Materializm to ogólna nazwa systemów filozoficznych twierdzących, że jedynym realnym bytem jest świat materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka. Odmiany materializmu: 1.materializm mechanistyczny - zakładający, że wszystko da się wyjaśnić i sprowadzić do prostych oddziaływań materii, czyli że wszystko da się sprowadzić do zjawisk fizycznych i chemicznych. 2.naturalizm - zakładający, że podstawą wszystkiego jest natura a więc w praktyce świat materialny jest jednak tworem bardzo złożonym, którego nie da się łatwo sprowadzić tylko do prostych oddziaływań fizyczno-chemicznych i o jego funkcjonowaniu decydują złożone "organiczne" zależności. Naturalizm kładzie bardzo duży nacisk na postrzeganie świata jako całości i twierdzi, że całość nie jest równa prostej sumie poszczególnych części. 3.materializm dialektyczny - nieco podobny do naturalizmu, odrzucający jednak teorie "organiczne" i zastępujący je tzw. przemianami dialektycznymi - polegającymi na stałym, jakościowym rozwoju struktur tworzonych przez materię. Wg materializmu dialektycznego, co prawda wszystko ostatecznie sprowadza się do zjawisk chemicznych i fizycznych, jednak posiadają one swoją wewnętrzną "mądrość", która prowadzi do powstawania coraz bardziej złożonych i doskonałych form. "Prawa" rządzące powstawaniem takich struktur są nazywane dialektyką materialistyczną a jej zrozumienie i odkrycie uważa się za najważniejszy cel wszelkich badań. 4.materializm fenomenologiczny - w odróżnieniu od "twardego" materializmu nie utrzymuje, że świat materialny jest jedynym realnym bytem, gdyż fenomenalizm odrzuca w ogóle pojęcie bytu absolutnego. Materializm ten twierdzi jednak, że dogłębna analiza świata fenomenów docierających do umysłu człowieka przekonuje, że podstawą wszelkiego istnienia są właśnie fenomeny dające się opisywać językiem fizyki i chemii, i że przyjęcie tego za podstawę analizy całego świata fenomenów daje bardziej przekonujące rezultaty od przyjęcia, że "bazowymi" fenomenami są nasze uczucia, myśli i idee.

Dualizm zakłada, że w istnieją zarówno substancje duchowe jak i substancje cielesne. W sensie ontologicznym dualizm przeciwstawia się więc kierunkom monistycznym: (materializmowi, spirytualizmowi, monizmowi właściwemu i immanentnemu). Według dualizmu ciała są podłożem zjawisk fizycznych, dusze są podłożem zjawisk znanych nam z doświadczenia wewnętrznego (myślenie, cierpienie, radość, itp.).Dualizm co do substancji jest, obok monizmu i pluralizmu, jednym z głównych stanowisk ontologicznych co do głównych klas substancji. Wyróżnia dwie: ciało (materię, substancję fizyczną) i ducha (substancję duchową). Rodzaje dualizmu ontologicznego: 1. Dualizm skrajny - reprezentowany w poglądach św. Augustyna i Kartezjusza; zakłada, że dusze i ciała to byty samoistne, równorzędne - substancje, które mogą stanowić podłoże dla jakiś cech, ale same żadnego podłoża do istnienia nie potrzebujące 2. Dualizm umiarkowany - reprezentowany przez Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu. Według Arystotelesa samoistnie istnieją tylko ciała. W każdej substancji cielesnej (ciele) wyróżnić można 2 czynniki - materię (będącą tworzywem, z którego zbudowane jest ciało; pierwiastkami chemicznymi w dzisiejszym ujęciu) i formę (coś, co stanowi o tym, że dane ciało jest tym czym jest, a nie czymś innym; coś, co wyróżnia ciało spośród innych ciał tego samego rodzaju). Arystoteles stwierdza, że forma nie może istnieć bez materii. Człowiek, jak każdy byt, składa się z materii i formy. Formę człowieka nazywa Arystoteles duszą. Duszę zaś określa jako wszystko to, co sprawia, że nieożywione pierwiastki chemiczne stają się żywą, czującą i myślącą istotą. Istnieje ona tylko dzięki ciału. Z kolei wg Tomasza z Akwinu, który dokonał recepcji poglądów Arystotelesa dla potrzeb chrześcijaństwa, to dusza jest substancją (bytem) samoistnym i może ona istnieć bez ciała.

Spirytualizm - w filozofii (metafizyce) jeden z kierunków monizmu zakładający, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe (dusze). Tym samym spirytualizm przeciwstawia się wszelkim kierunkom materializmu. W historii filozofii pojawiają się dwie odmiany spirytualizmu. Odmiany spirytualizmu: 1.Spirytualizm idealistyczny-Reprezentowany jest przez Berkeleya. Zakłada on, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe. Ciała są zaś układami wrażeń wytwarzanymi przez podmiot poznający a więc nie istnieją jako substancje (pogląd ten jest charakterystyczny również dla idealizmu immanentnego w epistemologii (teorii poznania). 2. Spirytualizm realistyczny - Zakłada, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe i nie ma innych substancji. Ciała istnieją rzeczywiście, lecz są tylko odmianą substancji duchowych. Pewną koncepcją bazującą na tym założeniu jest monadologia Leibniza. Leibniz zakłada, że ostatecznym budulcem świata są monady czyli dusze. Monady dzieli on na:a) posiadające świadome życie psychiczne, czyli dusze, b) posiadające nieświadome życie psychiczne, czyli ciała.

Monizm - filozoficzny pogląd według wąskiej definicji uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną: materialną (materializm, monizm materialistyczny), duchową (spirytualizm, monizm spirytualistyczny) lub materialno-duchową (np. panteizm, choć nie tylko). Taki monizm jest przeciwstawnym poglądem do dualizmu i pluralizmu. W szerszym znaczeniu (tzw. monizm atrybucyjny) monizm pozwala na istnienie wielu substancji, jednak głosi, że ich natura jest taka sama. Przykładowo atomizm albo monadyzm Leibniza to pluralizm nie mieszczący się w wąskim rozumieniu monizmu, ale mieszczący się w szerokiej definicji. Ontologiczne stanowisko monistyczne było reprezentowane przez takich filozofów i kierunki jak: 1. monizm materialistyczny: jońska szkoła przyrody, Leucyp i Demokryt, Epikur i Lukrecjusz, Marks (rzeczywistością jest materia; wszystko co duchowe jest wytworem materii) 2.monizm spirytualistyczny: Platon, Filon, George Berkeley, Hegel (istnieją tylko idee; świat materialny jest pozorny) 3.monizm mieszany, panteistyczny: Stoicyzm (pneuma, która jest jednocześnie duchem i materią), Baruch Spinoza (wszystko jest naturą, która posiada cechy zarówno materii jak i ducha oraz teoria paralelizmu), Gottfried Wilhelm Leibniz (teoria monad, które są bytami podstawowymi posiadającymi na raz cechy materialne i duchowe), buddyjski mędrzec Nagardżuna (siunjata, z której wyłania się zarówno pustka jak i forma, rozpoznawane jako rzeczywistość)

Pluralizm jest to w filozofii: Stanowisko ontologiczne w myśl którego rzeczywistość składa się z bytów różnorakich, niesprowadzalnych do wspólnego mianownika; reprezentowane m.in. przez takich filozofów jak: Empedokles, Anaksagoras, Leibniz czy egzystencjonaliści.

Substancja - potocznie coś, jedno z podstawowych pojęć metafizyki i współczesnej ontologii, stworzone przez Arystotelesa, który używał greckiej nazw ousia i to ti en einai i uznał za główną kategorię (łacińską po raz pierwszy posłużył się Cyceron). Pojęcie to nie jest jednoznaczne:Substancja pierwsza Arystotelesa to: każde konkretne indywiduum, każdy przedmiot, któremu przysługuje autonomiczne istnienie; to samo co substrat, czyli wspólne podłoże dla wielu różnych właściwości (akcydensów). Substancja druga to:inna nazwa istoty, splot takich cech przedmiotu, które wyznaczają jego gatunek (jego atrybutów, cech istotowych); To, o czym wszystko może być orzekane, ale co samo nie może być orzekane o niczym innym.

ARYSTOTELESOWSKA TEORIA SUBSTANCJI; objaśnić, że dla Arystotelesa być to znaczy działać.Arystoteles wyróżnia w substancjach dwa składniki: cechy jednostkowe i ogólne przypadłości. Substancja składa się z formy (cechy definicyjne, to, co w rzeczy ogólne) i materii (podstawy istnienia substancji - możności stania się czymkolwiek, to chaos, który może przyjąć dowolną postać). Ani forma, ani materia nie egzystują oddzielnie. Wydzielamy je tylko wyodrębniając różne strony tej samej rzeczy. Materia stanowi składnik wszelkich rzeczy. Jest wieczna, nie ulega zniszczeniu i nie może mieć początku. Pozostaje czymś nieokreślonym i pozbawionym własności. Jest podłożem procesów i rzeczy, ale sama z siebie nie może być źródłem rzeczy, ich ruchu i przemiany. Jej istnienie stanowi o możliwości rzeczy i procesów, ale nie o ich realności. Ta możliwość przekształca się w rzeczywistość dopiero w połączeniu z formą. Forma jest zasadą aktywną i kształtującą. Dzięki niej substancja staje się konkretną rzeczą. Dlatego forma stanowi źródło ruchu - ruch jest procesem aktualizacji: przemiany tego, co potencjalne, w to, co aktualne, procesem przechodzenia od możliwości do rzeczywistości. Forma jest również celem ruchu. Za pomocą idei substancji Arystoteles usiłował uzgodnić dwa antagonistyczne nurty myśli greckiej: tradycję materialistycznej filozofii przyrody i tradycję idealistyczną.

MATERIA I FORMA są połączone w jedno, stąd byt jest jednorodny i jednostkowy. Połączenie materii i formy to system zwany hilemorfizmem. Odwołując się do formy, materii, przyczyny sprawczej i celu i poznawszy któryś z nich możemy powiedzieć czym, jest substancja. (Przyczyna i cel oraz energia samoistnej substancji utożsamiane są z formą. Ostateczny cel, jaki realizuje substancja w dojściu do formy to entelechia.) Być wg Arystotelesa znaczy działać, czyli urzeczywistniać wszystkie możliwości zawarte w formie. Cnota, doskonałość, to urzeczywistnienie wszystkich własnych możliwości w zależności od tego czym się jest: zwierzęciem, człowiekiem, itd. Dla człowieka forma jest duszą, stąd dążenie do doskonałości, to spełnienie tego, co w człowieku istotne z punktu widzenia jego duchowości (dusza ludzka jest rozumna), urzeczywistnienie wszystkich możliwości duszy ludzkiej.

Scjentystyczna krytyka pojęcia substancji Substancja oznacza niezbędny element, bez którego nie może istnieć materia. Substancja znana w filozofii nie jest tożsama z materią w fizyce, czy substancją chemiczną - scjentystycznie nastawieni filozofowie nauki i uczeni nie widzą racjonalnych podstaw wyodrębniania z materii czegoś niezbędnego do jej istnienia (cokolwiek by to nie miało znaczyć). W ten sposób przesuwamy bowiem wszystkie problemy w świat niemożliwy do zbadania (nikt nigdy substancji nie badał, w przeciwieństwie do materii), nie uzyskując w zamian żadnej odpowiedzi. Pojęcie substancji nie rozstrzyga nawet pytania dla którego było stworzone - bez czego nie może istnieć materia - gdyż wciąż nie wiemy bez czego nie może istnieć substancja. Co więcej, zgodnie z prawem zachowania materii materia (lub równoważna jej energia) zawsze istnieje i w żaden sposób nie da się jej zniszczyć. Niektórzy filozofowie przeczuwali jednak istnienie podobnych bytów jak substancja i wprowadzili je do swoich ontologii.

Akcydens, przypadłość, cecha akcydentalna - wywodzące się z filozofii Arystotelesa pojęcie ontologiczne funkcjonujące przede wszystkim w metafizyce klasycznej (arystotelesowsko-tomistycznej), przeciwieństwo atrybutu. Akcydens to taka cecha danej substancji, bez której pozostaje ona nadal tą samą substancją. Np. dla Sokratesa bycie uzdolnionym muzycznie czy łysym można uznać za cechę akcydentalną bycia Sokratesem, natomiast bycie racjonalnym czy bycie (nie bycie) zwierzęciem jest jego cechą istotową (atrybutem), tj. taką, bez której nie byłby już tym samym Sokratesem.

Entelechia (dusza) - termin Arystotelesa. Twierdził on, że każda istniejąca rzecz, dzięki swojej formie posiada własną entelechię, czyli duszę, nadającą rzeczy jedność. Entelechia w ciele nieorganicznym to określony stosunek w jakim mieszają się jego elementy. Entelechia w organizmach żywych to ontologiczny początek ruchu wewnętrznego, traktowanego przez Arystotelesa za przejaw życia, mający trzy postaci: 1. roślinną - odżywianie się i rozmnażanie; 2. zwierzęcą - możliwość odbierania wrażeń z zewnętrznego świata i poruszania się; 3. ludzką - rozum

Idealizm filozoficzny ontologiczny (obiektywny), poprawnie: Spirytualizm to każdy system filozoficzny głoszący realność świata idei i nierealność bądź wtórność świata materialnego w stosunku do idei. Idealizm ten zakłada że podstawowym, pierwotnym bytem jest byt duchowy, istniejacy obiektywnie, czyli niezależnie od woli i swiadomości człowieka. Istnieje także świat materialny, dostępny naszym zmysłom. Jest on bytem wtórnym, zaleznym w swym istnieniu od bytu duchowego. Najbardziej znanymi spirytualistami byli: Platon, Św. Augustyn, Plotyn, George Berkeley.

Idealizm filozoficzny epistemologiczny (poznawczy, subiektywny) to każdy system filozoficzny, który głosi całkowitą niemożność bezpośredniego poznania rzeczywistości i twierdzący, że jedyne, co jest nam bezpośrednio dane, to nasze własne myśli i uczucia. W skrajnej postaci idealizm poznawczy głosi, że nie ma sposobu, aby wyjść poza własną jaźń, a zatem dla każdego jego świat składa się wyłącznie z niego samego oraz jego własnych myśli i uczuć. Najbardziej znani idealiści poznawczy to: George Berkeley Wg. niego istnieje tylko substancja duchowa, na którą składa się umysł ludzki i umysł boski. Umysły te są zródłem idei, wrażneń. Świat przyrody nie istnieje obiektywnie, faktycznie, jest on tylko zespołem, kombinacją wrażeń. W procesie poznawania swiata nalezy tylko i wyłacznie polegać na danych zmysłowych. To, co nie pochodzi od zmysłów, nie zasługuje na wiarę (sensualizm)., Fryderyk Nietzsche oraz w pewnym sensie Kartezjusz.

.Realizm epistemologiczny to pogląd, że przedmioty dane w doświadczeniu istnieją niezależnie od podmiotu poznania. Realizm pojęciowy to pogląd, że pojęciom przysługuje istnienie realne.

fenomen (gr. phainomenon obserwowany) - pojęcie filozoficzne oznaczające coś, co jest obserwowalne; często przeciwstawiane nieobserwowalnej, ale dostępnej rozumowo rzeczywistości (Platon) bądź istocie rzeczy lub jako "rzecz dla nas" - niepoznawalnym rzeczom samym w sobie przez Immanuela Kanta. Według Galileusza zjawiska są jedynym przedmiotem nauki.

Fenomenalizm - pogląd głoszący iż rzeczywistość zbudowana jest ze zjawisk percepcyjnych, takich jak układy doznań, natomiast pod jej powierzchnią nie ukrywa się już żadna głębsza natura. Z tego powodu jest to pogląd nieodległy od nihilizmu. Pogląd ten pozostaje w opozycji do esencjalizmu

Kant - Możliwość czystej matematyki Mamy tu oto wielkie i wypróbowane poznanie, które już teraz posiada podziwu godną objętość i obiecuje nieograniczone jej rozszerzenie. Wiedzie ono z sobą pewność na wskroś apodyktyczną, tj. bezwzględną konieczność, a więc nie opiera się na podstawach doświadczalnych; jest więc czystym wytworem rozumu; ponadto zaś jest poznaniem całkowicie syntetycznym. "Jakżeż tedy jest dla rozumu ludzkiego możliwe osiągnięcie takiego poznania całkowicie a priori?" Czy wobec tego, że zdolność ta nie opiera się i nic może się opierać na doświadczeniu, nie zakłada ona jakiejś głęboko ukrytej podstawy poznawczej a priori, która jednak mogłaby ujawnić się w tych swych działaniach, jeżelibyśmy tylko pilnie prześledzili ich pierwsze początki? (...)
Gdyby oglądanie nasze musiało być tego rodzaju, że przedstawiałoby rzeczy tak, jak one są same w sobie, to oglądanie nie mogłoby się nigdy dokonać a priori, lecz byłoby zawsze empiryczne. Albowiem o tym, co jest zawarte w przedmiocie samym w sobie, mogę wiedzieć tylko wtedy, gdy mi jest obecny i dany. Zapewne, i wtedy również jest rzeczą niepojętą, w jaki sposób oglądanie rzeczy obecnej mogłoby mi pozwolić poznać ją taką, jaką ona jest sama w sobie, skoro jej własności nie mogą przewędrować do mojej władzy wyobrażenia (...). A więc tylko w jeden jedyny sposób jest możliwe, żeby oglądanie moje wyprzedzało rzeczywistość przedmiotu i było poznaniem a priori: mianowicie, jeżeli nie zawiera ono w sobie nic innego, jak tylko formę zmysłowości wyprzedzającą we mnie, podmiocie, wszelkie rzeczywiste podniety, którymi zostaję pobudzony przez przedmioty. Albowiem to, że przedmioty zmysłowe mogą być oglądane jedynie zgodnie z tą formą zmysłowości, to mogę wiedzieć a priori.

Arystoteles - Materia i forma Wszystko, co powstaje, powstaje albo wskutek czegoś (rozumiem przez to początek stawania się), albo z czegoś (przez co znów chcę rozumieć nie brak, lecz materię, posługując się tym zwrotem tak, jak to już wyżej wyjaśniłem), albo staje się czymś, na przykład kulą, kołem czy czymś podobnym. Tak jak o substracie danej rzeczy nie decyduje to, że jest nim spiż, tak również i kula nie dlatego jest kulą, że jest przypadkiem ze spiżu. Albowiem wytworzyć jakiś konkretny przedmiot znaczy tyle, co wytworzyć go z substratu w pełnym znaczeniu tego słowa. Twierdzę, że zaokrąglić to nie to samo, co wytworzyć okrągłość lub kulę, lecz zgoła coś innego; a znaczy to mianowicie tyle, co wytworzyć tę formę w czymś innym. Gdy się bowiem coś tworzy, to tworzy się z czegoś innego, z tego mianowicie, co stanowiło substrat tego wytworu. Na przykład, wytworzyć spiżową kulę to tyle, co z określonego materiału, mianowicie ze spiżu, sporządzić określoną rzecz: kulę. Gdyby zaś trzeba było wytworzyć sam substrat, to jasne, że jego wytworzenie musiałoby się odbyć w ten sam sposób, i to kolejne wytwarzanie ciągnęłoby się w nieskończoność. Jasne więc, że ani forma (czy też jakąkolwiek nazwę należy nadać kształtowi rzeczy zmysłowych) nie powstaje, ani nie istnieje stawanie się formy ani istoty; jest ona bowiem tym, co powstaje w czymś innym; albo przez sztukę, albo przez przyrodę, albo przez jakąś zdolność. Wreszcie doprowadza się do tego, że spiżowa kula istnieje. A utworzona została ze spiżu i z kulistego kształtu, czyli w ten sposób, że się ten materiał ujęło w taką właśnie formę i w wyniku tego powstała kula spiżowa. Gdyby natomiast miało miejsce powstawanie kulistości, to musiałaby ona z czegoś powstać.

---