną z imienia i nazwiska lub firmy; przeniesienie praw może nastąpić w drodze przelewu wierzytelności oraz wy-dania dokumentu;

. papiery na zlecenie, legitymujące jako uprawnionego osobę imiennie w nich wymienioną albo kolejnych nabywców papieru wartościowego; przeniesienie praw może nastąpić w drodze indosu;

. papiery na okaziciela; jest uprawiony każdy posiadacz dokumentu, przeniesienie praw wymaga jedynie wydania dokumentu w ręce nabywcy prawa, który staje się w tym momencie uprawnionym.

3. Akcje

Akcja jest papierem wartościowym, stwierdzającym bez-warunkowe uczestnictwo jej właściciela w kapitale spółki akcyjnej, uprawniającym do udziału w jej zyskach w formie tzw. dywidendy oraz do majątku spółki w razie jej likwidacji.

108

Akcje dzielą się na akcje imienne i akcje na okaziciela oraz na akcje zwyczajne i akcje uprzywilejowane.

Zasady emisji, zbywania, nabywania akcji określają następujące przepisy: rozporządzenia Prezydenta RP z 27.06.1934 r. - Kodeks handlowy (Dz. U. z 1934 r. nr 57, poz. 502) - w części dotyczącej spółek akcyjnych oraz przepisy ustawy z 21.08.1997 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (Dz. U. nr 118, poz. 754), a także przepisy usta-wy z 30.08.1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. nr 118, poz. 561 z późn. zm.) - w sprawie obrotu akcjami przedsiębiorstw państwowych.

4. Obligacje

Obligacja jest papierem wartościowym, emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia (wykupu obligacji) .

Regulację prawną obligacji określa ustawa z 29.06.1995 r. 0 obligacjach (Dz. U. nr 83, poz. 420 z późn. zm.). Ustawa -o której mowa - określa zasady emisji, zbywania, nabywania, wykupu obligacji.

Obligacje art. 2 ust. l ) mogą emitować: podmioty pro-wadzące działalność gospodarczą, posiadającą osobowość prawną, gminy, związki międzygminne (związki komunalne) oraz miasto stołeczne Warszawa, inne podmioty posiadające osobowość prawną, upoważnione do emisji obligacji na pod-stawie innych ustaw.

Obligacja powinna zawierać (art. 5 ust. l): powołanie podstawy prawnej emisji; nazwę (firmę) i siedzibę emitenta; miejsce i numer wpisu do właściwego rejestru lub wskazanie

109

gminy będącej emitentem; nazwę obligacji i cel jej wyemitowania; wartość nominalną i numer kolejny obligacji oraz serię; oznaczenie obligatariusza - przy obligacji imiennej; ewentualny zakaz lub ograniczenie zbywania obligacji imienne'' datę

od której nalicza się oprocentowanie; wysokość oprocentowania; termin jego wypłaty i miejsce płatności - jeżeli warunki emisji przewidują oprocentowanie, oraz warunki wykupu, wy-sokość i zasady udzielania gwarancji; oznaczenie podmiotu gwarantującego; zakres i formę zabezpieczenia albo informa-cję o jego braku; miejsce i datę wystawienia obligacji oraz datę nabycia obligacji; podpisy osób uprawnionych do zaciągania zobowiązań w imieniu emitenta, przy czym podpisy te mogą być odtwarzane sposobem mechanicznych.

Emitent odpowiada całym swoim majątkiem za zobo-wiązania wynikające z obligacji art. 8 ust. 1).

Emisja obligacji zgodnie z art. 9 ust. 1 może nastąpić poprzez publiczną subskrypcję, propozycję nabycia skierowaną do indywidualnych adresatów w liczbie nie większej niż 300 osób.

Obligacje mogą być imienne lub na okaziciela (art. 14). Obligacje z tej samej emisji dają obligatariuszom jednakowe uprawnienia wynikające z obligacji (art. 17).

Z chwilą wykupu obligacje podlegają umorzeniu (art. 24 ust. 1 ) .

Emitent może nabyć własne obligacje jedynie w celu ich umorzenia art. 25 ust.l).

W razie utraty obligacji imiennej podlega ona odtworzeniu przez sąd, w trybie właściwym dla umarzania utraco-nych dokumentów art. 26) .

Kto dokonuje emisji obligacji nie będąc do tego uprawnionym lub przy emisji nie zachowuje warunków określonych w ustawie, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5 i grzywny do 5 000 000 zł. art. 38).

110

5. Weksle

Weksel jest dokumentem sporządzonym w przewidzianej przez prawo formie, zobowiązującym wystawcę lub wskazaną przez niego osobę do bezwarunkowego zapłacenia w oznaczonym terminie i do rąk określonej osoby wymienionej w wekslu kwoty. Samo złożenie podpisu na wekslu powoduje powstanie samoistnego zobowiązania, które jest ode-rwane od przyczyny, jaka je wywołała.

Regulację prawną weksli stanowi ustawa z 28.04.1936 r. Prawo wekslowe (Dz. U. nr 37, poz. 282). Wyróżnia się weksel trasowany oraz weksel własny. Wskazana ustawa reguluje szczegółowo kwestie dotyczące m.in.: wystawienia i formy weksla, indosu, płatności, poszukiwania zwrotnego, wtóropisu i odpisu weksla, przedawnienia, protestu itp.

Weksel trasowany zawiera (art. 1) nazwę weksel w samym tekście dokumentu, w języku, w jakim go wystawiono, bezwarunkowe polecenie zapłacenia oznaczonej sumy pieniędzy, nazwisko osoby, która ma zapłacić (trasata), oznaczenie terminu płatności, oznaczenie miejsca płatności, nazwisko osoby, na której rzecz lub na której zlecenie zapłata ma być dokonana, oznaczenie daty i miejsca wystawienia weksla, podpis wystawcy weksla.

Weksel bez oznaczenia terminu płatności uważa się za płatny za okazaniem art. 2 ) .

Weksel może być wystawiony na własne zlecenie wystawcy (trasatem może być sam wystawca) oraz na rachunek oso-by trzeciej (art. 3).

Za przyjęcie i za zapłatę weksla art. 9) odpowiada wystawca.

Każdy weksel można przenieść przez indos, chociaż nie był wystawiony wyraźnie na zlecenie. Jeżeli wystawca umieścił na wekslu zastrzeżenie nie na zlecenie lub inne za-

111

strzeżenie równoznaczne, może przenieść weksel tylko w formie i ze skutkami zwykłego przelewu. Weksel można indosować również na trasata bez względu, czy przyjął on weksel czy nie, a także na wystawcę lub na każdą inną osobę wekslowo zobowiązaną. Osoby te mogą weksel nadal indosować (art. 11 ) .

Indos powinien być bezwarunkowy. Warunki, od których uzależniono indos, uważa się za nie napisane. Indos częściowy jest nieważny. Indos na okaziciela jest równoznaczny z indosem in blanco art. 12).

Indos powinien być napisany na wekslu lub na złączonej z nim karcie dodatkowej (przedłużku) i podpisany przez indosanta art. 13).

Indos przenosi wszelkie prawa z weksla. Jeżeli indos jest in blanco, posiadacz weksla może wypełnić indos nazwiskiem własnym lub innej osoby, indosować weksel dalej in blanco lub na inną osobę, przenieść weksel na inną osobę bez wy-pełnienia indosu in blanco i bez indosowania (art. 14) .

Indosant odpowiada w braku przeciwnego zastrzeżenia za przyjęcie i za zapłatę weksla. Indosant może zabronić dalszego indosowania; w tym przypadku nie odpowiada wobec następnych indosatariuszy art. 15).

Zapłatę weksla można zabezpieczyć poręczeniem wekslowym (aval) co do całości sumy wekslowej lub do jej części. Poręczenie może dać osoba trzecia lub osoba podpisana na wekslu art. 30). Poręczenie umieszcza się na wekslu albo na przedłużku (art. 31 ) .

Poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo jak ten, za którego poręczył (art. 32).

Weksel może być płatny w różnym czasie: za okazaniem, w pewien czas po okazaniu, w pewien czas po dacie, w oznaczonym dniu.

Weksle z innymi terminami płatności lub kilku następującymi po sobie terminami są nieważne art. 33).

Posiadacz weksla, płatnego w oznaczonym dniu albo w pewien czas po dacie lub po okazaniu, powinien przedstawić go do zapłaty bądź w pierwszym dniu, w którym można wymagać zapłaty, bądź w jeden z dwóch następnych dni roboczych (art. 38).

Kto weksel wystawił, przyjął, indosował lub zań poręczył, odpowiada wobec posiadacza solidarnie. Posiadacz może dochodzić roszczeń przeciw jednemu, kilku lub wszystkim dłużnikom bez potrzeby zachowania porządku, w jakim się zobowiązali. Takie samo prawo ma każdy dłużnik wekslowy, który weksel wykupił art. 47).

Kto weksel wykupił, może żądać od swoich poprzedników: całkowitej sumy zapłaconej, odsetek ustawowych, licząc od dnia wykupienia weksla, własnych kosztów, prowizji komisowej od sumy wekslowej (art. 49).

Weksel można wystawić w kilku jednobrzmiących egzemplarzach. Egzemplarze te powinny być w tekście dokumentu, w przeciwnym razie każdy z egzemplarzy uważa się za weksel odrębny art. 64).

Zapłata, dokonana na jednym z egzemplarzy, zwalnia nawet wtedy, gdyby nie było na wekslu zastrzeżenia, że taka zapłata pozbawia ważności inne egzemplarze art. 65).

Zgodnie z art. 101 weksel własny zawiera nazwę weksel w samym tekście dokumentu, w języku, w jakim go wystawiono; przyrzeczenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej; oznaczenie terminu płatności; oznaczenie miejsca płatności; nazwisko osoby, na której rzecz lub na której zlecenie zapłata ma być dokonana; oznaczenie daty i miejsca wystawienia weksla; podpis wystawcy weksla.

112 113

6. Czeki

Czek jest dokumentem, który ma charakter papieru wartościowego, wystawionym w formie dokładnie określonej przez ustawę, zawierającym skierowane do trasata (banku) polecenie wypłacenia kwoty pieniężnej. Polecenie to jest bezwarunkowe.

Czek jest bezwzględnie płatny za okazaniem. Wystawienie czeku jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy ma on pokrycie. Pokryciem może być dodatnie saldo na koncie lub odrębna umowa z bankiem, która daje wystawcy prawo wy-stawiania czeków mimo braku środków pieniężnych.

Czek jest bardzo podobny do weksla trasowanego. Różnią się one tylko funkcją gospodarczą. Weksel jest narzędziem kredytowym, a czek narzędziem rozliczenia i zapłaty.

Prawo czekowe zostało zbudowane na wzorcach ukształtowanych w prawie wekslowym.

Regulację prawną kwestii dotyczących czeków stanowi ustawa z 28.04.1936 r. - Prawo czekowe (Dz. U. nr 3'7, poz. 283), w której są zawarte przepisy określające: wystawienie i formę czeku, przeniesienie, poręczenie czekowe, przedstawienie i zapłatę, czek zakreślony i czek rozrachunkowy, zwrotne poszukiwanie z powodu niezapłacenia, wtóropisy, przedawnienia, skutki braku pokrycia, protest, czeki zaginione.

Czek (zgodnie z art. 1 ) zawiera: nazwę czek w samym tekście dokumentu, w języku, w jakim go wystawiono, pole-cenie bezwarunkowe zapłacenia określonej sumy pieniężnej, nazwisko osoby, która ma zapłacić (trasata), oznaczenie miejsca płatności, oznaczenie daty i miejsca wystawienia czeku, podpis wystawcy czeku.

Czek może być wystawiony na określoną osobę z dodaniem wyraźnego zastrzeżenia "na zlecenie" lub bez takiego za-strzeżenia, na określoną osobę z dodaniem zastrzeżenia

"nie, na zlecenie" lub innego równoznacznego, lub na okaziciela art.5).

Czek, który został wystawiony na określoną osobę z do-daniem wyraźnego zastrzeżenia "na zlecenie" lub bez takie-go zastrzeżenia, można przenieść przez indos. Czek można indosować także na wystawcę lub na każdą inną osobę cze-kowo zobowiązaną. Osoby te mogą czek dalej indosować art. 14) . Indos powinien być napisany na czeku lub na złącznej z nim karcie dodatkowej (przedłużku) i podpisany przez indosanta. Indos może nie wymieniać indosatariusza lub ograniczać się tylko do podpisu indosanta (indos in blanco - art. 16) .

Indos przenosi wszystkie prawa z czeku. Jeżeli indos jest in blanco, posiadacz czeku może: wypełnić indos nazwiskiem własnym lub innej osoby, indosować czek dalej in blanco lub na inną osobę, przenieść czek na inną osobę bez wypełniania indosu in blanco i bez indosowania art. 17).

Zapłatę czeku można zabezpieczyć poręczeniem czekowym (azJal) co do całej sumy czekowej lub co do jej części. Po-ręczenie może dać osoba trzecia, z wyjątkiem trasata, lub osoba podpisana na czeku art. 25) .

Poręczyciel czekowy odpowiada tak samo, jak osoba za którą poręcza (art. 27).

Czek jest płatny za okazaniem art. 28).

Ani śmierć wystawcy, ani utrata przez wystawcę po wy-stawieniu czeku zdolności do działań prawnych nie narusza-ją ważności czeku art. 33).

Terminy przedstawienia czeków do zapłaty: w ciągu 10 dni od daty wskazania jako daty wystawienia czeku, w ciągu 20 dni, jeśli jest wystawiony za granicą, w ciągu 70 dni, jeśli jest wystawiony w różnych częściach świata.

Wystawca lub posiadacz czeku może go zakreślić. Za-kreślenia dokonuje się przez umieszczenie na przedniej stro-

114 115

nie czeku dwóch linii równoległych. Zakreślenie może być ogólne (jeżeli między dwoma liniami nie ma żadnej wzmianki) lub szczególne, jeżeli między dwiema liniami napisano nazwisko bankiera art. 37).

Czek z zakreśleniem ogólnym trasat może opłacić tylko do rąk bankiera lub swojego stałego klienta. Czek z zakreśleniem szczególnym trasat może zapłacić do rąk oznaczonego bankiera, a w przypadku gdy oznaczonym bankierem jest trasat, tylko do rąk swojego stałego klienta (art. 38).

Wystawca lub posiadacz czeku mogą zabronić zapłaty czeku w gotówce przez zamieszczenie w poprzek na pierwszej stronie czeku zastrzeżenia "przelać na rachunek" lub inne-go równoznacznego. W tym przypadku czek może być przez trasata użyty tylko do rozrachunku księgowego (przez uzna-nie na rachunku, rozliczenie lub potrącenie). Rozrachunek księgowy ma skutki zapłaty art. 39).

Wszystkie osoby związane z czekiem odpowiadają wobec posiadacza solidarnie. Posiadacz może dochodzić roszczeń przeciw jednemu, kilku lub wszystkim dłużnikom bez potrzeby zachowania porządku, w jakim się zobowiązali art. 44).

Posiadacz czeku może żądać od zobowiązanego zwrot-nie: nie zapłaconej sumy czekowej, odsetek ustawowych od dnia przedstawienia, kosztów protestu lub równoznacznego stwierdzenia, dokonanych zawiadomień, prowizji komisowej ( art. 45 ) .

Pewne zachowania są penalizowane. Ustawa przewiduje bowiem, że kto wystawia czek, nie mając u trasata potrzebnego funduszu do rozporządzenia, lub po wystawieniu czeku rozporządza pokryciem, jeżeli skutkiem tego czeku zapłata nie nastąpiła, podlega karze więzienia do 2 lat i grzywny lub aresztu i grzywny. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, pod-lega karze aresztu do 3 miesięcy lub grzywny art. 61 ) .

116

7. Akredytywa

Podstawę prawną dla akredytywy stanowi ustawa z 29.08.1997 r. - Prawo bankowe (Dz. U. nr 140, poz. 939) art. 85-87 ustawy.

Wyróżnić można dwa rodzaje akredytywy:

- akredytywa dokumentowa, która jest zobowiązaniem banku działającego na zlecenie klienta, ale we własnym imieniu, że dokona zapłaty beneficjantowi akredytywy ustalonej kwoty pieniężnej po spełnieniu przez beneficjanta warunków określonych w akredytywie;

- akredytywa pieniężna, która jest zobowiązaniem banku działającego na zlecenie klienta wobec innego banku, że do-kona zwrotu kwot wypłaconych beneficjantowi.

8. Bony prywatyzacyjne

Podstawę prawną dla bonów prywatyzacyjnych stanowi ustawa z 30.08.1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. nr 118, poz. 561 z późn. zm.) art. 55 i 56 ustawy.

Bony prywatyzacyjne są papierami wartościowymi emitowanymi przez Skarb Państwa, służącymi do zapłaty za:

1) nabycie praw z akcji powstałych w wyniku prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych;

2) nabycie tytułów uczestnictwa w instytucjach finansowych dysponujących akcjami powstałymi w wyniku przekształcenia przedsiębiorstw państwowych;

3) nabycie przedsiębiorstw.

Bony prywatyzacyjne emitowane na podstawie pkt. 1 są przydzielane nieodpłatnie w równej ilości wszystkim obywatelom RP zamieszkałym w kraju.

117

Uchwałę o emisji i wartości bonów prywatyzacyjnych podejmuje Sejm RP na wniosek Rady Ministrów.

`Rada Ministrów w drodze rozporządzenia określa ter-miny ważności bonów poszczególnych emisji, ich formę, za-sady ich rozprowadzania i realizacji, a także zasady ograniczania i ewentualne zakazy zbywania bonów.

9. Konosamenty

Podstawę prawną dla konosamentów stanowi ustawa z 01.12.1961 r. - kodeks morski (Dz. LI. z 1998 r. nr 10, poz. 36 - tekst jednolity), a ściślej - przepisy art. 124-134 kodeksu morskiego.

Konosament jest dokumentem wystawionym przez przewoźnika albo w jego imieniu przez kapitana statku lub inną osobę i stanowi dowód przyjęcia ładunku na statek w celu prze-wozu. Legitymuje prawnego posiadacza konosamentu do rozporządzania tym ładunkiem i do jego odbioru. Konosament reprezentuje towar, na który go wystawiono, ucieleśnia wszelkie prawa do towaru, a w szczególności prawo dysponowania nim.

Konosament może być przedmiotem transakcji handlowych, ale w rzeczywistości jest sprzedawany lub kupowany sam towar. Jako papier wartościowy ma zastosowanie przede wszystkim w handlu międzynarodowym.

10. Rynek papierów wartościowych

Rynkiem papierów wartościowych określamy zespół wszystkich instytucji i podmiotów dokonujących operacji związanych z przenoszeniem prawa własności papierów wartościowych na zasadach kupna-sprzedaży według uzgodnio-

nych cen, kształtujących się pod wpływem podaży i popytu. Rynek papierów wartościowych obejmuje głównie obrót akcjami i obligacjami. Trzeba tutaj wyróżnić pierwotny i wtórny rynek obrotu papierami wartościowymi.

Pierwotny rynek papierów wartościowych obejmuje operacje, występujące wyłącznie przy sprzedaży walorów przez emitentów na rzecz subskrybentów, tj. pierwotnych nabywców, realizowane jedynie w formie emisji nowych walorów.

Wtórny rynek papierów wartościowych umożliwia wzajemną wymianę na zasadach kupna sprzedaż dokonywaną miedzy inwestorami Lub zamianę ich na gotówkę.

11. Publiczny obrót papierami wartościowymi

Regulacja prawna tej problematyki jest zawarta w usta-wie z 21..08.1997 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (Dz. U. nr 118, poz. 754 Z poźn. zm.).

Publicznym obrotem papierami wartościowymi jest proponowanie nabycia lub nabywanie emitowanych w serii papierów wartościowych, przy wykorzystaniu środków masowego przekazu lub w inny sposób, jeżeli propozycja jest skierowana do więcej niż 300 osób albo do nieoznaczonego adresata art. 2 ustawy) .

Wtórny obrót papierami wartościowymi dopuszczony-mi do publicznego obrotu jest dokonywany na rynku regulowanym art. 89 ustawy).

Rynek regulowany obejmuje: rynek giełdowy, tworzony zgodnie z przepisami art. 98-110 ustawy, rynek pozagiełdowy, tworzony zgodnie z przepisami art. 111-117 ustawy.

Podmiot prowadzący giełdę oraz podmiot prowadzący obrót pozagiełdowy musi mieć formę spółki akcyjnej art. 98 i art. 111 ustawy), a przedmiotem jego działania może być wyłącznie prowadzenie giełdy lub obrotu pozagiełdowego.

118 I19

Centralnym organem administracji rządowej w zakresie publicznego obrotu papierami wartościowymi jest Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (art. 12 ustawy).

Do zadań Komisji należy (art. 13 ustawy): sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem reguł uczciwego obrotu, podejmowanie działań w kierunku zapewnienia sprawnego funkcjonowania rynku oraz ochrony inwestorów, wydawanie zezwoleń na prowadzenie działalności maklerskiej (art. 30 ustawy), wy-dawanie decyzji o dopuszczeniu papierów wartościowych do obrotu publicznego (art. 61 ustawy) .

XVII. OCHRONA WLASNOŚCI

INTELEKTUALNEJ

1. Wprowadzenie do zagadnienia

Ochrona własności intelektualnej jest obejmowana przedmiotem zainteresowania wydzielonego działu prawa dotykającego prawa handlowego, który można określić mianem prawa własności intelektualnej. Zakres prawa własności intelektualnej zawiera się w trzech dziedzinach: prawie autorskim, prawie wynalazczym i w prawie o znakach towarowych.

2. Pojęcie i zakres regulacji prawnej

Wspólną cechą dóbr intelektualnych, czyli tzw. własności intelektualnej, jest pewna ulotność ich postaci, a więc nie-materialny charakter. Właśnie wytwór ludzkiego intelektu, czyli zdolności twórczej, jest przedmiotem stosunku cywilno-prawnego. Dobra takie obejmują zazwyczaj ucieleśnione w postaci materialnej: dzieła literackie, utwory muzyczne, projekty architektoniczne, wynalazki, znaki towarowe, pro-gramy komputerowe, dzieła filmowe, audio-wizualne, opracowania kartograficzne itp.

W Polsce dobra intelektualne chronią odrębne ustawy. Wymienić tutaj należy:

1 ) ustawę z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych,

12~ 121

2) ustawę z 31 stycznia 1985 r. o znakach towarowych, 3) ustawę z 10 października 1972 r. o wynalazczości,

4) ustawę z 30 października 1992 r. o ochronie topografii układów scalonych.

3. Znaki towarowe i ich ochrona

Podstawę prawną regulacji ochrony znaków towarowych stanowi ustawa z 31 stycznia 1985 r. o znakach towarowych (Dz.U. nr 5, poz. 17 z późn. zm.).

Znakiem towarowym może być znak nadający się do odróżnienia towarów lub usług określonego przedsiębiorstwa od towarów lub usług tego samego rodzaju innych przedsiębiorstw art. 4) .

Ochronę znaku towarowego uzyskuje się przez jego rejestrację.

Podmiot gospodarczy prowadzący działalność gospodarczą jest obowiązany (zgodnie z art. 12 ust. 3 ustawy z 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej) zamieszczać na wyrobach wprowadzonych do obrotu oznaczenia zawierające: nazwę (firmę) lub imię i nazwisko producenta oraz jego adres, nazwę lub symbol wyrobu niezależnie od oznaczeń wymaganych na podstawie odrębnych przepisów.

Istota ochrony prawnej polega na zapewnieniu przedsiębiorstwu z chwilą zarejestrowania znaku towarowego prawa wyłączności w posługiwaniu się tym znakiem. Naruszenie znaku towarowego polega nie tylko na bezprawnym posługiwaniu się cudzym znakiem, ale także znakiem upodobnionym, mogącym wprowadzić klienta w błąd.

Wobec osób naruszających wyłączność mogą być stosowane sankcje cywilne, a nawet karne. Sankcje cywilne polegają na tym, że osoba posługująca się bezprawnie cudzym znakiem to-

122

warowym ponosi wobec uprawnionego odpowiedzialność deliktową, w ramach której jest obowiązana naprawić wyrządzoną szkodę, wydać uzyskane bezprawnie korzyści, usunąć skutki naruszenia prawa.

4. Wynalazki i ich ochrona

Podstawę prawną ochrony wynalazków stanowi ustawa z 10 października 1972r. o wynalazczości (Dz.U. z 1993r. nr 26, poz. 117 z późn. zm.).

Wynalazkiem jest nowe rozwiązanie o charakterze technicznym, nie wynikające w sposób oczywisty ze stanu techniki i mogące nadawać się do stosowania art. 10).

Wynalazcy służy prawo do uzyskania patentu oraz żądania wszelkich przywilejów i ochrony, jakie prawo wynalazcze wiąże z patentem.

Z cywilnoprawnego punktu widzenia należy odróżnić dwie sfery praw wynalazcy: pierwszą - wyznaczaną przez autorstwo wynalazku, a wtedy prawa wynalazcy w tej sferze są prawami o charakterze osobistym i są niezbywalne; drugą -wyznaczaną przez własność wynalazku. Daje ona prawo do wyłącznego korzystania i rozporządzania wynalazkiem. Te prawa mają charakter majątkowy i są zbywalne.

Przez uzyskanie patentu uzyskuje się prawo wyłącznego korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze kraju art. 16).

Prawo wyłączności wynalazcy podlega pewnym ograniczeniom. Trzeba zwrócić uwagę na to, że ochrona patentowa działa tylko na terenie Polski. Aby zapewnić sobie ochronę za granicą, należy zgłosić wynalazek do zarejestrowania w urzędach patentowych odpowiednich państw. Prawo wynikające z patentu trwa tylko 20 lat od daty zgłoszenia wynalaz-

123

ku w urzędzie patentowym. Jest dozwolone korzystanie z wynalazku bez zgody uprawnionego dla celów państwowych w niezbędnym rozmiarze i bez znacznego uszczerbku dla interesów uprawnionego, jeżeli jest to konieczne w związku z zagrożeniem ważnych interesów państwa, przede wszystkim w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Nie jest naruszeniem patentu stosowanie wynalazku bez zgody uprawnionego dla celów badawczych. Przyjęto, że nie stanowi naruszenia patentu na wynalazek dotyczących środków farmaceutycznych wykonanie leku w aptece na podstawie indywidualnej recepty lekarskiej. Ważne jest to, że kto już wcześniej w dobrej wierze korzystał z wynalazku na obszarze kraju, może z niego nadal bezpłatnie korzystać w swoim przedsiębiorstwie w takim jak dotychczas zakresie.

Licencja jest upoważnieniem do korzystania z wynalazku. Udziela jej uprawniony z patentu w umowie zawartej z licencjobiorcą art. 46). Umowa nosi nazwę licencyjnej i wy-maga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności.

Umowa licencyjna może zawierać postanowienie, że licencjobiorca uzyskuje przywilej wyłączności na korzystanie z wynalazku (licencja wyłączna) bądź też oprócz niego z wynalazku może korzystać jedynie właściciel patentu.

Szczególnym rodzajem licencji jest licencja otwarta, tzn. gdy posiadacz patentu złoży w urzędzie patentowym oświadczenie o gotowości udzielania licencji na korzystanie z wynalazku nieodpłatnie lub za odpowiednią opłatą. Oświadczenie takie jest nieodwołalne.

Licencja otwarta jest licencją pełną i niewyłączną. Jej cechą charakterystyczną jest ustawowe ograniczenie wysokości opłaty licencyjnej i odniesienie jej do efektów uzyskanych wskutek korzystania z wynalazku art. 52).

124

5. Prawa autorskie

Podstawę prawną ochrony praw autorskich stanowi ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie a~cetorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. nr 24, poz. 83 z późn. zm.).

Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). Przedmiotem prawa autorskiego są w szczególności utwory: wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe); plastyczne, fotograficzne, lutnicze, wzornictwa przemysłowego, architektoniczne, architektoniczno- urbanistyczne i urbanistyczne, muzyczne i słowno-muzyczne, sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne, audiowizualne (w tym wizualne i audialne) - art. 1.

Prawo autorskie przysługuje twórcy (art. 8) oraz współ-twórcom wspólnie (art. 9).

Na prawa autorskie twórcy składają się osobiste prawa autorskie i autorskie prawa majątkowe. Osobiste prawa autorskie chronią więź twórcy z utworem, a więc prawo do: autorstwa; oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem; nienaruszalności treści i formy utworu; sprawowania nadzoru nad sposobem wykorzystania utworu; decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności. Prawa osobiste są nieograniczone w czasie i niezbywalne.

Treść autorskich praw majątkowych stanowi przysługująca twórcy wyłączność do korzystania z utworu, rozporządzania nim, a przede wszystkim prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Twórca może przenieść autorskie prawa majątkowe na inną osobę w drodze umowy, może też upoważnić inną osobę do korzystania z utworu.

125

Ochronę praw autorskich i pokrewnych tworzą przede wszystkim środki cywilnoprawne.

Twórca może żądać od osoby, która naruszyła jego prawa majątkowe (np. kopiowanie książki), zaniechania naruszenia, wydania uzyskanych korzyści, zapłacenia potrójnej wysokości wynagrodzenia (ceny książki), naprawienia wyrządzonej szkody. Odpowiedzialności podlega zarówno zamawiający, jak i wykonawca kopii.

Ustawa przewiduje także odpowiedzialność karną w przypadku poważnego naruszenia praw autorskich, np. przywłaszczenia sobie autorstwa, rozpowszechniania utworu bez zezwolenia, zwielokrotniania utworu, zwłaszcza gdy sprawca uczynił sobie z tej działalności stałe źródło dochodu albo taką działalność organizuje lub nią kieruje.

XVIII. POST~POWANIE UKŁIADOWE

1. Pojęcie i definicja

Postępowanie układowe jest instytucją prawną mającą na celu uniknięcie upadłości podmiotu gospodarczego oraz po-zwalającą na dalsze prowadzenie działalności gospodarczej. Umożliwia to dłużnikowi wykonanie zobowiązań wobec wierzycieli w przyszłości. Istotą układu jest odroczenie terminów płatności, a także przyznanie innych ulg, w tym również zmniejszenie długu. Podstawę prawną dla postępowania układowego stanowi rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z 24 października 1934 r. - Prawo o postępowaniu układowym (Dz. U. nr 28, poz. 221 z późn. zm.).

2. Podstawy i warunki zawarcia postępowania

układowego

Niepowodzenia gospodarcze sprawiają, że obroną przed bankructwem lub likwidacją w ogóle może być jedynie proces negocjacji, który przybiera nazwę postępowania układowego. Znajdujący się w złej sytuacji finansowej podmiot gospodarczy, chcąc uniknąć upadłości, może podjąć próbę zawarcia układu z wierzycielami art. 1 ustawy).

W myśl przepisu art. 2 ustawy nie ma prawa żądać układu ten, kto: mimo obowiązku nie prowadził księgowości we-dług zasad prawidłowej rachunkowości; już raz zawarł układ lub był upadłym; jeżeli od zatwierdzenia układu lub ukończenia postępowania upadłościowego nie upłynęło pięć lat;

126 127

kto nie wykonał układu zawartego w postępowaniu układowym lub upadłościowym oraz dopuścił do umorzenia postępowania układowego i od tego terminu nie upłynęło jeszcze pięć lat.

Zgodnie z art. 4 ustawy, postępowaniem układowym nie są objęte następujące wierzytelności: podatki; opłaty oraz świadczenia pieniężne, do których stosuje się przepisy o zobowiązaniach podatkowych, wraz z odsetkami za zwłokę i kosztami egzekucji; należności z tytułu ubezpieczeń społecznych i obowiązkowych ubezpieczeń majątkowych bieżące i za rok poprzedzający otwarcie postępowania układowe-go; należności z tytułu umowy o pracę; należności z umowy o rentę lub dożywocie oraz alimenty; należności zabezpieczone zastawem lub hipoteką.

Postępowanie układowe prowadzi sąd gospodarczy właściwy ze względu na siedzibę dłużnika art. ó § 1 ) .

3. Inauguracja postępowania układowego

Wszczęcie postępowania układowego może nastąpić tylko na wniosek dłużnika. Do wniosku - zgodnie z art. 19 § 1 - dłużnik powinien dołączyć: propozycje układowe, bilans z rachunkiem wyników, wyciąg z rejestru, jeżeli podlega obowiązkowi wpisu do rejestru, spis wierzycieli wraz z wysokością wierzytelności i terminami płatności, wykaz udzielonych poręczeń, wykaz tytułów egzekucyjnych przeciwko dłużnikowi.

Propozycje układowe mogą obejmować tylko (art. 20 § 1): odroczenie spłaty długów, rozłożenie spłaty długów na raty, zmniejszenie sumy długów; dopuszczalne jest również rozłożenie na raty zmniejszonej kwoty długów, wskazanie, czy i w jaki sposób wykonanie zobowiązań objętych układem ma być zabezpieczone.

Propozycje powinny być jednakowe wobec wszystkich wierzycieli art. 20 § 3).

Przed wydaniem postanowienia sąd może zasięgać opinii biegłych w celu wyjaśnienia stanu majątkowego dłużnika, a także opinii odpowiednich urzędów, instytucji i stowarzyszeń art. 21).

4. Sędzia - komisarz i nadzorca sądowy

W postanowieniu o otwarciu postępowania układowe-go sąd wyznacza sędziego-komisarza, nadzorcę sądowego oraz terminy sprawdzenia wierzytelności art. 25).

Sędzia-komisarz kieruje tokiem postępowania, sprawuje nadzór nad czynnościami nadzorcy oraz sprawdza wierzytelności, pełni te czynności postępowania, które nie należą do sądu art. 26).

Nadzorca sądowy sprawuje pod kontrolą sędziego-komisarza nadzór nad przedsiębiorstwem dłużnika. Do jego obowiązków należy: zamknięcie ksiąg dłużnika, sprawdzenie bilansu, rachunku wyników oraz spisu wierzycieli, a także zbadanie stanu przedsiębiorstwa. Sąd może przekazać nadzorcy zarząd majątku, jeżeli dłużnik utrudnia nadzorcy spełnienie prawidłowego nadzoru lub działa na szkodę wierzycieli. Nadzorca pełni swoje obowiązki do chwili prawomocnego zatwierdzenia układu przez sąd albo do czasu ukończenia postępowania w inny sposób art. 31-36).

5. Skutki postępowania układowego dla dłużnika

Dłużnik nie traci prawa zarządzania majątkiem, jednak wszystkie czynności prawne, w których rozporządza mająt-

128 129

kiem lub zaciąga zobowiązania, a które wykraczają poza granice zwykłego zarządu, wymagają zgody nadzorcy sądowego; w czasie trwania postępowania dłużnik nie może spłacać długów objętych postępowaniem; przeciwko dłużnikowi nie może być wszczęta egzekucja, a wcześniejsze postępowania egzekucyjne ulegają zawieszeniu; nie jest wyłączona możliwość wytaczania dłużnikowi nowych procesów cywilnych.

Po upływie terminu przewidzianego na sprawdzenie wierzytelności sędzia-komisarz zwołuje zgromadzenie wierzy-cieli, na którym są również obecni dłużnik i nadzorca; wierzycielom są wręczane propozycje układowe dłużnika. Wierzyciele mogą zgłaszać zmiany, na które dłużnik musi wyrazić zgodę, w przeciwnym razie mogą być one przedmiotem obrad i głosowania. Projekt układu jest poddany pod głosowanie. Układ jest przyjęty, gdy głosuje za nim większość głosujących wierzycieli, mających łącznie nie mniej niż 2/3 ogólnej sumy wierzytelności art. 50-62). ,

Zawarty układ jest przedstawiany do zatwierdzenia sądowi. Sąd po przeprowadzeniu rozprawy układ zatwierdza lub odmawia zatwierdzenia art. 63) .

Sąd odmawia zatwierdzenia, gdy (art. 64 i 65): naruszone zostały przepisy prawa o postępowaniu ugodowym, układ sprzeciwia się dobrym obyczajom lub porządkowi publicznemu, warunki układu są zbyt krzywdzące dla wierzycieli, którzy głosowali przeciwko układowi, dłużnik po otwarciu postępowania układowego dopuścił się w zarządzaniu majątkiem czynów wyrządzających wierzycielom szkodę.

Układ obowiązuje wszystkich wierzycieli art. 67). Po uprawomocnieniu się układu dłużnik odzyskuje możność zarządzania i rozporządzania majątkiem, chyba że układ prze-widuje ograniczenia do czasu wykonania układu art. 70).

130

Sąd może wyznaczyć kuratora nadzorującego wykona-nie układu art. 72).

Sąd może uchylić układ, jeśli dochodzi do naruszenia prawa przez dłużnika lub gdy dłużnik nie wykonuje wynikających z układu zobowiązań art. 74).

6. Zakończenie postępowania układowego

Sąd na wniosek dłużnika lub kuratora po stwierdzeniu, że wszystkie zobowiązania wynikające z układu zostały wykonane, uzna postępowanie za ukończone art. 78).

131

o i

~. UPADŁ.OSC PODMIOTU

GOSPODARCZEGO

1. Pojęcie upadłości

Z semantycznego punktu widzenia upadłość jest to nie-wypłacalność, bankructwo, plajta. Jest instytucją prawną mającą na celu likwidację spraw i majątku bankrutującego podmiotu gospodarczego. Podstawę prawną dla upadłości podmiotu gospodarczego stanowi rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe (Dz.U. nr 90, poz. 834 z późn. zm.).

2. Przyczyny ogłoszenia upadłości podmiotu gospodarczego

Wszczęcie postępowania upadłościowego następuje z powodu: zaprzestania płacenia długów (art. l § 1) lub wtedy, gdy majątek nie wystarcza na zaspokojenie długów (art. 1 § 2). Dotyczy to przedsiębiorstw państwowych, spółdzielni, spółek kapitałowych.

Krótkotrwałe wstrzymanie płacenia długów, spowodowane przejściowymi trudnościami, nie jest podstawą ogłoszenia upadłości art. 2).

Nie można ogłosić upadłości: jednostek samorządu terytorialnego; państwowych jednostek organizacyjnych, z wyjątkiem tych, za których zobowiązania Skarb Państwa nie od-

powiada art. 3 § 1); przedsiębiorstw użyteczności publicznej; przedsiębiorstw Poczta Polska, PKP, PLL LOT, Mennica Państwowa i innych art. 3 § 2 i § 3) ; podmiotów nie będących osobami prawnymi, których działalność nie wymaga zgłoszenia do ewidencji art. 3 § 4).

3. Inauguracja postępowania upadłościowego

Wniosek o wszczęcie postępowania upadłościowego mogą zgłosić sam dłużnik lub każdy z jego wierzycieli. W spółkach kapitałowych obowiązek zgłoszenia upadłości spoczywa na zarządzie; w przedsiębiorstwach państwowych do ogłoszenia upadłości jest uprawniony organ założycielski art. 4) .

Podmiot gospodarczy jest zobowiązany wystąpić z wnioskiem o ogłoszenie upadłości nie później niż w ciągu dwóch tygodni od daty zaprzestania płacenia długów (art. 5). O ogłoszeniu upadłości orzeka sąd rejonowy - sąd gospodarczy po uwzględnieniu zgłoszonego wniosku (art. 8 § 1 i § 2).

W postanowieniu o ogłoszenie upadłości sąd wymienia: imię i nazwisko, firmę, miejsce zamieszkania lub siedzibę upadłego;

wezwanie wierzycieli do zgłoszenia wierzytelności w oznaczonym terminie;

wyznacza sędziego komisarza oraz syndyka masy upadłościowej art. 14 §1).

Data postanowienia sądu jest datą ogłoszenia upadłości art. 15) .

Postanowienie o ogłoszeniu upadłości jest podane do wiadomości publicznej (art. 16) .

132 133

4. Skutki ogłoszenia upadłości

Skutki ogłoszenia upadłości są wielostronne. Można je przedstawić następująco:

· Skutki ogłoszenia upadłości dla osoby upadłego: obowiązek wskazania i wydania syndykowi całego majątku, który przechodzi pod zarząd syndyka; obowiązek wydania ksiąg handlowych, korespondencji, wyciągów z rachunków bankowych i innych dokumentów związanych z działalnością firmy; obowiązek udzielania syndykowi i sędziemu komisarzowi potrzebnych wyjaśnień i ujawniania spraw firmy, z wyjątkiem tajemnic dotyczących technologii produkcji art. 18 § 1 i § 2); upadłemu nie wolno oddalać się z miejsca zamieszkania bez zgody sędziego komisarza (art.l8 § 3).

Jeżeli upadły ukrywa się, ukrywa swój majątek lub gdy po ogłoszeniu upadłości stara się utrudnić ustalenie rzeczywistych rozmiarów majątku, sąd na mocy art. 19 może zastosować wobec niego środki przymusu przewidziane przepisami k.p.c. o egzekucji świadczeń niepieniężnych art. 1051 do art. 1064), np. przymusowe odebranie rzeczy, grzywnę lub areszt.

· Skutki ogłoszenia upadłości dla majątku upadłego: upadły traci możność zarządzania swoim majątkiem, korzystania z niego i dysponowania nim, majątek ten stanowi masę upadłości art. 20 § 1 ) . Masą upadłości zarządza syndyk pod nadzorem sędziego komisarza; umowy i inne czynności prawne dokonane przez upadłego dotyczące majątku wchodzą-cego w skład masy upadłościowej są od chwili ogłoszenia upadłości prawnie bezskuteczne art. 24); świadczenia spełnione do rąk upadłego nie zwalniają dłużnika z zobowiązania, chyba że weszły w skład masy albo dłużnik nie wiedział o upadłości (art. 25); żaden wierzyciel nie może uzyskać prawa zastawu ani wpisu hipotecznego majątku wchodzącego

w skład masy upadłości (art. 27); z masy upadłości wyłączeniu ulegają rzeczy nie należące do upadłego (art. 28); mają-tek wspólny małżonków należy do masy upadłości art. 53).

· Skutki ogłoszenia upadłości dotyczące stosunków zobowiązaniowych: zobowiązania pieniężne upadłego staną się płatne z dniem ogłoszenia upadłości (art. 31); w chwili ogłoszenia upadłości wygasają zawarte przez upadłego umowy (art. 39 - 49).

· Skutki ogłoszenia upadłości dotyczące czynności prawnych upadłego: upadły traci prawo do zawierania umów i dokonywania innych czynności prawnych w imieniu upadłego podmiotu, prawo to przechodzi na syndyka art. 54 - 57); kroki egzekucyjne przeciwko upadłemu są umarzane (art. 63), nie jest możliwe prowadzenie procesów przez upadłego lub przeciwko niemu, o ile dotyczą one mienia objęte-go upadłością; procesy takie może wszczynać i prowadzić syndyk art. 57 - 58 i art. 60 - 66).

5. Postępowanie upadłościowe

Postępowanie upadłościowe ma na celu stopniową likwidację spraw i majątku upadłego podmiotu oraz równo-mierne zaspokojenie wszystkich wierzycieli.

6. Syndyk w postępowaniu upadłościowym

Syndyk obejmuje majątek upadłego, zarządza nim i przeprowadza jego likwidację.

Obowiązki syndyka są następujące: ujawnienie upadłości w księgach wieczystych, wykazach i rejestrach, w których jest wpisany majątek upadłego (art. 95); zawiadomienie

134 135

o upadłości izby skarbowej, ZUS-u i innych instytucji oraz znanych wierzycieli art. 96); inwentaryzacja i oszacowanie majątku upadłego (art. 105); sporządzenie bilansu i sprawo-zdania o stanie masy upadłościowej oraz przedstawienie go sędziemu komisarzowi (art. 109).

Syndyk może żądać ujawnienia informacji dotyczących majątku od urzędów, instytucji i osób posiadających wiadomości na ten temat art. 97).

Syndyk, który niesumiennie wykonuje swoje obowiązki, może zostać odwołany (art. 101 ) .

7. Sędzia - komisarz w postępowaniu upadłościowym

Sędzia - komisarz w świetle prawa upadłościowego w szczególności kieruje tokiem postępowania, sprawuje nadzór nad czynnościami syndyka i oznacza czynności, których syndykowi nie wolno wykonywać bez szczególnego jego zezwolenia art. 87 § 1). Sędzia ponadto rozstrzyga skargi na czynności komornika i notariusza; na postanowienie sędziego - komisarza nie ma zażaleń art. 88). Sędzia - komisarz w zakresie swego działania ma prawa i obowiązki sądu i przewodniczącego art. 89 § 1 ) . Odnotować należy, że wszelkie urzędy i instytucje publiczne mają obowiązek udzie-lać pomocy sędziemu - komisarzowi w wykonywaniu jego obowiązków art. 89 § 2).

8. Likwidacja

Likwidacja następuje przez sprzedaż ruchomości i nieruchomości, ściągnięcie wierzytelności od dłużników i zrealizowanie innych praw majątkowych wchodzących w skład masy upadłościowej (art. 112) . Sprzedaż majątku następuje w drodze publicznej licytacji lub z wolnej ręki. Odbywa się to za zezwoleniem sędziego - komisarza (art. 115 do art. 116 i art. 118).

Zgłoszenie wierzytelności uwzględnia to, że każdy wierzy-ciel chcący uczestniczyć w czynnościach postępowania upadłościowego winien zgłosić swoją wierzytelność sędziemu - komisarzowi w oznaczonym terminie (art. 150). Listę wierzytelności wykłada się w sekretariacie sądu i w ciągu dwóch tygodni każdy zainteresowany może złożyć sprzeciw (art. 162 § 1).

9. Masa upadłościowa

Plan podziału funduszów masy upadłościowej sporządza syndyk i przedstawia sędziemu komisarzowi do zatwierdzenia.

Plan podziału zawiera (art. 207): sumę podlegającą podziałowi, wierzytelności i prawa osób uczestniczących w podziale, oznaczenie sum przypadających każdemu z uczestników, wskazanie, które sumy mają być wypłacane, a które pozostają w depozycie sądowym i dlaczego.

Kolejność, w jakiej - według przepisów prawa upadłościowego - wierzytelności mają być zaspokajane jest następująca: koszty postępowania upadłościowego, koszty powstałe wskutek czynności prowadzonych przez syndyka, podatki i daniny publiczne za ostatnie dwa lata przed ogłoszeniem upadłości, należności instytucji ubezpieczenia społecznego za ostatni rok, koszty choroby i pogrzebu upadłego, inne wierzytelności, kary i grzywny sądowe i administracyjne.

Sędzia - komisarz może wstrzymać likwidację w razie wniesienia przez upadłego podania o dopuszczenie do zawarcia układu z wierzycielami. W przypadku dopuszczenia do układu sędzia - komisarz na żądanie upadłego wstrzyma likwidację (art. 110 § 2).

136 137

---