WIPSZYCKA T.1 259-380, WIPSZYCKA T


WIPSZYCKA T.1 259-380

Epoka wojen perskich

Od poł. VI w. monarchia perska stała się nowym czynnikiem w dziejach państw greckich. Lata 546-540 - większość polis Azji Mniejszej w granicach monarchii perskiej.

Sztuka wojenna w dobie konfliktów z Persami. Flota

Ukształtowana w ciągu VII w. falanga nie uległa znaczącym przekształceniom.

Flota. Największa innowacja - zainstalowanie taranu (belka okuta brązem) na dziobie okrętu, umożliwił walki między okrętami (do tej pory stosowano jedynie abordaż). Pośrednio taran spowodował wzmocnienie konstrukcji kadłubów. Najstarsze świadectwa użycia tarana - wizerunki na wazach geometrycznych (850-700). Siła napędowa statków: żagle i wioślarze (20, 30 lub 50). Statki trzydziestowiosłowe - triakontery, pięćdziesięciu - pentekontery. Okręty były długie (20-wiosłowiec - 15m., 30 - 22m, 50 - 38m). Koniec VIII w. innowacje wschodnie (być może fenickie)- zaczęto lokować wioślarzy w dwóch rzędach, zwiększyło to liczbę wioślarzy i szybkość bez zwiększania rozmiarów okrętu. Zaczęto używać wysokiego pokładu dla wojowników.

Nie wiadomo, kiedy zaczęto stosować triery - o trzech rzędach wioślarzy. Upowszechniły się w Jonii w ciągu VI w. (flota tyrana Samos, Polikratesa). W V w. podstawowy typ okrętu wojennego.

Triery budowano szybko (200 okrętów floty ateńskiej powstało w 482-480). Najpierw budowano kadłub i później ewentualnie dodawano szkielet (okręty średniowieczne i nowożytne budowano odwrotnie: szkielet, potem kadłub). Triery źle znosiły niepogodę, trzeba było je wciągać na brzeg i smołować.

Triery - długość ok. 38 m, szerokośc 5 m,waga 70-90 ton. Satekpłytko siedzący w wodzie, wrażliwy na boczne fale (nieodporny kadłub, wywrotność), burze na morzu często niszczyły całe floty. Triery - szybkie, zwrotne, nie mogły długo płynąc oddalone od brzegu. Załoga triery, zwykle ok. 200 ludzi: 170 marynarzy, dowódca, sternik, 4 oficerów, muzyk nadający rytm wioślarzom, 13 marynarzy, 10 (lub więcej) hoplitów.

Bitwy morskie polegały na:

W tej epoce stosowano szyk czołowy, większe floty mogły wyginać go w kształt półksiężyca. Natomiast Jończycy (później też Ateńczycy) stosowali manewr zwany diekplus (idealnego dla floty szybkiej i zwrotnej), są dwie rekonstrukcje tego manewru:

    1. Albo okręty szybko i jednocześnie ruszały, aby zgruchotać wiosła przeciwnika, na jego tyłach dokonywały zwotu i ataku

    2. Albo okręty stawały jeden za drugim (szyk torowy) i uderzały wybrany punkt szyku przeciwnika i gdy znalazły się na tyłach błyskawicznie atakowały

Siła floty zależał nie tyle od liczby jednostek co od wyszkolenia i zgrania załogi. Rekrutacja do załogi spośród ludzi wolnych (niewolnicy, których pociągano do służby uzyskiwali przedtem wolność), zwykle najuboższych (tetów).

Bitwy morskie zwykle wywoływały wielkie straty (odwrotnie niż bitwy lądowe).

Sytuacja państw greckich w Azji Mniejszej. Podbój perski

Większość polis na wybrzeżu Azji Mn. powstała w Wiekach Ciemnych. Do pocz. VII w. rozwijały się w izolacji do świata greckiego i zaplecza małoazjatyckiego.

Rozwijały się w pobliżu niegreckich państw Frygii i Lidii.

Frygowie znaleźli się W Azji Mn. w czasie wędrówek Ludów Morza. W VIII w. państwo obejmowało okolice Gordion, obszary nad górnym Meandrem, rzeką Halys, przejściowo Kapadocję (legendarny król Frygii - Midas panował w drugiej poł. VIII w.).

Później na Frygię najechali Kimmeryjczycy. Ten koczowniczy lud stał się odtąd poważnym zagrożeniem dla ludności Azji Mn. W Anatolii zwyciężyli z królem Urartu, a ok. 675 r. obalili Frygijczyków. Wiadomości o atakach Kimmeryjczyków znajdujemy w źródłach asyryjskich od poł. VII w. W drugiej poł. VII w. zaatakowali Magnezję nad Meandrem i, nieskutecznie, Efez.

Nie wiadomo jak i kiedy powstało państwo Lidyjczyków, pojawili się mniej więcej wtedy, co Frygowie. W VII w. za panowania Gygesa (678-652) walczyli z miastami greckimi. Za Alyattesa (617-560) podporządkował Smyrnę i Kolofon, oparł mu się Milet. Za jego następcy Krezusa (560-546) również Efez i mniejsze miasta. 28 maj 585r. pokój między Lidią a Medią (granica na rzece Halys).

Lidia uległa wpływom kultury helleńskiej: Gyges składał dary w Delfach, tak samo Alyattes i Krezus, który przyczynił się do budowy świątyni Artemidy w Efezie - dowody na prohelleńską politykę Lidii, zbliżenie się dynastii.

Greccy najemnicy odgrywali ważną rolę w armii lidyjskiej.

Lidia nie mieszała się w sprawy wewnętrzne miast.

Na południe od Meandru mieszkali Karyjczycy (tworzyli niewielkie państwa, ulegali hellenizacji, część wzięła udział w powstaniu jońskim.

VI w. - najlepszy okres Jonii(miasta wzbogaciły się). Od poł. VII w. prowadziły akcję kolonizacyjną nad M. Carnym (Fokajczycy na Daleki Zachód) uczestniczą w zakładaniu Naukratis w Egipcie.

Równowaga polityczna Azji Mn. załamała się pod wpływem ekspansji perskiej. 559 r. - władzę w Persji objął Cytrus, narzucił swe panowanie Medom. W 546 r. podbija Lidię, miasta Greckie dostają się pod perskie panowanie (Samos utrzymało niezależność do 518-516).Fokajczycy przenieśli się do Alalii na Korsyce, a następnie do Elei w Italii. Emigracja nie chcących żyć pod perskim panowaniem na Zachód.

539 r. - Cytrus zajmuje Babilonię, 525 r. - jego syn Kambizes zajmuje Egipt. Reformy Dariusza dały państwu sprawna administrację i znaczną siłę militarną.

Azja Mn. podzielona na 4 satrapie:

Zarządzanie satrapiami powierzone przedstawicielom arystokracji irańskiej, ściągali trybuty i zapewniali pokój na powierzonych im obszarach. Inny urzędnik zajmował się skarbem królewskim w satrapii, niezależny dowódca zaś stał na czele oddziałów.Lojalnośc namiestnika kontrolowana przez królewskiego sekretarza i innych sekretnych kontrolerów.

Wyprawa Dariusza przeciwko Tracji i Scytom

Ok. 513 r. Dariusz przeprawił się przez Bosfor na północ Płw. Bałkańskiego. Niejasny cel wyprawy: tylko rozszerzenie państwa perskiego czy też atak na Scytów za Dunajem. Być może uważał, że w ten sposób zaatakuje z flanki koczowników atakujących północne rubieże jego państwa.

W pierwszej fazie wyprawy utworzył satrapię - Trację. Dariusz przekroczył Dunaj z armią (wedle źródeł 700-800 tys. - liczba nierealna). Mieli trudności z aprowizacją i zostali wciągnięci w głąb kraju.

Wyprawa zakończona klęską (mimo utworzenia satrapii i podporządkowania Macedonii), ucierpiał prestiż Dariusza.

Konsekwencje podboju perskiego dla miast Azji Mniejszej

Panowanie perskie nie było uciążliwe - zgodnie ze Starym Testamentem, pozwolono Żydom na powrót z Babilonii i nie mieszano się w sprawy wewnętrzne kraju. Tak samo zapewne postępowano względem miast greckich. Jednak źródła greckie wskazują szok, jaki wywołała zmiana władzy z lidyjskiej na perską.

Różnice między władzą perską a lidyjską dla Greków:

Jednak już w okresie podboju Persowie w znajdowali ludzi gotowych ich poprzeć (element walki politycznej wewnątrz polis - satrapa mógł pomóc greckiemu politykowi złotem i siłą). Greków proszących o łaski spotkać można i u króla w Suzie i na dworach satrapów.

Wg Herodota Jonia płaciła 400 talentów srebra trybutu,niewiadomo ile z tej sumy musieli płacić Grecy, niewiadomo też jak uciążliwy dla Greków był trybut. Nie da się wykluczyć, że był nieznośny, ale nie rujnował ekonomiki bogatych miast małoazjatyckich.

Z drugiej strony podróże i handel wewnątrz imperium był łatwiejszy i bezpieczniejszy (jednak polis były związane z innymi strefami handlu). Otwierały się natomiast możliwości służby u perskich władców.

Persowie początkowo nie używali najemników greckich.

Raczej podbój perski nie odizolował automatycznie polis małoazjatyckich od reszty świata greckiego. Polis same zaczęły zamykać się w kręgu swoich spraw i problemów.

Powstanie jońskie

Przyczyny rewolty Jonów rozpoczętej ok. 500 r. nie są jasne - Herodot, który o nim pisze, jest niechętny wobec Jonów i starał się wykazać, że od początku powstanie było skazane na klęskę.

Szeroki zasięg powstania wynikał z niechęci do Persji, a klęska wyprawy Dariusza przeciw Scytom pokazała, że perską armię da się pokonać.

Za wstępną fazę powstania mieli odpowiadać tyrani Miletu: Histiajos (w Suzie, został doradcą króla do spraw greckich, inicjator powstania) i Aristagoras (zięć Histiajosa, na miejscu, przywódca spisku i powstania, złożył tyrańską władzę).

498 r. - Aristagoras szuka poparcia u miast greckich, Sparta odmówiła, Ateny solidaryzowały się z Jończykami. Symboliczna pomoc Aten (toczących wojnę z Eginą) - 20 trójrzędowcówi 5 okrętów z Eretrii. Brak większej pomocy dla powstania świadczy o braku świadomości zagrożenia i braku poczucia solidarności.

Przekształcono amfiktionię jońską w sojusz militarny z Radą i wspólną monetą, mimo to nie powstał silny ośrodek kierowniczy.

Powstańcy zdobyli Sardes, ale wycofali się po przybyciu perskiego oddziału. Rozszerzenie zasięgu rewolty - od Bizancjum po Cypr i Karyjczyków.

Perski atak skoncentrował się na Cyprze oraz miastach cieśnin Propontydy. Cypr, bez odpowiedniego wsparcia, padł w 497 lub 496 r. Aristagoras zginął podczas organizowania akcji dywersyjnej w Tracji. Dariusz wysłał Histiajosa do Jonii. Ten nieprzyjęty ani przez Milet, ani przez dowódców perskich zaczął łupić stratki w rejonie Propontydy (w końcu został złapany i stracony przez Persów).

494 r. - Persowie likwidują powstanie, atakują Milet. Decydująca bitwa pod Lade: 353 trójrzędowce jońskie (pierwszy raz użyto tak dużej liczby tego typu jednostek), po stronie perskiej głównie Fenicjanie - 600 okrętów. Grecy przegrali, Persowie zdobyli i zniszczyli część Miletu. Część ludności Miletu deportowano do Mezopotamii. Represje, poza Miletem, niewielkie. Persowie dokonali korekt w płaceniu trybutu na korzyść Greków, w części zrezygnowali z polityki popierania tyranów.

Sprawy dyskusyjne. Ekonomiczne podłoże oporu Greków. Kwestia polityki Persów wobec Fenicjan

Brak źródeł do ocenienia ekonomicznych konsekwencji podboju perskiego. Zatąpienie ceramiki małoazjatyckiej - attycką może świadczyć o zmianie gustów, a nie zerwaniu kontaktów.

Tezy o kryzysie ekonomicznym i izolacji Azji Mn. są często analogiami do wydarzeń nam bliższych, gdy zmiany granic wywoływały takie skutki. W starożytności raczej tak nie było, wg Herodota Milet nie był nigdy w lepszej sytuacji niż tuż przed powstaniem.

Stara teza o faworyzowaniu przez przez Dariusza Fenicjan, kosztem Greków. Źródło milczą o profenickiej polityce, historycy budując tą teorię wyszli od dwóch przesłanek

Pierwsza: pozycja Fenicjan we flocie perskiej mogłaby pozwolić im na wymuszenie na Persach podejmowania decyzji szkodliwych dla Greków brak realnych podstaw, interesy fenickie, jeśli w ogóle istaniały (państewka fenickie nie musiały działać solidrnie), nie miałyby jak wpłynąć na Dariusza. Król perski nie prowadził polityki ekonomicznej w skali makro - skupiał się na sprawach fiskalnych, a nie na interweniowaniu w handel czy produkcję. Fenicjanie musieli użycząc swojej floty Persom (tak jak Jonowie swojej podczas bitwy pod Salaminą). Króla perskiego interesowało regularne płacenie trybutu - działania profenickie zwiększyłyby trybut ściągany z Fenicji, ale nie zrównoważyłoby to strat związanych ze zubożeniem Jonii.

Druga: równolegle do wojny z Persami w 480 r. toczył sia się wojna kartagińsko-grecka na Sycylii. Jako, że Kartagina była kolonią Tyru wyciągnięto wniosek, że umyślnie wzięto Greków w dwa ognie. O porozumieniu persko-kartagińskim piszą historycy IV w., milczy zaś Herodot - raczej nie przemilczałby takiej informacji. IV wieczni autorzy wskazują analogie: Kserkses i Hamilkar przygotowywali się 3 lata do wypraw, Bitwy pod Salaminą i Himerą tego samego dnia. Najprawdopodobniej to propagana syrakuzańska IV w., która chciała nadać dziejom wyspy ogólnogreckiego wymiaru.

Nic nie wskazuje na istnienie porozumienia (Kartaginie nie zależało na zniszczeniu Greków, do końca V w. nie zrobili nic by zwiększyć swoje panowanie nja Sycylii).

Teorie o persko-fenicko-kartagińskim sojuszu są przestarzałą konstrukcją opierającą się na jakoby odwiecznym konflikcie Wschodu i Zachodu.

Inna hipoteza: Persowie nie wpuszczali statków greckich na M. Czarne chociaż, Herodot o tym nie wspomina. Oprócz Histiajosa, który raczej nie działał na polecenie Dariusza, nikt nie napadał na statki w okolicach Propontydy.

Poszukiwania kryzysu ekonomicznego jako przyczyny powstania są przeżytkiem historiografii pozytywistycznej i postpozytywistycznej, która wszędzie widziała czynniki ekonomiczne (zwłaszcza przy wielkich konfliktach) pragnienie swobody i decydowanie o własnej formie rządów wydawały się mniej ważne niż interesy gospodarcze. Jednak dla starożytnych Greków to przyczyny polityczne były decydujące.

Przyczyny wojen Persów z Grekami

Herodot i inne źródła narzucają przekonanie, że wojny te były spowodowane chęcią odpłacenia Atenom za pomoc Jonom. Same Ateny po Salaminie lansowały się na główny obiekt napaści (podnosiło to ich prestiż i uzasadniało nową pozycję).

Brak nam źródeł perskich do poznania przyczyn.

Zazwyczaj za przyczynę uważa się perski imperializm zmuszający do rozszerzania granic, a nie spodziewano się greckiego oporu. Dodatkowo, sankcja religijna władzy perskiej - król rządzi światem jako narzędzie Ahura Mazdy. Walka na ziemi byłaby odbiciem walki dobra ze złem. Nie wiemy czy rzeczywiście powodem był imperializm perski.

Na pewno Persowie zrozumieli, że panowanie w Azji Mn. może być zakłócone, jeśli inni Grecy nie będą zależni od władzy króla. Mogli założyć, że podbicie skłóconych polis będzie dość łatwym zadaniem.

W następnych fazach wojen dojdzie do tego obrona prestiżu króla, naruszanego przez klęski zadawane na peryferiach.

Działania wojenne do bitwy pod Maratonem

492 r. - perska wyprawa do Tracji 9dowódca Mardonios) mimo strat: flota częściowo zniszczona podczas burzy, ataki Traków, odniesiono sukces: umocnienie panowania, Macedonia powtórnie uznanie zwierzchnictwo perskie.

Wg Herodota w 491 r. Dariusz wysłał posłów do miast greckich żądając daniny „wody i ziemi” w dowód poddania. Odmówiły Ateny i Sparta - w Atenach posła wrzucono do jamy, a w Sparcie do studni (najpewniej to legenda).

Lato 490 - morska wyprawa Datisa, wątpliwe by jej celem był atak na Ateny i Eretrię. Datis krążył między wyspami. Towarzyszył mu były tyran Aten Hippiasz, który mógł nalegać na interwencję w Atenach. Datis wylądował na równinie maratońskiej: blisko do baz perskich na Eubeji, niedaleko dóbr Pizystratydów, na równinie Persowie mogli użyć konnicy.

Sytuacja wewnątrz Aten od reform Klejstenesa do bitwy pod Maratonem

Po 508/7 trudna sytuacja Aten: wrogie Chalkis na Eubei, wojna z Eginą, która weszła do Związku Peloponeskiego, niechętna Megara (Ateny odebrały jej Salaminę), W Beocji Plateje jedynym sprzymierzeńcem Aten. Teby, Sparta i Związek tesalski gotowe do ataku. Ok. 507-506 Ateny wysłały posła do satrapy Jonii. Ten w zamian za pomoc zarządał „ziemi i wody”, co poseł przyjął, a Zgromadzenie potem odrzuciło.

506 r, atak Związku Peloponeskiego, Chalkis i Teb na Ateny. Później odejście Koryntu i jednego z królów spartańskich - Damaratosa powodują wycofanie się Związku Peloponeskiego. Ateny zdobywają nowe tereny walcząc z Chalkis (utworzono 400 kleruchii na wyspie) i Tebami (okręg Propos).

Sukcesy nie zmniejszyły izolacji Aten - Hippiasz wciąż marzył o powrocie i miał zwolenników w mieście.

Statki wysłane na pomoc Jończykom wycofały się po zdobyciu Sardes i były nieobecne pod Lade.

Bitwa pod Maratonem

Po opanowaniu terenów Propontydy przez Persów, Miltiades rządzący małym państwem na Cherzonesie, musiał wrócić do Aten. Skupił wokół siebie przeciwników porozumienia z Persją i powrotu Hippiasza. Przekonał Zgromadzenie do potrzeby zbrojnego przeciwstawienia się Persji. Wysłał posła do Sparty, która obiecała pomóc, ale dopiero po zakończeniu święta Apollona Karnejskiego (zrozumiała przyczyna zwłoki; przybyli później z 2000 żołnierzy), stawili się też Platejczycy.

Armia Ateńska (ok. 9000 hoplitów) i Platejczycy (ok. 900) zablokowali Persom drogę do Aten. Przez kilka dni nie podejmowano działań: Ateńczycy czekali na Spartan, natomiast nie wiadomo, na co liczyli Persowie (być może na rewoltę zwolenników Hippiasza w mieście).

Niespodziewanie Miltiades podjął decyzję o ataku (być może miało na to wpływ odpłynięcie perskiej konnicy). Miltiades wprowadził innowację do taktyki hoplitów, którzy ostatni odcinek dzielący ich od Persów przebiegli, aby skrocić czas przebywania pod ostrzałem perskich łucznków. Bitwa zakończyła się odwrotem Persów do statków.

Wg Herodota zginęło 192 Greków i 6400 Persów (to na pewno przesada). Po bitwie Hoplici pospiesznie wrocili do niechronionych Aten. Gdy Datis dopłynął do Faleronu okazało się, że hoplici już wrócili. Datis odpłynął.

Dla Persów porażka nie była tak ważna, głównym zadaniem było ustanowienie panowania na wyspach, (co się udało).

Natomiast dla Ateńczyków było decydujące, pokazało jak zachowywać się względem perskich ofert.

Zwycięstwo pod Maratonem szybko stało się elementem propagandy, zostało zmitologizowane. Było to ostatnie wielkie zwycięstwo Aten na lądzie.

Persowie długo nie podejmowali działań wobec Grecji - byli zajęci w innych częściach państwa (487 r. - powstanie w Egipcie). W 486 r. zmarł Dariusz, jego następcę Kserksesa ostatecznie do interwencji w Grecji skłoniło poselstwo Tesalczyków.

Przygotowania od 484 r. - ekspedycja współdziałających sił lądowych i morskich. Zgromadzono zapasy w Tracji i Macedonii. Wyruszono w 480 r. z Sardes.

Nie znamy realnej wielkości armii Kserksesa, podana przez Herodota 1,8 mln samych wojowników jest nieprawdopodobna. Współcześnie szacuje się ją na 50-20 tys. (te z kolei wydaja się zbyt niskie). Mogła liczyć 300 tys. (Herodot określa tą liczbą wojska Mardoniosa pozostawioną w Grecji). Flotę dostarczyły głównie Fenicja i polis Azji Mn.

Grecy w latach między Maratonem i Termopilami

Po bitwie pod Maratonem Grecy nie zdawali sobie sprawy z grożącego niebezpieczeństwa. Dopiero wieść o przygotowaniach do wyprawy zmieniła ich postawę.

Sparta w tym czasie pogrążona kryzysie wewnętrznym (usunięto królów, kolejno Kleomenesa i Damaratosa.

Ateny zajęły się zakończeniem wojny z Eginą. Miltiades w 489 r. zdobył pozwolenie na tajemniczą wyprawę na północ, dzięki której miał pozyskać złotonośne tereny. Statki zaatakowały Paros i przegrały. Miltiades został skazany na grzywnę, ale zmarł przed jej zapłaceniem.

Walki wewnętrzne spowodowały pierwsze użycia ostracyzmu:

487/6 r. - reforma pozycji archontów, odtąd losowani spośród kandydatów wybranych, przez demy, zmniejszyło to polityczne znaczenie stanowiska. Ambitni politycy odtąd rywalizowali o stanowisko jednego ze strategów (w odróżnieniu od archonta, strategiem można było być rok po roku).

Podstawowa rola w życiu polis zaczyna przypadać indywidualnościom.

Połowa lat 80. - w górach Laurion odkryto złoża srebra (roczny dochód z dzierżawy - 100 talentów srebra), które otworzyło przed Atenami nowe możliwości.

Walka polityczna o sposób wydatkowania pieniędzy:

  1. Podział kwoty między obywateli - Arystydes; projekt odrzucony, Arystydes ostracyzm

  2. Budowa floty złożonej z 200 trier - Temistokles; projekt zatwierdzony

Decyzja ta wpłynęła na zwiększenie politycznej roli tetów.

Projekt temistoklesa nie miał na celu jedynie przygotować Ateny na wojnę z Persami, ale przede wszystkim zakończenie wojny z Eginą.

Przed wyprawą Kserkses wysłał do polis (oprócz Aten i Sparty) posłów żądających „ziemi i wody”. Delfy nawoływały do niestosowania oporu.

W 481 r. rozpoczęto przygotowania do wojny. Ateny odwołały z wygnania polityków (np. Arystydesa). Spotkanie na Przesmyku Korynckim - powołano Związek Helleński z przewodnictwem Sparty (Spartanie sprawowali naczelne dowództwo na lądzie i morzu). Zwrócono się o pomoc do Argos i Kreteńczyków (odmówili) oraz Gelona, tyrana Syrakuz (Gelon chciał za pomoc otrzymać naczelne dowództwo - Związek odrzucił jego ofertę). Na Przesmyku Korynckim Tesalczycy obiecali przyłączyć się jeśli zostaną zabezpieczeni od północy (nie było to możliwe - Tesalczycy stanęli po stronie Kserksesa).

Wojna 480 r.

Wiosną armia przekroczyła most na Hellesponcie. Ścisłe współdziałanie floty i armii lądowej u Persów zmusiło do tego samego Greków.

Wybuchł spór gdzie należy stawić opór Kserksesowi. Większość chciała bronić się na Istmie Korynckim (państwa Związku Peloponeskiego). Ateńczycy przeforsowali obronę w Termopilach.

Wysłano tam oddział 4000 hoplitów pod wodzą Leonidasa. Siły małe w porównaniu do armii Kserksesa, Herodot twierdził, że reszta miała przyjścpo święcie Apollona Karnejskiego i igrzysk olimpijskich. Ataki na Termopile początkowo nie dały efektów. W końcu Persowie dostali się na tyły wąwozu, Leonidas odesłał wszystkich wojowników, zostali tylko Spartanie i Tespijczycy. Ich walka dała czas na wycofanie się floty greckiej.

Flota perska straciła 400 okrętów podczas burzy. Nierozstrzygnięta bitwa u przylądka Artemizjon (3 dnia walk w Termopilach).

Ateny zostały ewakuowane na Salaminę (decyzja być może zapadła przed Termopilami).

Kolejna debata, gdzie organizować obronę: Sparta budowała mur na Przesmyku Korynckim, Temistokles wykorzystał okazję, że wszystkie statki Związku są w Zatoce Salamińskiej i powstrzymał dowódców od wydania rozkazu wypłynięcia statków do portów macierzystych (zagroził, że Ateńczycy założą nowe miasto w Italii).

Persowie zajęli Attykę, zdobyli i spalili Akropol.

Kserksesowi kończył się czas - dobiegał końca sezon żeglarski, a on nie mógł atakować Peloponezu nie rozbiwszy floty Greków.

Temistokles podpuścił podstępem Kserksesa, aby wydał bitwę w Zatoce Salamińskiej, w niedogodnych dla niego warunkach.

Bitwa w Zatoce Salamińskiej

Źródła do rekonstrukcji bitwy: opowiadanie Ajschylosa w Persach (uczestnik bitwy) i Herodota.

Flota grecka - 380 trier z czego 58 nie brało udziału w bitwie. Według tradycji flota perska uzupełniona greckim wsparciem miałaby wynosić 1200 trier (nierealne).

Dzięki Arystydesowi dowiedziano się o nocnych manewrach Persów, chcących odciąć drogi owrotu.

Bitwa toczyła się w warunkach niepomyślnych dla Persów („gigantyczny korek”). Nie użyto specjalnych szyków, było to liczne starcia okrętów i załóg. Zwyciężyli Grecy.

Nie znamy strat perskich, na pewno nie zniszczono całej floty. Nadchodził koniec sezonu żeglarskiego i Kserkses, mimo, że mógł ciągle mieć przewagę liczebną, musiał się wycofać by uzupełnić straty.

Po Salaminie perska armia lądowa pozostała nietknięta, a flota wciąż była groźna. Persowie nie mogli jednak prowadzić równoczesnych działań na lądzie i morzu. Sukces wpłynął pozytywnie na wiarę w siebie Greków.

Kserkses odesłał flotę i sam wrócił do Azji. Powstanie w Babilonii uniemożliwiło Kserksesowi osobisty udział w dalszych działaniach.

Kampania 479 r.

Po Laminie znowu debata: gdzie i jak prowadzić wojnę. Peloponezyjczycy chcieli bronić przesmyku (nie było zagrożenia ze strony floty perskiej), pozostali chcieli ruszać do Beocji.

Mardonios na czele wojsk perskich chciał rozwiązania politycznego. Wysłał króla Macedońskiego do Aten. Kusząca propozycja Persji mogła przekonać Ateny do dezercji, Sparta obiecała ruszyć do Beocji. Mardonios najechał Attykę i powtórzył swoje warunki, potem rozbił obóz między Tebami a Platejami.

Grecy wystawili największą armię (ok. 40 000 hoplitów) pod dowództwem regenta Pauzaniasza. Według Herodota Mardonios wystawił 300 000 barbarzyńców i 50 000 Greków.Bitwa rozpoczęła się właściwie przypadkiem po kilku dniach niewielkich starć, gdy grekowi dokonywali przegrupowania sił. O sukcesie zdecydowało starcie Spartan z Persami (śmierć Mardoniosa).

Herodot twierdzi, że z wojska Mardoniosa zostało tylko 40 000, nie ścigano jednak uciekających Persów. Pozostało pytanie co zrobić z polis, które poparły Persów. Mimo wcześniejszych ustaleń (miasta zniszczyć, dziesięcinę z łupów poświęcona w Delfach) do większych represji nie doszło.

Na wieść o buncie na Samos flota grecka pod wodzą króla spartańskiego Latychidasa popłynęła do przylądka Mykale (baza floty perskiej). Załogi greckich okrętów zeszły na brzeg i razem z powstańcami zmasakrowali Persów. Obie bitwy Plateje i Mykale odbyły się we wrześniu.

Po wydaniu rozkazu o powrocie statków do polis, Ateńczycy sami zatakowali Sestos - ostatni punkt w rękach Persów na d cieśninami Propontydy.

Latychidas po zwycięstwie pod Mykale mógł:

  1. Prowadzić działania w celu uwolnienia polis małoazjatyckich

  2. Zemścić się na kolaborantach Persji z Grecji środkowej i północnej

  3. Ograniczyć działania do Peloponezu

Każda opcja miała zwolenników, co w efekcie spowodowało niekonsekwentną politykę Sparty przez kilka lat po Platerach. Przeważyła jednak opcja 3. Spartanie obawiali się dalekich wypraw z powodu helotów (w 465 doszło do wielkiej rewolty).

Pauzaniasz zaś miał większe ambicje, poprowadził flotę sprzymierzonych na Cypr (który częściowo uwolnił od Persów), następnie Bizancjum. Dowódca nie cieszył się popularnością, gdy Spartanie go odwołali, sprzymierzeni przekazali dowództwo Ateńczykom.

Powstanie symmachii ateńskiej

Niejasne okoliczności powstania w 478/7 r. Nie znamy jej stosunku do przymierza z 481 r. Wprowadzono nową przysięgę, Sami sprzymierzeńcy uznali się za przedstawicieli całego greckiego świata.

Na pewno do inicjatorów należeli: Samijczycy, Lesbijczycy, mieszkańcy Chios i inni wyspiarze. Być może też polis z okolic Hellespontu. Po wstąpieniu Potidai, dołączyły też inne miasta Chalkidyki. Trudniej mówić o polis Azji Mn. - w wielu polis silne były ugrupowania properskie.

Nie jasne są też motywy sojuszu. Na pewno obrona wolności (czy stawiano już zadanie uwolnienia wszystkich Hellenów spod jarzma perskiego?). Nie wiadomo czy już wtedy Ateńczycy chcieli wykorzystać symmachię do zdobycia hegemonii. Dziwne, że Temistokles był nieobecny przy zakładniu symmachii, obecny był jednak Arystydes - ustalił wysokość składek.

Specyficzna cecha symmachii ateńskiej - każdy był sojusznikiem każdego (sojusznicy Sparty nie byli związani ze sobą).

Sojusznicy powoływali wspólne organy: powstała Rada, składająca się z jednakowej liczby reprezentantów, zbierała się na Delos. Każdy członek brał udział w tworzeniu i działalności floty. Ustalenie zobowiązań sojuszników powierzono Arystydesowi. Całośc ciężarów obliczono na 460 talentów: sojusznicy albo dostarczali okrętow albo płacili składkę (phoros). Skarbiec sprzymierzeńców znajdował się na Delos., zarządzali nim (tak jak i dowództwem floty) Ateńczycy

Znaczenie wojen perskich

Rok 479 był końcem decydującej fazy wojen perskich. Późniejsze działania miały już inny charakter.Powstanie symmachii ateńskiej zmieniło układ sił w świecie greckim. Ateny zyskały hegemonię na M. Egejskim. Ateny stały się też najważniejszymgospodarczo miastem greckim. Pireus stał się głównym portem M. Egejskiego. Instytucje ustrojowe Aten były kopiowane przez inne polis (co nie równa się wprowadzeniu demokracji), kultura Ateńska będzie podstawą dla całego świata greckiego.

Wojny perskie wzmocniły świadomość jedności wszystkich Greków.Wtedy słowo barbarzyńca zyskało pejoratywny charakter. Grecy uznają się za zrodzonych do wolności, a barbarzyńcy - do niewoli.

Polis po wojnach z Persją wyszła zwycięska i umocniona. Cechy greckiego stylu życia i myślenia ulegną podkreśleniu w latach następnych, tak jak rosnąć będzie dystans do barbarzyńców. Zanika, charakterystyczna dla epoki archaicznej, ciekawość. Zamiast niej pojawia się obojętność, a nawet cywilizacyjna pycha..

Działania symmachii ateńskiej w latach siedemdziesiątych isześcdziesiątych V w.

Pięćdziesięciolecia między wojnami perskimi a wojną peloponeską są słabo udokumentowane.

Po wyprawie Kserksesa Persja nie podjęła większych inicjatyw wojennych. Symmachia działała przeciw różnym izolowanym garnizonom. W 476/5 pod dowództwem Kimona prowadzili działania w Tracji.U ujścia Strymonu, na terenie ujścia Strymonu Ateńczycyzałożyli osadę. Blisko terenów złoto- i srebronośnych (Pangajon), bogatych w lasy (drewno dla floty).

Ateńczycy samotnie zdobyli 476/5 roku Skyros i osadzili kleruchów (trzecia po Lemnos i Skiros duża wyspa należąca do Aten). Druga poł. lat 70. zmiana stosunku sprzymierzeńców do Aten - Naksos opuściła symmachię, za co została zmuszona przez Ateny do poddania się. Niepokojący sojuszników wzrost ateńskiego stanu posiadania. Ateńska hegemonia zaczęła ciążyć.

Początek lat 60. Persowie, niepokojeni przez Kimona, podejmują działania wojenne.

Rozstrzygająca bitwa na rzece Eurymedon ok. 466/5 r. pozakończeniu starcia na wodzie załogi przeniosły walki na ląd, Persowie zostali pokonani.

Persowie zrezygnowali na dziesięciolecia z inicjatyw militarnych, akceptując samodzielność polis Azji Mn.

465 r. - kryzys w łonie symmachii, doszło do buntu na Thasos..Po 3 letnim oblężeniu Thasos musiało oddać posiadłości na kontynencie, zburzyć mury, zapłacić kontrybucję i zrezygnować z floty wojennej.

465/4 - Artakserkses nowym królem perskim. Wysłane do niego poselstwo ateńskie (Kallias) miało wynegocjować przymierze. Raczej im się nie udało.

Sparta - lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte: sprawy wewnętrzne

Sparta weszła w okres problemów wewnętrznych. Straty w ludziach po wojnach perskich, spowodowały spadek zainteresowania dalszymi działaniami wojennymi poza Peloponezem.

Utrzymanie specyficznego trybu życia wymagało ogólnego przyzwolenia. Trzeba było liczyć się, że wojny spowodują wzrost ambicji i pokus wzbogacenia się (przyjmowanie łapówek od innych polis). Wystawieni na nie byli Dowódcy i posłowie. W latach siedemdziesiątych za zarzut korupcji usunięto króla Latychidasa.

Pauzaniasz skupił wokół siebie młodych i ambitnych Spartan, pragnących zdobyć hegemonię w świecie greckim, nawet za cenę wewnętrznych przekształceń. Po usunięciu z dowództwa floty został oskarżony m.in. o porozumiewanie się z królem perskim (z tego go uwolniono_, a następnie pozwolono opuścić Spartę. Następnie próbował przejąć dowództwo floty Bizancjum i, gdy stamtąd go wyproszono (476), osiadł w Triadzie. Między 474-470 wraca do Sarty i zostaje postawiony przed sądem. Wybronił się i wrócił do funcji regenta. W 470 oskarżono o „medytowanie” i spiskowanie z helotami. Pauzaniasz zbiegł do świątyni Ateny, gdzie go zamurowano i wyjęto przed zgonem.

Być może Pauzaniasz chciał wykorzystać helotów jako wioślarzy w planowanej przez siebie flocie.

Później Sparta miała problemy zewnętrzne, jak wojna z Argos (gdzie przebywał Temistokles) i później ze Związkiem Arkadyjskim (469-464). Chociaż wyszła zwycięsko z obu to musiała przypatrywać się biernie na wzrost potęgi Aten.

464/3 - trzesienie ziemi w Lakonii, starty materialne i w ludziach. Najpierw zbuntowali się heloci lapońscy, a po ich stłumieniu - messyńscy. Powstańcy bronili się na górze Ithome.

Ateńczyk Kimon przekonał Zgromadzenie aby pomóc Sparcie. Jednak nieporozumienia ze Spartanami, powodują, że Ateńczycy zostali poproszeni o odejście.

Chronologia dalszego przebiegu wojny nie jest jasna, skończyła się ok. 460 r. powstańcy mogli opuścić Ithome, ale musieli też opuścić Peloponez. Być może w grę wchodziły kwestie religijne - powstańcy ogłosili się błagalnikami Zeusa z góry Ithome.

Trzęsienie ziemi i bunt w Mesenii spowodowały podkopanie prestiżu Sparty i zwiększyła świadomość wewnętrznego zagrożenia.Zmusiło ją to do ostrożności i braku reakcji na działania Aten.

Ateny - lata siedemdziesiąte i sześćdziesiąte: sprawy wewnętrzne

Odbudowę Aten zaczęto od wzniesienia murów obronnych (przeciwni Sparta i jej sojusznicy). Zgromadzenie popierało rozwijanie morskiej hegemonii, ale nie wiemy zbyt wiele o ówczesnych rozgrywkach między politykami.

Arystydes znika ze sceny, główne role przypadają Temistoklesowi i Kimonowi.

Temistokles po zwycięstwie nad Persami, uznał za największego wroga Spartę. Prawdopodobnie był rzecznikiem zmian wewnętrznych na korzyść tetów. Jego popularność maleje (nie znamy szczegółów), w 471/470 - ofiara ostracyzmu. Ateńczycy nie byli gotowi widzieć w byłym sprzymierzeńcu wroga.

Kimon, syn Miltiadesa, łączył cechy polityków arystokracji i demokracji. Zwolennik rozwijania morskiej hegemonii Aten, dowodził flotom sprzymierzeńców, jako głównego wroga widział Persję. Dążył do utrzymania podziału stref wpływów między Spartę i Ateny - czyniło go to wrogiem Temistoklesa.

Temistokles udał się do Argos i podróżował po Peloponezie montując antyspartańskie sojusze. Sparta odwołała się do Aten twierdząc, że ma dowody na współpracę Temistoklesa i Pauzaniasza. Z królem perskim. Temistokles skazany na śmierć. W końcu udaje się do Persji, król dał mu władzę nad kilkoma miastami Azji Mn.

Po tym jak, Spartanie odesłali Kimona do Aten, ten stracił swoją pozycję, a Ateny zerwały sojusz ze Spartą. W czasie jego nieobecności doszło w mieście do reform Efialtesa

Reformy Efialtesa

462 r. - Zgromadzenie zmieniło uprawnienia Areopagu (jedna z ważniejszych cezur w historii ateńskiego ustroju).

Areopag składał się z byłych archontów (dożywotnio). W V w. niejasne dla nas uprawnienia Areopagu (prawdopodobnie nigdy jasno nie określone).Trybunał sądowniczy, stanowił straż nad prawami i ustrojem (wg Arystotelesa). Być może chodziło o prawo weta względem projektów sprzecznych z porządkiem prawnym lub kontrola urzędników.

Sądzi się, że miał ogólny nadzór nad moralnością (trudno określić na czym miałoby to polegać).

Areopag nie pasował do realiów V w.:

Nie wiemy, jakie stanowisko zajmował Areopag w sprawach bieżących. Być może atak na ta instytucję spowodowały konflikty między politykami.

Aby móc zmniejszyć znaczenie Areopagu, najpierw należało go skompromitować - członkom wytyczono procesy o nadużycia. Potem wniesiono projekt na Zgromadzeniu. Akurat brakowało 4000 hoplitów i Kimona, gdy ich nie było przewagę zyskali teci.

Wg Arystotelesa Efialtes odebrał Areopagowi straż nad ustrojem i przeniósł je na Zgromadzenie, Radę 500 i Sądy. Efektem reform było powiększenie obszaru działań politycznych ludu. Areopag pozostał jedynie jako trybunał sądzący niektóre przestępstwa religijne, umyślne zabójstwa, zranienia i podpalenia.

Po reformach Efialtes padł ofiarą zamachu, a jego miejsce zajął zwiążany z nim Perykles

Religia

Uwagi wstępne

Od czasów archaicznych w literaturze (poczynając od Iliady i Odysei Homera oraz Teogonii i Prac i dni Hezjoda) pojawiają się informacje o bogach oraz opisy obrzędów. Dodatkowymi informacjami są źródła archeologiczne (m.in. malarstwo wazowe). Luki w naszym wyobrażeniu o religii spowodowane są: zbyt dużo mitów (które nie zawsze należą do religii) i brak większych tekstów traktujących o kulcie (np. „ksiąg rytualnych”), dzieła literackie tworzone były dla elity społecznej i intelektualnej, nic nie wiemy o stosunku do religii reszty społeczeństwa. Nie mamy wielu przekazów dotyczących kultów agrarnych, pełniących ówcześnie ważną rolę.

Rekonstruując religię okresu archaicznego, często używa się tekstów późniejszych - pisarze z czasów Cesarstwa korzystali ze źródeł wcześniejszych, poza tym nawet obrzędy przeprowadzane pod koniec antyku mogły być identyczne z tymi z I tys. p.n.e. (religia zmieniała się dość powoli).

A. Model greckiej religijności

Cechy podstawowe religii greckiej

Religia grecka należała do religii typu tradycyjnego (w przeciwieństwie do religii objawionych), gdzie nacisk położony jest na kult, a nie wyobrażenie o bogach.

Religia grecka formowała się stopniowo, składają się kulty dawne (nawet neolityczne), kreteńskie, przeniesione przez ludność indoeuropejską między III a II tys., inne są pochodzenia obcego (m.in. małoazjatyckie). W toku wieków czynniki te tak przemieszały się ze sobą, że nie jesteśmy w stanie przypisać poszczególnych jej części do ludów czy kultur, z których pochodziły.

Wyobrażenia religijne nie zostały spisane w świętych księgach, które wytyczałyby normy (powstawały jednak w środowiskach sekciarskich).

Miarą pobożności była skrupulatność w wypełnianiu obowiązków ustalonych przez tradycję. Brak osobistej więzi człowieka z bogami (inne postawy powstają, ale pozostają na marginesie religii greckiej).

Wypełnianie obowiązków religijnych z nadmierną gorliwością, fanatyzm zbyt emocjonalne podejście do bóstw było piętnowane i uznawane za przejaw zabobonu, traktowanego przez Greków jako stan chorobowy. Postawy takie były uzasadnione tylko w przypadku odczuwalnych przez społeczność przejawów bożego gniewu (np. trzęsienie ziemi, zaraza, głód, klęska wojenna), inaczej powinny być usuwane jako niebezpieczne dla harmonijnego działania społeczeństwa.

Osoby, które dzięki filozoficznej refleksji doszły do nowej koncepcji bóstwa, nie odczuwały potrzeby zwalczanie religii przyjętej przez społeczeństwo ani odmowy uczestnictwa w obrzędach. Za to ogół społeczności nie przejmowały się poglądami na koncepcję bóstwa głoszonymi przez filozofów. Nie istniało zjawisko ateizmu, polis jednak zwalczały publiczne znieważanie tradycyjnych bogów (asebeia). Surowo karane - gniew bogów mógł spaść na całą społeczność. Poglądy filozofów rzadko traktowane były jako asebeia (proces przeciw Sokratesowi w 399 r.).

Dla Greków działalność tak polityczna, jak gospodarcza oraz inne dziedziny miały swój aspekt religijny.

Pojęcie bóstwa

Grecy mieli specyficzne pojęcie boskości (idące dalej niż antropomorfizacja widoczna w literaturze) - mieli świadomość istnienia całej sfery boskich sił, które manifestowały się w rozmaity sposób (np.: Afrodyta odpowiadała za popęd erotyczny, ale była też samym popędem). Manifestacje bogów nigdy nie były z nimi utożsamiane (bóstwo było w nich i poza nimi). Powodowało to, że granice między światem ludzkim i boskim mogły ulegać zatarciu.

Sfera boskości stanowiła jedność, ale jednocześnie dzieliła się na siły nazywane bogami i boginiami oraz herosów. Siły mogły być ze sobą w stanie walki (kosmos jako teren konfliktów między boskimi siłami ma swoje odbicie w mitach o pokoleniach i walkach bogów).

Obok przekonania o antropomorfizacji bóstw (popularnego w literaturze post-klasycznej) obecny był pogląd uznający porządek w kosmosie jako równowaga powstająca w wyniku działania sprzecznych, ograniczających się wzajemnie sił.

Bogów pojmowano jako siły, a nie osoby. Ich wspólne cechy: nieśmiertelność (a nie wieczność charakteryzująca Chaos, Niebo, Ziemię), potęga (a nie wszechmoc - ograniczali ich inni bogowie i Mojra, prawo rządząca kosmosem), ludzka postać i, przypominające ludzkie, sposoby postępowania. Nie byli wszechwiedzący, zakres wiedzy związany z naturą każdego boga. Różnią ich przede wszystkim sfery działania sygnalizowane przez przydomki bogów.

ZEUS

W tym imieniu występuje indoeuropejski rdzeń - „świecić”, bóstwo prawdopodobnie przyniesione przez plemiona przybyłe w II tys. Zeus pater (Zeus Ojciec) = łaciński Jupiter, sanskrycki Djauspita. Grecki bóg powstał dzięki połączeniu bóstwa indoeuropejskiego z bóstwem kreteńskim (umierającym i zmartwychwstającym Dzieckiem-Młodzieńcem). Bóstwo nieba tak za dnia, jak i w nocy,. Obecny: na szczytach gór (Z. Akraios), wysokich drzew (Z. Endendros), w piorunie (Z. Keraunios), deszczu, który jesienią zapładniał ziemię (Z. Genethlios), w głębi ziemi i w jej bogactwach (Z. Meilichios, Plusios), w poczynaniach króla (Z. Basileus), gdy wojownicy szli do bitwy (Z. Agetor, Promachos) gdy zbierała się rada (Z. Bulaios). Oprócz tego: opiekun błagalników siadających przy domowym ognisku (Z. Hikesios) i gości (Z. Ksenios), przewodzi zawieraniu małżeństwa (Z. Gamelios), w każdym domu ołtarz Z. „od zagrody” (Z. Herkeios). Wspólną cechą Zeusów jest sprawowanie władzy w różnych kontekstach.

Epitety pokazują wielopostaciowość bóstw.

HERMES

Odpowiada za przejście z nędzy do bogactwa, chroni drzwi pzed złodziejami, choć jest również H. Złodziej i H. Bandyta. Obecny u bram miasta i granicach państw, na drogach i skrzyżowaniach, tam gdzie zbierają się ludzie: agora (H. Agoraios), stadion (H. Agonios). Był posłańcem (H. Angeles) i heroldem (H. Kerykeios), prowadził dusze do Hadesu (H. Psychopompos). Bóstwo otwartej przestrzeni - opiekun stad, pasterzy. Wspólną cechą jest ruch i zmiana stanu.

Grecy przekonani zarówno, że bóstwo jest wielopostaciowe i że jest jedno.

Grecy nie czuli sprzeczności między: wielopostaciowością, a antropomorfizacją; równoczesną obecnością w wielu miejscach (Olimp, świątynie, przy sprawowanych obrzędach poza świątyniami). Obecność bóstwa miała różny stopień intensywności: im bliżej posągu w świątyni tym „większa obecność”. Wielopostaciowość wynikła z wielu dziedzin przypisanych danemu bóstwu oraz z fuzji różnych bóstw. Często bogowie o różnych imionach mieli podobne funkcje(np. boginie o charakterze macierzyńskim).

Hierarchizacja bóstw była tylko literackimi konstrukcjami, nie miała odpowiednika w kulcie.

Pojawiają się drobne różnice w wierzeniach różnych państw.

Świat boski dzieli się na dwie strefy: chtoniczną (bóstwa zamieszkujące wnętrze ziemi) oraz uraniczną (bóstwa działające w niebiosach). Istniały bóstwa należące do obu (np. Zeus i Hermes).

Grecy byli świadomi jedności wierzeń helleńskich, co nie przeszkadzało im utożsamiać cudze bóstwa z obcymi (np. egipskimi). Religia była przede wszystkim kultem, który nie mógł być utożsamiany z innymi kultami (np. egipskim, fenickim).

Kolonizacja i podróże: Grecy spotykali obcych bogów (utożsamianych lub nie z własnymi), uczestniczyli wtedy w kulcie lokalnym, by nie narażać się na gniew miejscowych bogów.

Politeizm grecki był otwarty na napływ obcych wpływów i kultów. Istniały jednak zabezpieczenia społeczne: niechęć wobec nowego bóstwa, brak uzasadnienia tradycją, brak w kalendarzu świąt. Były to przeszkody opóźniające, ale niezamykające drogi do wprowadzenia kultu. Przenikały one głównie dzięki grupom marginesowym: sektom, a później również stowarzyszenia.

Demony

Siły boskie, których nie antropomorfizowano, niższe względem bogów nazywane są demonami (daimon na określał ogólnie jakąś siłę boską), np.: Kery - przynoszące zło, a nawet śmierć, Gorgona-Meduza, Harpie - porywające dusze, centaury, sylenowie, satyrowie, nimfy, bóstwa rzek.

Względem ludzi mogły być, opiekuńcze lub złośliwe, było przekonanie, żę każdy ma swojego demona (dobrego lub złego).

Wiara w demony byłą zawsze silna (szczególnie dla czasów kreteńskich i mykeńśkich). Od VI w. ich miejsce w wierzeniach zwiększa się.

Herosi

Byli kiedyś ludźmi(jeden z rodziców mógł być bogiem), a po śmierci zostali uznani za herosów. Dzielili się na kilka grup m.in. stare bóstwa tracące na znaczeniu (np. Hyakinthos), lokalne demony związane z czyimś grobem, założyciele kolonii i prawodawcy. Na ogół mieli imię i życiorys, chociaż nie było to niezbędne. Związani konkretnym terenem (polis, wieś, jakaś okolica) popularni ze względu na bliskość. Ośrodkiem kultu grobowce lub relikwie (np. kości). Silne zainteresowanie prochami bohaterów (Spartanie wykradli z Tegei kości Orestesa, Ateńczycy w 469 przywieźli kości Tezeusza). Ich grobowce mieściły się przy bramach miast lub na agorze (mimo zakazu grzebaniu wewnątrz osiedli), często lokowano przy nich wyrocznie.

Różnorodny kult, zwykle ofiary składano jak dla bóstw uranicznych, często ofiary niekrwawe: chleb, ziarna, oliwki itp.

Niejasna geneza tego kultu. Wskazuje się na związek między miejscami kultu a obecnością grobowców i cytadel mykeńśkich. Mogło być to związane z poezją epicką w VIII w., być może zaczęto utożsamiać pozostałości po świecie mykeńskim z konkretnymi herosami.

Zdarzało się, że popularni herosi przekształcali się w bogów (w niektórych polis): Herakles, Achilles, Asklepios i in.

Bogowie Homera i Hezjoda

Herodot i Hezjod przyczynili się do ujednolicenia wierzeń greckich (dzięki popularności ich poematów), wpływając na nie poprzez własne koncepcje. Wielka rola poetów wynikiem braku stanu kapłańskiego - znamienne, że Grecy mieli poetyckie wizje pozbawione sankcji.

HOMER

Iliada i Odyseja powstały na bazie mitów, które autorzy swobodnie modelowali. Sami słuchacze nie musieli wierzyć w te opowieści.

Obraz świata bogów jest w nim niekompletny (brak wszystkich bogów), mało informacji o kultach i bogach agrarnych, bogach złowrogich, których nie antropomorfizowano - świadome zabiegi poety/tów.

Selekcja sprawia, że obraz wierzeń poematów wydaje się o wiele mniej prymitywny niż ten z tekstów późniejszych. Proces antropomorfizacji posunięty bardzo daleko (w czasach archaicznych i klasycznym nie ma tekstu z porównywalnym stopniem antropomorfizacji). Z powierzchownej lektury tekstów, można wysnuć wniosek, że bogowie Greków nie znali moralności, a pojęcia prawdy i sprawiedliwości ówcześnie nieobecne w myśli greckiej.

Autor/autorzy nazywa/wają bogów z poematów „lekko żyjący”, oprócz nieśmiertelności i innych boskich przymiotów chodzi też o brak krępujących norm: moralnych i życia społecznego. Nie znaczy to, że nie stali na straży norm obowiązujących ludzi - dowody w poematach na istnienie boskiej sankcji dla zasad życia społecznego

HEZJOD

Teogonia - poemat o narodzinach bogów, trudno powiedzieć, co wziął z tradycji, a co wymyślił (brak tekstów do porównań, trudno porównywać z Homerem ze względu na różny charakter dzieł). W poemacie opisał genezę i układ boskich sił (podstawowa linia rozwoju: Uranos Kronos Zeus).

Więź między tmyślą religijną Hezjoda a mitologią Wschodu (motyw walki między pokoleniami bogów). Nie wiadomo jak mityczne wątki ze Wschodu dotarły do Hezjoda (Syryjczycy i Fenicjanie lub grecy z Azji Mn. lub wcześniej - w toku II tys., czyli dla Hezjoda byłyby częścią kultury mykeńskiej).

U Hezjoda szczególne miejsce zajmuje Zeus - on, przydzielając bogom zakres ich działań, wpłynął na harmonijne urządzenie wszechświata. Jest też dawcą sprawiedliwości.

Bogowie i ludzie

Bogom przypisywano interwencje w sprawy ludzi, wpływanie na uczucia i myśli. Grecy przyjęli dwuznaczną koncepcję, że bieg wydarzeń zależy jednocześnie od decyzji ludzkich i boskich (za śmierć wojownika odpowiada zarówno człowiek, który go ugodził, jak i bogowie - pozwalając na to) - istniały dwie równoległe, niezależne od siebie płaszczyzny rzeczywistości.

Mimo interwencji bogów, człowiek jest odpowiedzialny za swe czyny i ma swobodę działania. Człowiek nie został stworzony, aby tylko służyć bogom.

Ta cecha religii greckiej umożliwiła późniejszą laicyzację interpretacji świata i zachęciła do dyskusji nad ludzkim postępowaniem (sfera moralności nie była wprost sankcjonowana przez bóstwo, pośrednio bogowie manifestowali się w dobrym prawie).

Hybris - pycha, moralnie naganna postawa, za, którą bogowie karzą ludzi. Miała za zadanie przypominać, że ludzie nie powinni przekraczać pewnych granic i wkraczać do strefy boskiej.

Z upływem czasu upowszechniło się przekonanie, że bogowie (szczególnie Zeus) są sprawiedliwi, karzą ludzi za występki. Boża kara może sięgać nawet dalszych pokoleń (syn odpowiada za kary ojca itd.).

Mity

Mythos - pierwotne znaczenie „to, co jest opowiadane”. Pojęcie mitu po raz pierwszy pojawia się w V w. jako wynik powstającej historii (Herodot, Tukidydes), która wydzieliła „mity” - opowiadania niesprawdzalne, niegodne poważnego traktowania. W IV w. filozofowie nazwą mitami opowiadania o bogach, dziejach świata, które można znaleźć u dawnych poetów, którym oni przeciwstawiają logos. Mity znaczyły tyle, co bajka, fikcja. Mimo to nawet po Tukidydesie i Platonie mity odgrywały ważną rolę w kulturze ludowej.

Przed V i IV w. Grecy wysoko cenili mity, których znajomość była ważniejsza od teraźniejszości i przeszłości, którą obejmowała ludzka pamięć.

Grecy nie „wierzyli” w mity, które nie pełniły roli świętych ksiąg, nie miały postaci obowiązującej. Mitów było wiele, niektóre występowały w różnych wariantach, każdy mógł dowolnie zmieniać mityczne motywy, albo spróbować je usystematyzować.

Mity nie miały określonego charakteru, jedne były blisko związane z religijnością, inne nie, jak np. mity o ludziach z zamierzchłych czasów (źródło tematów dla poezji epickiej, litycznej i dramatu).

Istniały mity nazywane „opowiadaniami świętymi”, które były przekazywane przez kapłanów niektórych świątyń lub związane z misteriami (określały sens obrzędów kultowych lub inicjacyjnych). Większość Greków mogła je spokojnie ignorować.

Grecy czuli, że w mitach mimo tylu sprzeczności jest jakaś prawda o bogach i świecie. Nawet mity stojące ze sobą w sprzeczności w warstwie słownej, to mogły wyrażać tą samą prawdę.

B. Kult

Problem czystości rytualnej]

Stan czystości rytualnej był niezbędny, aby móc nawiązać kontakt ze sferą sacrum. Najważniejsze, aby jej nie stracić, czasownik, używany przez Grecy przy tej okazji znaczył dosłownie „być wolnym od zmazy”. Traciło się ją poprzez: kontakt z trupem, kobietą w połogu, menstruację, seks i inne wymagania dla różnych kultów. Ponadto nieczystość rytualna przenosiła się przez dotyk.

Lęk przed utratą czystości i jej konsekwencjami (od zerwania kontaktu z bogami po ciężką obrazę bóstw) miał różne nasilenie, które wzrastało przy okazji nieszczęść publicznych i, pośrednio, napięć politycznych.

Kwestia nieczystości głównie martwiła całą wspólnotę, która ponosiła konsekwencje zmaz indywidualnych. Wyrocznie często były pytane, jaka była przyczyna zmazy i jakie obrządki podjąć by je usunąć.

Grecy nazbyt skrupulatne przestrzeganie czystości rytualnej uważali za stam patologiczny (zabobon).

Ofiary

Najważniejszy akt kultu, rozmaite sposoby składania, których wspólnym mianownikiem było niszczenie przedmiotów dla bogów. Dwie grupy:

Ofiary najczęściej składano w sanktuariach, przy ołtarzach.

Być może w czasach archaicznych każde zabicie zwierzęcia hodowlanego miało na celu złożenie ofiary (niezamożnych rzadko było stać na mięso).

Poza podziałem na ofiary uraniczne i chroniczne, istniały liczne podziały wewnątrz obu (wynikały po części z różnic etnicznych z III i II tys.). Natomiast wyjaśnienie sensu obrzędów jest trudne (brak źródeł)

Nie wiadomo czy sami Grecy rozumieli sens obrzędów. Teksty antyczne świadczą o zainteresowaniu, jakie budziło poznanie sensu obrzędów (autorzy podaja tylko jedno rozwiązanie - co wydaje się zbyt prostym tłumaczeniem).

Ofiary nie były: zjednoczeniem się z bóstwem poprzez zjedzenie ofiary z nim identyfikowanej - analogia z chrześcijaństwem, ani też środkiem, który ma spotęgować energię bóstw, aby nie doszło do zniszczenia kosmosu.

Być może ofiary były związane z obrządkami paleolitycznych i mezolitycznych myśliwych. Rytuał miał ochronić przed tym, że broń obróci się przeciw myśliwym i że zabraknie zwierząt (część dla bogów to pierwotna część dla zwierząt). Później, zabijanie zwierząt hodowlanych również wywoływało trwogę, więc po przeniesieniu zwierzęcia w sferę sacrum, a wspólny posiłek umacniał poczucie wspólnoty.

Oprócz tego ofiara była darem dla bogów. W społecznościach archaicznych dar zmusza drugą stronę do rewanżu.

Grecy nie sądzili, że ofiarą załatwia łaskę bogów. Ludzie musieli szukać znaków mówiących o reakcji bóstwa. Rozumienie ofiary tylko jako daru, nie wyjaśnia jednak wielu jej aspektów (jak np. zrozumienie przebiegu ofiary czy sens podziału dla ludzi i dla bogów).

Inne wyjaśnienie (kulinarne) - istota ofiary to wspólny posiłek bogów z ludźmi, uczestniczących w nim w rózny sposób(dla pierwszych dym, dla drugich mięso). Ofiara pozwalająca na kontakt z sacrum, podkreśla przepaść między ludźmi i bogami.

Tej tezy nie można stosować do każdego aktu ofiarniczego (np. ofiar dla bóstw chronicznych czy też niektórych rytów dionizyjskich).

Wniosek nie można zaproponować jednego tłumaczenia dla wszystkich ofiar w religii greckiej.

Podone do ofiar było przekazywanie bogom przedmiotów, które nie niszczone przechowywano w sanktuariach(np. broń, naczynia, klejnoty).

Modlitwy i święta

Sama modlitwa mogła być aktem kultowym, towarzyszy często ofierze lub przyrzeczeniu jej złożenia. Ponadto modlić się i modlitwa znaczy w oznaczają też przyrzeczenie złożenia daru. Istniały ustalone formuły modlitw (imię bóstwa, potem jego przydomki, pochwalne epitety, genealogię, sławne czyny), ale nie były stosowane zbyt konsekwentnie.

Modlitwy wygłaszane głośno, mogły być w formie hymnów śpiewanych indywidualnie lub zbiorowo. W wielkich kultach polis występowały hymny śpiewane przez chóry.

Modlitwie towarzyszyły - tradycyjne gesty: głowa zwrócona ku niebu, tak samo ręce z dłońmi skierowanymi na zewnątrz (do bóstw chronicznych klękano i uderzano dłońmi o ziemię).

Wiele aktów kultowych polis miało określony termin, odbywały się w ramach święta.

Podstawową wspólnego sakralnego działania była procesja zmierzająca do sanktuarium, gdzie składano ofiarę. Brały w niej udział wszystkie grupy wspólnoty. Elementem święta był zbiorowy taniec i śpiew chóralny.

Środowisku kultu

Większość kultu zakładała udział zbiorowości. Wygnaniec był odcięty od sacrum, tylko grupy (dom, fratrie, fyle, polis) sprawowały akty kultowe. Tylko przyjęcie do zbiorowości w innym kraju pozwalają na ponowny kontakt z bóstwem. Społeczny charakter gestów kultowych jest źródłem upośledzenia religijnego niewolników. Obejmują ich ryty domowe i w pewnym sensie ryty w imieniu całej polis.

Cudzoziemcy teoretycznie poza kultem polis, w praktyce pod pewnymi warunkami brali w nim udział - składał ofiary w świątyni przez przedstawiciela-obywatela.

Kult domowy pod przewodnictwem pana i pani domu.Centrum kultu - ognisko domowe (Hestia). Codzienne podczas posiłków drobne obrzędy w celu uczczenia ogniska.Obnoszono wokół niego dziecko 5 dni po urodzeniu (przyjęcie do rodziny i nadanie imienia). Tak samo przed ogniskiem przyprowadzano świeżo poślubioną małżonkę. Na dziedzińcu domu ołtarz Zeusa Herkejosa, kult węża chronicznego przynoszącego dostatek i płodność.

Rodzina organizowała kult zmarłych, obowiązek żywych członków rodziny.

Fratrie - własne kulty i święte miejsca. Święto Apaturie (tych, którzy mają wspólnego ojca) związane z Apollonem Patrosem (fratrie w ateńskie i jońskie). Fyle i demy stanowiły osobne środowiska kultowe.

Polis stała się najważniejszym podmiotem kultu, zapewniały przetrwanie i pomyślność wspólnoty. Przejęła część kultów rodzin arystokratycznych, pozostawiając najwyżej sprawowanie obrzędów ich członkom. Polis czciła wspólnie określonych bogów, urzędnicy składali w jej imieniu ofiary albo odprawiali obrzędy. Zgromadzenie lub Rada decydowała o rodzaju ofiar, oczyszczeń, poselstw do wyroczni itp. Polis organizowała cykliczne święta - w czasie e. archaicznej święta odcinały się od swojego wiejskiego charakteru. Niektóre święta, niegdyś zgodne z rolniczym kalendarzem, przesuwają się w czasie uboczny wynik ruchomego kalendarza. Polis dbała o stan miejsc kultu i budowę świątyń.

Wspólnota nadzorowała też mniejszych grup: jak fratrie i fyle, a nawet kult domowy (zwłaszcza zmarłych). Inaczej można było ściągnąć zmazę na całą plis.

Polis odpowiadała za formy czci dla bóstw obcych, nowych - określała miejsce i rodzaj ich obrzędów.

Pewne kulty miały ramy szersze niż polis. Głównie chodzi o amfiktionie („ci, którzy są osiedleni wokół” sanktuarium). W dobie archaicznej było ich mało, później zanikały, lub traciły znaczenie. Przykładowo: Jończycy z Cyklad - amfiktionia na Delos (Apollo), Jończycy z Azji na Przylądku Mykale (Posejdon), najważniejsza - amfiktionia delficka, stara organizacja członkowie określano nazwami plemion a nie polis (zgromadzenia na zmianę w Delfach i Termopilach; m.in. zarządzała organizacją igrzysk pytyjskich, miała Radę, synedrion, spotkania 2 razy w roku, każdy członek miał po 2 głosy. Mogła zadeklarować świętą wojnę przeciw państwu naruszającemu ustalony porządek

Wielkie sanktuaria poza ramami polis, np. Olimpia, gdzie odbywały się igrzyska.

Amfiktionia delficka formułowała zasady współżycia między państwami, członkowie składali przysięgę, że nie będą burzyćmiast wchodzących w jej skład, ani nie odetną dopływu wody w czasie oblężenia.

Bractwa religijne - powstałe z archaicznych form kultu Dionizosa, marginesowe w epoce archaicznej.

Miejsca kultu

Większość obrzędów rozgrywała się na wydzielonym obszarze uznanym za święty. Często miejsca odczuwalnej obecności bóstwa, niekiedy wskazane wiernym specjalnymi znakami albo sakralny charakter zawdzięczały obrzędom.

Miejsca świete: gaje, szczyty górskie, groty, źródła, brzegi strumieni, skrzyżowania dróg. Mogły to być tereny wewnątrz miasta jak i poza nim. Miał wyraźne granice (oznaczone kamieniami lub murem). Przed wejściem na teren - czynności oczyszczające. Najczęściej był w nich ołtarz.

Świątynie budowano wewnątrz świętej przestrzeni (mieszkanie bóstwa), wewnątrz nich posąg bóstwa (punkt intensywnego odczuwania bóstwa; Posąg nie jest przedstawieniem fizycznej formy bóstwa a pewnych cech, np.: piękno, siła, zdrowie). W świątyni składano dary, przechowywane w skarbcu.

Wierni zazwyczaj mogli wchodzić do środka świątyni. Niekiedy wydzielano specjalne pomieszczenia dla personelu świątynnego czynne w określone dni. Obrzędy zwykle sprawowano przed fasadą świątyni.

Świątynia była zjawiskiem późnym. O świątyniach wspomina Homer, niewiele wzmianek świątynie w jego czasach były nowością. Ok. 700 r. zaczęły się upowszechniać. (związek z przekształceniami religijnymi i społecznymi, postępującą antropomorfizacją bóstw potrzebowały mieszkania). Polis interesowało budowanie kamiennych świątyń - manifestacji bogactwa i siły

Liczba różnych miejsc świętych w Grecji była ogromna, wiele z nich było było związane z kultem określonego bóstwa, w innych siły boskie nie były nazwane i uosobione.

Kapłani

Tylko częściowo słuszne jest stwierdzenie, że religia grecka nie znała kapłanów jako takich.

Istniało wiele kultów, w których byli niepotrzebni (np. kult domowy). Kult polis sprawowali urzędnicy. Niektórzy zajmowali się tylko służbą bogom, inni łączyli obowiązki „świeckie” i religijne (właściwie każda czynność publiczna miała aspekt religijny). Jednak oni nie mogą być traktowani jako kapłani.

Wielkie sanktuaria miały rozbudowany personel świątynny, który miał specyficzną wiedzę rytualną. Rody arystokratyczne pełniące od pokoleń czynności kultowe, też świadczą o innym pojmowaniu kapłaństwa.

Brak było stanu kapłańskiego - kapłani działali w izolacji względem siebie. Było się kapłanem tylko określonego bóstwa.

Czynności kapłańskie często sprawowały kobiety, zwykle wyłączane z życia publicznego (zwykle służyły bóstwom żeńskim, choć nie było to regułą).

Dziedziczne stanowiska kapłańskie wywodzą się z początków czasów archaicznych (ślady kultów rodzin arystokratycznych). Były to kulty stare, cieszące się wielkim kapłanem (nie wszystkie miały dziedzicznych kapłanów).

Funkcje kapłańskie różniły się dla rozmaitych kultów. Złożenie ofiary nie wymagało obecności kapłana. Odgrywali rolę ekspertów posiadających wiedzę o tym jak składać ofiary, jakie modlitwy wygłaszać. Zajmowali się utrzymaniem porządku w sanktuarium, zarządzaniem mieniem boga itp. Na ogół nie mieszkali przy świątyni, ale spędzali w niej wiele czasu.

Różny czas pełnienia funkcji - od dożywotniej po roczną

Kapłani musieli spełniać pewne warunki: wolni od widocznego kalectwa, nie mogli wchodzić w kontakt z trupami i osobami nieczystymi, w dniach sprawowania kultu powinni powstrzymać się od stosunków (czasem przez cały okres kapłaństwa, rzadko wymagano od kandydatów dziewictwa). Czasem wchodziły w rachubę zakazy żywieniowe, kwestie ubioru itp.

Początkowo za służbę otrzymywali część mięsa z ofiar, czasem skórę, a później pieniądze.

Cieszyli się prestiżem, czasem odróżniali się charakterystycznym strojem, niektórzy mieli długie włosy.

W czasach archaicznych i później ceniono specjalistów niepełniących funkcji kapłana. Zajmowali się oni obrzędami oczyszczającymi, znaczenie ich wzrastało w okresach niepokoju. Pojawiały się postacie o sławie wykraczającej poza polis. Można było ich spotkać w sanktuariach, ale zazwyczaj działali niezależnie.

Kult zmarłych

Wierzenia na temat zmarłych - niejasne i wewnętrznie niekonsekwentne.

Długo utrzymywało się przekonanie, że po śmierci człowiek staje się bezimiennym, niematerialnym cieniemtaka postawa uniemożliwiała Grekom poważne traktowanie sekciarskich nauk o duszy. Dla Grecy uważali, że po śmierci mogą trwać tylko w pamięci potomnych i w samych potomkach, nauki Greków trackich o nieśmiertelności traktowane były jako dziwne.

Obok istniały też inne, mniej popularne poglądy, które stały się inspiracją dla filozofii (np. pogląd o reinkarnacji ważny, dla pitagorejczyków).

Jednocześnie - powszechne przekonanie, że zmarli tworzą zbiór sił, które są źródłem życia (związek zmarli - płodność ziemi).Żywi wzmacniali te siły poprzez, zwykle krwawe, ofiary. Umarli mogli pomagać lub szkodzić. W tratowaniu zmarłego widać połączenie oczekiwania łask i zapobiegnięciu niebezpieczeństwu.

Kult zmarłych ważny w życiu społecznym, ramy stanowił dom, polis zapewniała pochówek i kult zmarłych na wojnie.

Najważniejszy obowiązek - pochówek, niepogrzebani pozostawali blisko miejsca swej śmierci i szkodzili żywym. 2 typy pochówków: palenie i grzebanie. Nie wiemy, co skłaniało ówczesnych do wyboru między nimi.

Śmierć sprowadzała na dom czasową zmazę. W pogrzebie uczestniczyli bliżsi, dalsi krewni, sąsiedzi. Do grobu składano: broń, narzędzia, ozdoby, szaty, czasem jego zwierzęta. Chodziło albo o oddanie zmarłemu jego rzeczy (zatrzymanie niebezpieczne dla żywych) albo przedmioty maiły służyć też po śmierci. Oba wyjaśnienia stoją w sprzeczności z przekonaniem o losie człowieka po śmierci, co nie przeszkadzało Grekom.

Pogrzeby dla arystokracji były okazją manifestowania bogactwa i potęgi. Zmarły odprowadzany do grobu w ceremonialnym pochodzie. Urządzano publiczne uczty i igrzyska - walki społeczne doprowadziły do ograniczenia ostentacji pogrzebów (Solon).

Cyklicznie składano zmarłemu ofiary. W niektórych świętach zmarli i żywi uczestniczyli razem.

Wyrocznie

Przekonanie o możliwości kontaktu ze sferą boską. Początek czasów archaicznych - interpretowaniem znaków zajmowali się wieszczkowie (zaliczani do demiurgów). Później ich rolę przejęły wyrocznie, najważniejsze w Delfach, Dodonie (Epir), Didymie (Azja Mn.) Epidauros (Peloponez). Oprócz tego mnóstwo lokalnych wyroczni.

Pytano wyrocznie nie tylko o przyszłe wydarzenia, ale też o to jak należy postępować. Starano się uzyskać gwarancję, że podjęte działania, nie będą sprzeczne z ustaleniami bogów, często przedstawiano bogu warianty działań, aby bóg sam wybrał najlepszy.

Znano 2 rodzaje wieszczenia:

  1. Interpretacja znaków

  2. Przemawianie boga przez medium.

Popularne techniki dla typu 1: obserwowanie zwierząt (zwłaszcza lotu ptaków), nagłych dźwięków (np. kichnięcie), słów wypowiedzianych przez nieświadome obserwacji osoby, z wnętrzności (nie tak popularna jak w Etrurii), ognia, dymu, wody.

Odpowiedzi bogów przedstawiono często postaci losów, które potem ciągnięto - przekonanie, że wola bogów objawia się przez przypadek.

Typ 2: bóg przemawia przez człowieka znajdującego się w transie (pytający nie był w bezpośrednim kontakcie z medium). Typ stosowany, gdy nie wystarczyły metody typu 1. Cieszył się większym szacunkiem. Do tego typu zaliczano również sny.

Medium mógł zostać mężczyzna lub kobieta (w typie 1 nie odgrywała żadnej roli).

Klienci wyroczni: jednostki i zbiorowości. Zbiorowości pytały zwykle o sprawy związane z religijnością: wprowadzenie kultu, przyczyna zmazy itp. - w większości nie wymagały wiedzy o przyszłości, stanowiły prośby o poradę specjalistyczną.

] DODONA

Uważana za najstarszą w Grecji, poświęcona Zeusowi i Dione (tożsamej z Ziemią). Kapłanki Dione interpretowały szum liści dębów. Natomiast kapłani Sellowie (rytualnie nigdy nie myli nóg i spali na gołej ziemi) interpretowali dźwięk brązowych naczyń zawieszonych na gałęziach dębu. Obok tych technik stosowano również inne, np. ciągnięcie losów.

DELFY

Najsławniejsza wyrocznia (założona ok. VIII w.). Pierwotnie czczono bóstwa chroniczne (według mitu Apollo zdobył władzę w tym miejscu po walce z wężem Pytho). Stosowano rozmaite techniki wieszczenia - najważniejszą było zadawanie pytań wieszczce Pytii znajdującej się w transie. W czasie największej popularności działały 2 Pytie, przyjmowały petentów tylko w określone dni. Inne techniki nie były pewnie ograniczone w ten sposób. Tradycja kładła nacisk na dwuznaczność odpowiedzi Pytii i na ustalenie odpowiedzi przez kapłana. Tymczasem zachowane odpowiedzi są całkowicie jasne. Wyrocznia skompromitowała się stając po stronie Persów, ewolucja kultury greckiej spowodowała ograniczenie roli wyroczni.

Agony

Zawody w różnych dziedzinach (poezja, taniec, ćwiczenia fizyczne, przedstawienia teatralne) były częścią kultu bogów. Bogowie mieli znajdować przyjemność w pokazach siły, zręczności, piękna.

Specyficzne dla Greków było nadaniem temu postaci konkursów, w których komisja wyłaniała najlepszego (w nim bóstwo objawiało się najlepiej). Agony ewoluowały w stronę samego spektaklu, nigdy do ońca nie zerwano związku z kultem.

C. Nowe zjawiska w religii czasów archaicznych

W czasach archaicznych w religijności pojawiły się zjawiska, które choć pozostawały wówczas na marginesie, to w przyszłości wpłyną na kształtowanie się nowej religijności.

Dionizos

Według mitów syn Zeusa i Semele (królewskiej córki), który dał ludziom winorośl i wino. Przemierzał świat z orszakiem (satyrowie, sylenowie, nimfy, menady, bachantki). Miał związek z dziką naturą, charakter chroniczny, związany był z płodnością, morzem. Bóstwo pełne sprzeczności (miękkie, ale silne; budzące lęk, ale przyciągające ludzi).

Grecy byli przekonani, że było to bóstwo „zewnętrzne”, łączone z Frygią i Lidią, czasem Tracją. Obecnie wskazuje się, że tereny, z których miał pochodzić kult, miały podobne wierzenia.

Zaskakujące, że jego imię znaleziono na tabliczce z Pylos (dyskusja czy Dionizos był obecny w panteonie mykeńskim).

Kult jaki znamy miał widoczne podobieństwa z kultami trackimi, lidyjskimi, frygijskimi. Być może to efekt wchłaniania elementów obcych przez kult grecki (Dionizos bóstwem synkretycznym). Wspólne cechy mogły wynikać z pośrednich oddziaływań kultur ludów basenu M. Egejskiego.

Początki kultu nie mają znaczenia dla zrozumienia jego dalszej historii. Najistotniejsze są: funkcja bóstwa i jego charakter.

Kult Dionizosa - kult orgiastyczny (bóstwo pozbawiało człowieka woli). Ekstazę osiągano pod wpływem muzyki, wina i tańca. Na kult podatne jednostki wrażliwe o skłonnościach neurotycznych. Obrzędy nocne, wierni trzymali pochodnie. Opętani przez boga przekraczali bariery między ludźmi a zwierzętami, doznawali różnych wizji.Dionizos był obecny i w naturze i w swoich wiernych.

Ludzie przyciągnięci przez boga porzucali życie w społeczeństwie i grupowo przemierzali lasy, pastwiska itp. Rozrywali zwierzęa na strzępy i jedli ich surowe mięso (ryt zwany sparagmos) - bóg brutalnie pozbawiał wiernych tożsamości.

Kult Dionizosa był odwrotnością kultów polis, najpopularniejszy wśród grup marginalizowanych w polis: kobiety, zależni chłopi, niewolnicy i inni.

Kult Dionizosa rozwijał się gwałtownie. W poematach Homera i Hezjoda pojawia się epizodycznie, co nie znaczy, że jego kult wtedy nie był powszechny (nie interesowało to jednak arystokracji - słuchaczy poematów). W czasach archaicznych pod wpływem kryzysu struktur społecznych, zwiększeniu ambicji jednostek, kult Dionizosa znalazł podatny grunt dla rozwoju.

Polis przyswoiło ten kult wyznaczając mu ramy, w których mógł swobodnie funkcjonować. Kult w takiej formie przetrwał następne stulecia, raz to przygasając, raz to znajdując grunt do rozrostu.

Misteria i sekty. Charakterystyka ogólna

Misteria i sekty obejmowały niewielka grupę ludzi (przynależność do nich wynikiem decyzji indywidualnej). Zjawisko ważne ze względu na inspiracje, jakie czerpała z nich filozofia. Świadczą też o istnieniu potrzeb religijnych nie zaspokojonych przez tradycyjną religię. Najogólniej mówiąc - u podstaw tych ruchów istniała chęć zapewnienia sobie szczęśliwego bytu po śmierci.

Chociaż znalazły podatny grunt do rozwoju w czasach archaicznych, wywodzą się ze starszych tradycji (być może kreteńskich, lub dawnych bractw rzemieślników).

Misteria eleuzyńskie

Mysterion - określenie kultów dostępnych tylko po odpowiednich rytach inicjacyjnych. Ich treść pozostawała tajemnicą, której złamanie podlegało nawet karze śmierci.

Najpopularniejsze misteria odbywały się w Eleusis (okolice Aten). Nie mogli brać w nich udziału zabójcy i nieznający języka greckiego. Herodot mówi o 30 tys. wtajemniczonych, którzy brali udział w procesji - w V w. miały charakter masowy. Wśród wtajemniczonych: kobiety, luzie z innych miast, niewolnicy.

Polis patronowała nad nimi, kapłani kontrolowani przez władze ateńskie (kult sprawowany przez rodziny arystokratyczne: Eumolpidów i Kleryków).

Obrzędy częścia kultu Demeter i Kory-Persefony porwanej do Hadesu. W podzięce za gościnę w Eleusis, nauczyła Triptolemosa uprawy roli. Decyzją bogów Hades uwalniał Korę nakilka miesięcy w roku.

Sądzi się, że kult miał charakter agrarny. Nie należy brać tego zbyt dosłownie. Misteria święcone przed jesiennymi siewami. Kult sięga czasów mykeńskich.

W obrzędach czczono dwie boginie oraz młodego boga Plutona (miał być synem Demeter).

Uczestnicy najpierw przestrzegali postów mających charakter oczyszczający. W czasie obrzędów w Eleusis stawali się mysthai - wtajemniczonymi, w następnym roku mogli stać się epoptami (oglądającymi). Nie wiadomo, czym różniły się te stopnie.

Później w pewnym stopniu w krąg eleuzyński został wprowadzony Dionizos.

Świadectwa o misteriach nie pozwalaja odtworzyć ich przebiegu,. Wiadomo, że przedstawiano epizody z mitów związanych z misteriami. Przedstawieniom towarzyszyły różne ryty: ofiary ze świni, kapiel w morzu z pochodniami.. Istotą obrzędów było oglądanie przedstawień, powtórzenie formuł za kapłanami - nie wyjaśniano sensu obrzędów.

Między uczestnikami nie wytwarzały się żadne więzi, uczestnictwo w rytach automatycznie zapewniało szczęśliwość po śmierci. Nie zajmowała się innymi aspektami religijności.

Orficy

W toku okresu archaicznego tworzyły się różne sekty. Najlepiej znane są te odwołujące się do nauk Orfeusza, istniały rozmaite warianty w tym nurcie sekciarskim.

Sekty nigdy nie obejmowały zbyt dużej liczby członków.

W odróżnieniu od misteriów były całkowicie poza kontrolą polis. Przystąpienie zależało od indywidualnej decyzji. Różnili się odrębnym stylem życia i odrębnymi rytami. Określone grupy miały własne domy i miejsca pochówku. Sekty miały kapłanów, strzegących świętej wiedzy i będących przewodnikami życia wiernych.

Orficy stworzyli własną literaturę religijną - kosmogonie, zalecenia rytualne, opisy świata podziemnego, która rozwijała się od VI w. (znane nam teksty pochodzą z późnego antyku).

Mityczny Orfeusz był śpiewakiem, który zszedł do podziemi po swoja żonę Eurydykę (w niektórych wersjach mitu miało mu się udać; tradycyjnie Orfeusz miał zostać rozerwany przez menady). Trudno powiedzieć, w jakim stopniu sekciarze stworzyli postać Orfeusza.

Orficy mieli swoją kosmogonię (przekształcili wątki z Hezjoda), zapewne o wariantach lokalnych. U początków świata stał Chronos - Czas. Ludzie powstali z popiołów tytanów zniszczonych przez Zeusa za zjedzenie Dionizosa (w ciele pozostawała boska iskra).

Centralne miejsce eschatologii: po śmierci iskra boża - dusza idzie do Hadesu. Aby po śmierci iść dobrą drogą w prawo wkładali do grobów złote tabliczki z wypisanymi tekstami (najsutsze z V w.).

Według orfików na los po śmierci miało wpływ życie na ziemi. Nieprzestrzegający doktryny odradzali się jako ludzie lub zwierzęta, a najgorsi lądują w Tartarze. Wizja kar była czymś nowym elementem wierzeń.

Pochodzenia poglądu o reinkarnacji szukano wśród ludów kontaktujących się z Grekami (jak np. Egipcjanie) albo przez inspiracje indyjskie.. Wpływ mogły mieć również stare poglądy samych Greków.

Orficy przyczynili się do wprowadzenia sprecyzowanego pojęcia duszy, jako siły tkwiącej w człowieku, którą można udoskonalić i oczyścić.

Doktryna kładła nacisk na oddzielne bytowanie duszy już za życia (sen, ekstaza). W jej imię członkowie narzucali sobie ascezę, nakładali liczne oczyszczenia (silna obawa przed zmazą), nie spożywali i zabijali zwierząt, nie nosili wełnianych szat.

Obsesja nieczystości sprzyjała wykształceniu grupy kapłanów-egzorcystów, gdzie można było spotkać oszustów.

Orfizm prowadził również do formułowania wymagań moralnych, które skłaniały niektórych do utrzymania czystości w sferze wewnętrznej.

W ich środowisku powstawały koncepcje wzywające człowieka do obalenia granicy między bogami a ludźmi, dzięki rozwijaniu bożej iskry. Co z kolei mogło zapewnić ludziom nieśmiertelność.

Kultura Grecji archaicznej

A. Wstęp

Uwagi wstępne

Arystokracja pełniła kierowniczą rolę kulturze (dyktowała gusty, tematykę, była autorem i adresatem dzieł). Reszta społeczeństwa akceptowała ich pozycję. Pragnienie wykwintu i ostentacji charakteryzujące arystokrację były ówcześnie hamowane przez odczuwalną w społeczeństwie potrzebę umiaru. W Dziedzinie kultury wielką rolę odegrała agoniczość - charakterystyczna dla mentalności Greków.

Sympozja

Najważniejsza forma życia towarzyskiego arystokracji (razem ze sportem i polowaniem). Symposion znaczył dosłownie „wspólne picie”. Było to towarzyskie zebranie na kilka-, kilkanaście osób. Przed sympozjonem odbywała się uczta, potem sprzątano, wszyscy uczestnicy spotykali się i następowała część zasadnicza.

Uczestnicy (mężczyźni) kładli się na łożach, pili wino mieszane z wodą, jedli przekąski towarzyszące piciu. Usługiwali im młodzi, zwykle piękni, niewolnicy oraz towarzyszyły hetery (dosł. Towarzyszki) - wpływało to na erotyczny charakter spotkania. Piękna ceramika grecka była wytwarzana specjalnie na sympozjony.

Zaczynał się od modlitw i libacji dla bogów, śpiewano pieśni (peany) przy akompaniamencie. Potem wybierano przywódcę - sympozjarchę, który kierował spotkaniem.

Opróćz picia wina, tańczono (z upojenia, trzeźwy mężczyzna nigdy nie tańczył solo), rozmawiano oraz organizowano gry towarzyskie. Wśród gier znajdowało się recytowanie wierszy cudzych lub własnych (większość poezji archaicznej tworzona była na sympozjony).

Sympozjony przyczyniały się do ustalenia gustów i sądów arystokracji, zintegrowało też tą grupę.

Pozycja kobiety w społeczeństwie doby archaicznej

Poezja liryczna (prócz wierszy Safony), jeśli wspominała o kobietach, to tylko o heterach, które maja specjalny status w społeczeństwie.

Kobieta miała upośledzoną pozycję w społeczeństwie greckim. Świat greków jest światem mężczyzn. W domach były oddzielne strefy dla każdej z płci, kobieta sama nie powinna wychodzić z domu. Małżeństwa były z reguły decyzją podjętą między rodzicami.

Dostęp kobiet do kultury był ograniczony - pieśni chóralne były wykonywane również przez chóry dziewczęce (uczestnictwo w chórze zakładało na, przynajmniej wstępną, znajomość kultury).

W poezji Safony pokazana jest grupa dziewcząt, które wychowywały się pod okiem Safony (nauka gry na instrumentach, śpiew, taniec, literatura, maniery). Między Safoną, a uczennicami rozwijały się więzi erotyczne. Nie wiadomo czy było to charakterystyczne dla całego świata greckiego - nie wiemy nic więcej więcej życiu kobiet okresu archaicznego. Zakłada się, że kobiety arystokratki mogły tworzyć własne środowiska kulturowe.

Rola homoseksualizmu w społeczności mężczyzn

Miłość homoseksualna jest unikalną cechą kultury greckiej. Nie była ona rozpowszechniona w czasach powstania poematów Homera. Znaczenie homoseksualizmu zmniejszyło się pod koniec epoki archaicznej, gdy zmniejszyła się polityczna i społeczna rola arystokracji.

Homoseksualizm był uważany za najważniejszy i najbardziej wysublimowany rodzaj miłości. Arystokrata mógł swoje uczucia ulokować tylko ku człowiekowi ze swojej strefy, który był mu równy. Był w pewnym stopniu wynikiem pozycji kobiet. Igrzyska, sport i gimnazjony stwarzały dogodne warunki do rozwoju homoseksualizmu.

Dominującym rodzajem związku był ten między dojrzałym mężczyzna, a kilkunastoletnim, który dopiero wchodził do dorosłego życia (dominujący motyw w literaturze). Dorosły mężczyzna w tym wypadku pełnił również rolę wychowawcy (odczuwał podwójną satysfakcję: seksualną i wychowawczą).

Ideał młodego kochanka: skromny, powściągliwy, czysty, powinien opierać się zalotom. Nie oczekiwano od niego aktywności, i nie powinien odczuwać satysfakcji ze stosunku.

Miłość pederastyczna nawet w późniejszych okresach zawsze pełniła ważną rolę w obyczajowości, mimo rosnącego przekonania o jej niestosowności.

Sport i igrzyska

W Grecji jako pierwszej pojawiły się regulowane przepisami współzawodnictwo sportowe. Sława zwycięscy nie ustępowała sławie wybitnych czynów wojennych. Panowało przekonanie, że sprawność fizyczna warunkuje osiągnięcie wewnętrznej doskonałości. Istnienie zawodów rozpowszechniło popularność sportu

Agony odbywały się ku czci bogom (związek z religią). Igrzyska otwierały i zamykały uroczystości ofiarne.

Celem rywalizacji było wyłonienie zwycięzcy. Pamiętano rezultaty szczególnie wyróżniające się, ale ich nie ze sobą nie porównywano. Nagroda przypadała tylko zwycięscy.

Sport zajmował poczesne miejsce w literaturze, malarstwie i rzeźbiarstwie. Najstarszy opis zawodów znajdujemy w Iliadzie.

Nie wiadomo, kiedy powstał zwyczaj organizowania zawodów. Niektórzy, umiejscawiają go w czasach kultury kreteńskiej (tauromachia, boks), jednak to wątpliwa hipoteza.

Szukanie początków sportu w II tys. zakłada jego wyewoluowanie z obrzędów religijnych. Hipoteza jakoby początkowo igrzyska na pogrzebach miały ożywić siły witalne zmarłego władcy, aby dalej opiekował się społecznością. Założenie, że wysiłek fizyczny (zwłaszcza walka) pobudza świat roślin i zwierząt. Hipotezy nie da się udowodnić przez brak źródeł.

Sport doby archaicznej jest ściśle związany z życiem arystokracji. Współzawodnictwo sportowe symbolizuje dążenie do pierwszeństwa wśród równych. Arystokrata był z zasady uczestnikiem zawodów. W agonie próbowali swoich sił synowie trochę biedniejszych rodzin - zwycięstwo mogło być drogą awansu społecznego. U schyłku czasów archaicznych sport stał się podstawą wychowania młodego człowieka.

Polis organizowała agony przy różnych okazjach, niektóre przyciągały zawodników i widzów z różnych stron. Najważniejsze - igrzyska olimpijskie odbywające się, co 4 lata od 776 r., pytyjskie (582), istmijskie (581), nemejskie w Argolidzie (573). Dzięki agonom spotykali się ze sobą ludzie z różnych polis, co m.in. wzmacniało poczucie jedności Hellenów.

Istniało mnóstwo mniejszych agonów, które sprzyjały przetrwaniu sportu i wpływało na proces wychowywania obywateli. Od schyłku VI w. prawdopodobnie zaczęli pojawiać się zawodowi sportowcy. Urządzenia sportowe jak palestry i gimnazjony zaczęły powstawać na przełomie VI/V w.

Początkowo agony były okazją do obdarowywania innych, popisująć się swoim bogactwem, później zaś zanika - symboliczne nagrody 4 wielkich agonów oraz niezbyt wartościowych nagrodach w innych agonach

Program zawodów był rózny, oprócz konkurencji sportowych, były agony literackie, muzyczne, malarskie. Najczęściej spotykane konkurencje sportowe: biegi, skoki, rzut dyskiem, oszczepem, zapasy, pięściarstwo, wyścigi zaprzęgów (nagroda dla wystawcy zaprzęgu, nie woźnicy). Były to konkurencje indywidualne, nie przewidywano występowania zespołów.

B. Literatura

Epika

Największym osiągnięciem poetyckim epoki archaicznej były Iliada i Odyseja. Poezja epicka rozwijała się przez cały okres archaiczny i posługiwała się tradycyjną formą i tematyką. Zbyła spisywana, ale odbiorcy słuchali recytowanych dzieł. Nie zachował się żaden wówczas stworzony poemat. Zachowały się natomiast tzw. Hymny homerowe - krótkie lub dłuższe utwory ku czci jakiegoś bóstwa (metrum i język epicki), służyły jako wstępy przed właściwymi poematami. Ważne świadectwa greckiej mitologii i pojmowania bóstwa.

Tylko ze względu na formę do tradycji poezji epickiej zalicza się Hezjoda (VIII/VII w.), zachowały się 2 jego utwory: Teogonia i Prace i dnie, nie zachowały się: Katalog niewiast lub Ehoiai (od słów e hoie - na przykład, tak zaczynała się każda pozycja w dziele).

Teogonia była oryginalna próba wyjaśnienia świata, w której Hezjod połączył przetworzone przez siebie już istniejące mity z tymi, które sam wymyślił. Na końcu znajduje się lista dzieci ze związków mężczyzn z boginiami (zapewne nie autorstwa Hezjoda), do którego nawiązywał również zaginiony Katalog niewiast. Ważny tekst - każda rodzina arystokratyczna wymyślała rodowód sięgający jakiegoś boga.

Prace i dnie natomiast jest szeregiem pouczeń, poeta tłumaczy, dlaczego ludzie „nie-bogaci” powinni pracować, a nie tracić czas w mieście. Opowiada mity tłumaczące, dlaczego trzeba pracować(pracujący ma szansę się wzbogacić, a taka droga jest zgodna ze sprawiedliwością),udziela rad m.in. o pracy na roli i w gospodarstwie. Możnym nakazuje, aby sądzili sprawiedliwie. Poemat zawiera wskazówki o zakazach rytualnych, dobrych i złych dniach (podważa się autorstwo Hezjoda dla tej partii dzieła). Adresatem dzieła jest brat poety Persem, który jest przykładem nieuczciwego postępowania. Według Hezjoda człowiek niebogaty nie powinien wstydzić się pracy - ten pogląd nigdy nie zdobył uznania w społeczeństwie polis.

Liryka

W czasach archaicznych powstały nowe typy poezji. Wspólne cechyliryki archaicznej:

  1. Od epiki różnią się metrum

  2. Są krótsze od poematów epickich

  3. Związane są z określoną, jednorazową sytuacją życia społecznego, towarzyskiego

  4. Poeta bardzo często przemawia we własnym imieniu

Utwory powstawały na potrzeby sympozjonu (także na święta publiczne, wesela, pogrzeby, inne uroczystości). Wyjątkowa jest poezja Safona stworzona dla małego kręgu dziewcząt. Poeci często piszać utwory mieli na uwadze również cały świat grecki i przyszłe pokolenia.

Utwory te wykonywano przy akompaniamencie instrumentu. Dzieliła się na:

Pieśni chóralne mogły mieć skomplikowane metrum. Poeci je tworzący - zawodowi kompozytorzy, uczyli chór, albo dawali wskazówki komuś innemu. Chór złożony z osób nieśpiewających zawodowo. Utwory pisane językiem zawierającym elementy dialektu doryckiego. Najbardziej znani poeci chóralni: Alkman, Arion, Stesichoros, Ibykos, Symonides, Bakchylides, Pindar.

Poeci liryczni uznani przez filologów hellenistycznych za klasycznych: Pindar, Bakchylides, Safona, Anakreont, Stesichoros, Symonides, Ibykos, Alkaios, Alkman.

Do liryki w sensie nowożytnym możemy jeszcze zaliczyć recytowane przy akompaniamencie: elegie (metrum: heksametr, pentametr), jamby (trymetr jambiczny), trocheje (tetrametr trocheiczny). Pisane były dialektem jońskim. Rozmaita treść elegii: rozważania moralne, pouczenia, wezwanie do walki, pocieszenie czy erotyka.

Bogata twórczość liryczna tego okresu, dotrwały m.in. elegie Teognisa, 4 księgi Pindara, utwory Bakchylidesa i in. Przepadła muzyka towarzysząca utworom. Są świadectwem życia duchowego, stosunków społecznych, politycznych, gospodarczych tej epoki.

Najstarszy poeta - Archiloch z Paros (680-640). Druga poł. VII w. w Sparcie działali Tyrtajos (elegie zachęcające do walki z Messeńczykami) i Alkman z Sardes (pieśni dla chórów dziewczęcych). VII/VI w. Himera na Sycylii - utwory chóralne Stesichorosa, w ogromnej większości niezachowanie. VI w. Lesbos - pieśni do śpiewania solo Alkajosa (głównie o walkach politycznych Metyleny) i Safony (poezja miłosna). VI w. elegie miłosne i o tematyce politycznej Mimnermosa z Kolofonu, a w Atenach swoje poglądy w postaci elegii przedstawia Solon. Druga poł. VI w. - Teognis z Megary tworzy elegie pouczające jak powinien postępować arystokrata, Anakreont z Teos tworzył krótkie pieśni monodyczne (tematyka miłosna), a Ibykos z Region tworzy pieśni chóralne ( zachowane fragmenty o tematyce miłosnej). Anakreont i Ibykos tworzyli u Polikratesa, tyrana Samos, Anakreont po jego obaleniu udał się na dwór synów Pizystrata.

Koniec VI w. -zaczęto pisać pieśni chóralne na cześć zwycięzców igrzysk, pisali je Symonides i Bakchylides z Keos i Pinda z Teb. Dzieliły się na pieśni z okazji zwycięstwa i spiewane podczas pochodu na część zwycięzcy. Tworzyli oni również pieśni chóralne o innej tematyce: dla chórów dziewczęcych, ku czci Apollona, treny, dytyramby i skolia.

Dramat

Tragedia, dramat satyrowy i komedia przez kilka wieków występowały tylko w Atenach. Ok. 534 r. włączono tragedię do obchodów Wielkich Dionizjów. Pierwsza tragedia wystawiona pod opieką polis stworzona przez Thespisa. Dośc wcześnie zaczęto organizować agony tragedii. Autorzy zgłaszali 3 tragedie i 1 dramat satyrowy (tetralogia). Przydzielano trzem autorom chóry 12-15 osobowe. Kosztami wystawienia każdej tetralogii polis obarczała jednego bogatego obywatela (choregia). Konkurs trwał 3 dni, jury - 10 wylosowanych obywateli.

Komedie polis zaczęło wystawiać później - od 486 r. zawody na święcie Lenajów. 3 poetów wystawiało po jednej komedii. Później 2 komedie włączono do Wielkich Dionizjów.

Nie zachowały się komedie archaiczne (zachowało się 11 komedii Arystofanesa z V/IV w.). Przetrwało 7 sztuk Ajschylosa powstałych między 472-458, dodatkowo fragmenty dramatu satyrowego Ajschylosa.

Cechy wspólne tych 3 gatunków (do pocz. IV w.):

Nie jasna geneza każdego z gatunków.

TEORIA I

Wzięcie na serio poglądów Arystotelesa: tragedia wywodzi się z dytyrambu - pieśni chóralnej na cześć Dionizosa. Odmianą dytyrambu miałaby być tragoidiai pieśń śpiewana przez chór mężczyzn przebranych za kozły. W VI w. Thespis dodał do niej interpretatora recytującego pieśń narracyjną. Na początku V w. Ajschylos dodał drugiego interpretatora, teraz z kolei interpretatorzy stali się aktorami. Powstały role i akcja dramatyczna.

Zarzut: pieśń kozłów nie miała poważnego charakteru, sam Arystoteles pisał, że na początku był to „dramat satyrowy” o krótkiej i niepoważnej akcji, która później stała się poważna.

W V w. dramat satyrowy połączony z tragediami - co potwierdza teorię Arystotelesa. Obie formy opowiadały o mitach heroicznych, tragedia poważnie, a dramat satyrowy parodystycznie. Zestawienie ich razem mogło wynikać z podobnej budowy Można przyjąć, że i tragedia, i dramat satyrowy V w. wywodzą się od „pieśni kozłów”.

TEORIA II

Tragedia nie wywodzi się z dytyrambu, a pieśń kozłów nie istniała. Tragoidiai miałoby znaczyć pierwotnie: „pieśń śpiewaną z okazji ofiary kozła” lub „pieśń, której nagrodę stanowi kozioł”. W VI w. miał istnieć zwyczaj śpiewania pieśni chóralnej o charakterze półdramatycznym, związany z kultem Dionizosa o charakterze poważnym lub smutnym. Do tego Thespis miał dodać aktora, a później jeszcze elementy pieśni chóralnej (ale nie dytyrambu). Dramat satyrowy natomiast wprowadził Pratinas z Fleius (Peloponez) pod koniec VI w.

Co do genezy komedii: wywodzi się ze słowa komoidia - pieśń komosu (pochód w kulcie Dionizosa)Uczestnicy mogli być przebrani za zwierzęta. Komedia powstała w połączeniu pieśni komosu i farsy (krótkie improwizowane scenki z tradycyjnymi typami komicznymi).

Wszystkie 3 gatunki związane były z kultem dionizyjskimi rozwijały się w ramach świąt dionizyjskich ateńskiej polis.

Największą zmianą było przejście do tragedii pisanych przez Ajschylosa w latach 90. V w.

Ajschylos urodzony w Eleusis 525/524 r. Walczył pod Maratonem i Salaminą. 13 razy wygrywał agon tragiczny (po raz pierwszy w 484). Miał napisać 90 sztuk (znamy 79 tytułów). Najwcześniejszą znaną tragedią są Persowie (wystawieni w 472), Siedmiu przeciw Tebom (467), Błagalnice (463), Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy (trylogia Oresteja; 458), Prometeusz skowany (?). Jego dramaty satyrowe uznawane za znakomite (zachowały się tylko fragmenty Rybaków).

Innowacją Ajschylosa było zapewne powiązanie tematyczne tragedii wewnątrz trylogii (jak w przypadku Oresteji), nie kontynuowali jej inni autorzy.

Tragedie Ajschylosa używająć wątków mitycznych stawiają pytania etyczne. U podstaw jego myśli tkwi przekonanie o istotnej roli wartości wyznawanych przez polis jak np. umiar, sprawiedliwość.

W wypadku Persów historia osadzona jest w bliskiej przeszłości (klęska Kserksesa pod Salaminą; choregiem tragedii - Perykles).

Młodszy od Ajschylosa, Sofokles wprowadził trzeciego aktora (co później wprowadził do swoich tragedii Ajschylos).

W czasach archaicznych nie budowano teatrów kamiennych, niewiele wiemy gdzie wówczas przedstawiano sztuki. Być może w okręgu Dionizosa na południowym stoku Akropolu; był plac, na którym śpiewał i tańczył chór, dla aktorów czasem stawiano podwyższenie. Sztuki pokazywano też na agorze. Później używano tylko okręgu Dionizosa, gdzie to w IV w. stanął kamienny teatr.

C. Początki filozofii i nauki

Kierunek myślenia, kóry w IV (może V) w. nazwano filozofią, powstawał w różnych częściach świata greckiego w toku VI w. Nie posiadamy w całości dzieła żadnego z pierwszych greckich. Fragmenty ich dzieł przytaczane są przez późniejszych filozofów. Pomocne są również prace doksografów - pisarzy, którzy starali się ustalić poglądy starszych filozofów na konkretne tematy, trzeba podchodzić do tych prac krytycznie, doksografowie nie podejrzewali, że starsi filozofowie zadawali sobie inne pytania niż oni.

Pierwszych filozofów, głównie tych z Miletu w VI w., Arystoteles i jegi następcy nazwali fizykami lub fizjologami - badaczami przyrody, mieli oni zdaniem późniejszych zajmować się budową wszechświata, nie zaś filozofią i etyką. Jednak w mniemaniu pierwszych filozofów przyroda oznaczała całość bytów (od przyrody przez społeczeństwo, normy moralne po bogów), antropomorficznie traktowali przyrodę.

Najstarszym - Tales z Miletu (pocz. VI w.), niewiele wiemy o jego poglądach, wg doksografów miał uważać wodę za podstawę wszechświata (jej przeciwieństwem miałaby ziemia). Spekulacja Talesa poruszała się wewnątrz wczesnogreckiej myśli mitycznej, jednak w odróżnieniu od niej sprowadzała wszystko do jednej pary przeciwstawieństw.

Anaksymander z Miletu (trochę młodszy od Talesa) - napisał dzieło prozą (jedno z pierwszych w literaturze greckiej). Twierdził, że zasadą-początkiem świata jest „to, co nieograniczone-nieokreślone”, z której powstały wszystkie byty ograniczone i określone, zestawione w pary przeciwstawieństw. Byty ginąc wracają do tego, co nieograniczone-nieokreślone. Interesował się również wyglądem ziemi - był pierwszym Grekiem, który narysował mapę powierzchni ziemi.

Anaksymenes z Miletu (zmarł po 530) za zasadę-początek świata uważał, wg doksografów, nieograniczone-nieokreślone powietrze. Jego teoria wydaje się kompromisem między teoriami Talesa i Anaksymandra.

Pitagoras łączył surową dyscyplinę życia, rytualne zakazy i nakazy, medytację metafizyczną, badania matematyczne i reformy polityczne. Urodził się na Samos, przeniósł się na Kroton w Italii. Założył sektę, która zdobyła wpływy polityczne w różnych częściach południowej Italii. Aktywna do początków okresu hellenistycznego, odżyła w I w. p.n.e. Pitagorejczycy swoje zasady i poglądy przypisywali założycielowi sekty. Nie zapisywali swoich nauk, ale przekazywali je ustnie (od ok. 300 r. powstają pisma o doktrynie). Poglądy samego Pitagorasa: zasadą wszechświata są liczby, figury geometryczne i relacje matematyczne, dusza wciela się w rózne istoty żywe (rośliny, zwierzęta, ludzi), człowiek poprzez ćwiczenia może odzyskać pamięć o poprzednich wcieleniach. Bliskie związki między pitagoreizmem a orfizmem.

Działalność Pitagorasa i jego uczniów przyczyniły się do rozwoju matematyki (wzoru myślenia dedukcyjnego w IV w.). Nauka o duszy wpłynęła na Platona. Sekta pitagorejska była organizacją zamknięta, różna od luźnym wspólnot tworzących szkoły filozoficzne IV w.

Ksenofanes z Kolofonu (ok. 570-475) - stał się obywatelem Elei w Italii, pisał elegie i utwory o wersach epickich zajmujące się treściami filozoficznymi. Krytykował tradycyjną hierarchię wartości (sport ważniejszy od umiejętności umysłu) oraz wizję bogów. Uważał, że jest jeden, niepodobny do ludzi Bóg. Zajmował się teorią budowy i funkcjonowania świata - cały świat składa się z ziemi i wody. Desakralizacja świata: Bóg oderwany od spraw ziemskich, świat natomiast pozbawiony boskości.

Parmenides z Elei (VI, pocz. V w.) - znamy kilka fragmentów jego dzieła (poemat o wersach epickich i treści filozoficznej). Stwierdza, że stawanie się i ginięcie - cały świat ludzkiego doświadczenia - jest tylko złudzeniem. Według niego to co staje się i ginie nie jest prawdziwe. Cały świat powstaje z błędu: Nie-Jest traktowane jako Jest. Przeciwieństwem świata jest Jest - niezmienne, konieczne, nieograniczone, tożsame z prawdą. Wiedzę o świecie składającym się z par przeciwieństw Parmenides uważa za wiedzę pozorną (doxa).

Parmenides stworzył pojęcie Absolutu, w zasadzie od niego zaczyna się europejska tradycja filozoficzna.

Uczeń Parmenidesa - Zenon z Elei zajął się wzmocnieniu nauk mistrza, jego rozumowanie stanie się w poł. V w. podstawą logicznej żonglerki dla kierunku myślenia skrajnie antymetafizycznemu, ważnego dla sofistyki. Sofiści nie troszczyli się o dojście do prawdy, zajmowali się tylko doxa.

Heraklit z Efezu - jego księga, pisana prozą, powstała po poemacie Parmenidesa. Pojmował świat jako walkę, jego oryginalność polegała na uznaniu, że cały proces stawania się, walki i ginięcia jest sensowny, sterowany przez myśl (gnome), we wszystkim jest sens (logos) i działanie BogaBóg jest rozumem.

Empedokles z Akragas (ur. pocz. V w.) - napisał 2 poematy filozoficzne, znamy fragmenty. Uważał, że we wszechświecie działają 2 przeciwstawne potęgi - Miłość i Nienawiść.

Konstrukcje myślowe filozofów archaicznych przyjmują i kontynuują centralne zadania mysli mitycznej wywodzącej się od Hezjoda. Jednocześnie od niej odbiegają: każdy filozof jest suwerenny wobec tradycji - tyle konstrukcji ile filozofów, filozofowie częściowo rezygnują z języka poezji (symbolika, oddziaływania na uczucia, fascynowaniem słuchaczy). Część z nich pisze prozą (odwrócenie się od tradycyjnych form literackich), natomiast utwory pisane wierszem na ogół dalekie są od poezji.

Filozofia archaiczna była zgodna z przemianami politycznymi VI i V w.: krytyka tradycji, dążenie do uwolnienia się od autorytetów, wiara w osobisty rozum, rzeczowość, zainteresowanie życiem politycznym.

Takie postawy stały u podstaw nauki greckiej. Pocz. V w. Alkmeon z Krotonu, lekarz, stwierdził, że choroby powoduje jedynowładztwo jednej z sił w organizmie, zaburzające równowagę- było to powiązanie myśli filozoficznej, politycznej i naukowej.

Mniej więcej w tym czasie Hekatajos z Miletu pisze dzieło porządkujące fakty tradycji mitycznej, nazywane Genealogiami. Krytycznie podchodzi do tradycji mitycznej (chociaż uznaje prawdziwośc opowiadań o bogach i herosach), próbuje datować niektóre z nich. Napisał również dzieło nazywane Periegesis, zawierające suche informacje o miastach, ludach, krainach, całość świata przedstawił w sposób skrajnie geometryczny. Pisał proza, zdaniami krótkimi i prostymi.

D. Sztuka

Uwagi wstępne. Klienci i artyści. Wpływy wschodnie

Zmiany epoki archaicznej są widoczne również w sztuce, daje się odczuć niepokój czasów, dążenie do innowacji, ciekawość świata. Na rozwój sztuki wpłynęły 2 najważniejsi klienci: polis i arystokracja.

Pojawienie się i upowszechnienie świątyń zbiega się w czasie kształtowania polis. Wspólnoty obywatelskie poprzez budowanie siedzib dla bóstw, pokazują swoją potęgę i pobożność. Polis budowała przy wielkich sanktuariach skarbce, gdzie przechowywano wota, posągi i kolumny - często fundowane z okazji zwycięstw militarnych. Celem politycznym było integrowanie obywateli i sławienie ich dokonań, w ten sposób sztuka służyła bogom i ludziom. Później rozwinie się budownictwo publiczne, np.: budynki dla Rady, portyki itd.

Arystokracja zatrudniając rzemieślników w celu wyposażenia domu w przedmioty cenne i piękne, jak: ceramika, brązowe naczynia, paradna broń, wielobarwne tkaniny. Wystawiali też wota w sanktuariach, napisy na nich wyryte upamiętniały ofiarodawców.

Tyrani przejawiali skłonność do manifestowania bogactwa, działalność budowlana na szeroką skalę miała uzasadnić ich pozycję w polis.

Zawód rzemieślnika zwykle przechodził z ojca na syna - co ułatwiało gromadzenie sekretów zawodowych. Rzemieślników charakteryzowała ruchliwość, dostawali zamówienia z różnych polis. Część zamówień była wykonywana w wielkich sanktuariach, co sprzyjało powstawaniu i promieniowaniu nowych pomysłów i prądów.

Epokę cechowała specjalizacja rzemieślników (dobrze widoczna w ceramice).

Rzemieślnicy mieli poczucie własnej wartości, podpisywali swoje dzieła, a wota złożone przez nich w świątyniach świadczą o ich zamożności i prestiżu.

Sztuka grecka kształtowała się pod wpływem sztuki wschodniej (zjawisko występujące już w przeszłości), stałe kontakty zostały podjęte w VIII w. otworzyły drogę dla nowych inspiracji. W VII w. powstał styl orientalizujący, natomiast w VI w. wpływy wschodnie słabną, ale nie zanikają całkowicie (co stanie się w czasach klasycznych).

W przekazywaniu wschodnich inspiracji dużą rolę odegrali greccy kupcy i najemnicy, którzy przyczynili się do przenoszenia wytworów wschodniej sztuki (broń, tkaniny, naczynia itp.). Prawdopodobnie również wschodni rzemieślnicy przybywali na tereny świata greckiego..

Grecy tych czasów z dziedzictwem Mezopotamii stykali się głównie przez porty Syrii i Fenicji. Duży wpływ na Greków miała sztuka brązownicza Urartu, a w wielu innych dziedzinach sztuka Egiptu (jednak mniejsze niż sądzili sami Grecy).

Architektura

VII w. - formowanie się cech przyszłej architektury greckiej, dogodne warunki - intensywny rozwój miast. Budowa od podstaw kolonii stwarzała nowe możliwości. Rosnące środki przyczyniły się do budowy dzieł monumentalnych. Wtedy też utrwaliła się architektoniczna forma świątyni.

Istotna ewolucja w technice budowlanej, w VII w. Grecy nauczyli stawiać się budynki z ciosanego kamienia (a nie jak dotąd z cegły, drewna i gliny), łączonego bez zaprawy. Rolę w tej ewolucji odegrało doświadczenie wyniesione z warsztatów kamieniarskich i wpływy wschodnie. W VI w. świątynie budowano już tylko z kamienia. W VII w. do budowy kolumn używano drewna, kamień wprowadzono ok. 600 r. Świątynie dekorowano okładzinami, reliefami ceramicznym, stiukami. Na zewnątrz dekorowano tympanony, metody i tryglify, dekoracje wykonywano z drewna lub ceramiki. Łączenie różnych materiałów pozwalało na wznoszenie budowli lekkich i barwnych.

Początkowo świątynie miały formę małego czworokątnego budynku (łac. cella) z dwuspadowym dachem i dwukolumnowym portykiem. W miarę rozwoju cella zacznie się wydłużać, pojawi się też zewnętrzna kolumnada.

W VII w. nie było jeszcze różnic w stylach budowanych świątyń, dopiero u schyłku tego wieku pojawią się style dorycki i joński.

Najstarsze świątynie o cechach doryckich w Thesmos-Etolia (Apollon; 620-610) i Olimpii (Hera; 600). W VI w. niemal wszystkie budynki w Grecji właściwej budowane w tym stylu. Cechy szczególne: przestrzeganie proporcji i zasad. Długa budowa najbardziej okazałych budowli (np. w Selinuncie 50 lat, Zeusa Olimpijskiego wiek).

Ewolucja stylu jońskiego dobrze widoczna na przykładzie świątyń Hery na Samos. Pierwszy budynek (IX\VIII w.) z drewnianą kolumnadą, poniej budynek kamienny z drewnianymi kolumnami. Lata 570-560 budynek z podwójną linią kolumn i głębokim przedsionkiem (pronaos, cecha stylu jońskiego).

Najsłynniejsze sanktuarium Jonii - świątynia Artemidy w Efezie (pomoc Krezusa), dla której modelem były świątynie egipskie.

Swiątynie jońskie podziwiane, ale nie rozpowszechniły się poza Jonią (synowie Pizystrata mieli plany zbudować taka budowlę).

VI w. powstały również budowle użyteczności publicznej, jak akwedukty (np. inicjatywa tyrana Polikratesa z Samos), baseny i fontanny (źródła ujęcia wody), budynki rady (buleuteriony) i urzędników.

Rzeźba

VII w. - narodziny rzeźby posągowej (VIII w. niewielkie figurki z ceramiki, brązu, kości słoniowej), ale rozpowszechnienie dopiero od poł. VII w. Na rzeźbę miało wpływ doświadczenie wyniesione z pracy z kością słoniową, drewnem, brązem, kruszcami szlachetnymi.

VII w. - wykształcenie się stref o odmiennym charakterze na Peloponezie i Krecie, Jonii, Cykladach (Naksos, Paros, Delos) , Eubeji. W VI w. specyficzne cechy rzeźby na Sycylii i Wielkiej Grecji.

Silny wpływ Wschodu (głównie Egipt; szczególny wpływ w VI w.) - początkowe przyjęcie egipskiego kanonu proporcji ciała (później powstanie grecki kanon).

VI w. - udoskonalenie techniki wytopu brązu, który będzie stosowano do dużych posągów.

Charakterystyczny dla greków motyw nieruchomego nagiego mężczyzny (najstarszy przykład z poł. VIII w., od 480 r. wprowadzono dynamizm do rzeźb), posągi takie nazywane kurosami. Stanowią wcielenie harmonijnego piękna. Niełatwo często stwierdzić, kogo przedstawiają człowieka, herosa czy boga. Ustawiane w sanktuariach, na grobach.

Ich żeńskim odpowiednikiem są kory, posągi młodych kobiet, ubranych w szaty, nieruchome przedstawienia idealnego piękna.

Ceramika

Ceramika malowana jest specyficzna dla kultury greckiej i aż do IV wieku zajmowała w niej poczesne miejsce.

Dzięki odporności na działanie czasu mogła przetrwać wieki. Dla pocz. I tys. stanowi jedyny rodzaj dzieł sztuki. Jej dekoracje pozwalaja nam poznać gusta artystyczne Greków.

Ateny lata 800-760 - dojrzała postać stylu geometrycznego, zwana dipylońskim (od waz ustawianych na grobach cmentarza dipylońskiego). W końcu IX w. wprowadzono wizerunki zwierząt i ludzi (zgeometryzowane). Na wazach dipylońskich: przedstawienia bitew, pojedynków, defilad, scen pogrzebów. Jednolitość stylu, brak wariantów lokalnych. W VII wieku produkcja różnych miast zaczyna wykazywać odmienne cechy.

VII w. - powstanie stylu orientalizującego, od poprzedniego stylu różnią go techniki dekorowania naczyń (kształt i technika wyrobu lekko zmodyfikowane).Sylwetki zgeometryzowane zastąpione czarnymi lub brązowymi postaciami na kremowym tle. Motywy dekoracyjne pochodziły ikonografii Wschodu. Charakterystyczna cecha - rycie linijna powierzchni naczyń. Popularne stały się wizerunki zwierząt i istot fantastycznych. Zmiana stylu pozwoliła największą swobodę w doborze dekoracji.

Przewodnictwo w produkcji ceramiki w tym czasie przejmuje Korynt (fragmenty ceramiki korynckiej w całym basenie M. Śródziemnego). Większa produkcja doprowadziła do standaryzacji przedstawień.

Styl Czarnofigurowy - powstał pod koniec VII w. w Atenach, rozwój w wieku VI - stał się podstawowym typem ceramiki luksusowej.

Niejasna jest przyczyna tak gwałtownego porzucenia jednego stylu na rzecz drugiego. Być może przyczyna tkwiła w załamaniu korynckiej tyranii (nie wiemy jednak czy tyranii wspierali garncarstwo), pomimo utraty pozycji ceramiki ekonomika miasta nie pogorszyła się.

Rozwój rzemiosła w Atenach zbiegł się w czasie z reformami Solona i tyranią Pizystrata (związek garncarstwa z tymi wydarzeniami mało prawdopodobny). Większy wpływ miały tradycje attyckiego rzemiosła i reakcje na nowe gusta.

Garncarstwo attyckie dążyło do specjalizacji:

Repertuar malarstwa wazowego:

Życie codzienne nieobecne, pojawi się po 480 r. Kobieta na malowidłach - zwykle mityczna heroina lub hetera.

530 r. - narodziny stylu czerwonofigurowego. Rysunek stał się bardziej precyzyjny, przedstawiał szczegóły ludzkiego ciała (muskulatura, mimika twarzy, układ szat zmieniający się pod wpływem ruchu). Nowy styl nie od razu zastąpił stary.

Czarno- i czerwonofigurowy styl były szczytowym osiągnięciem malarstwa wazowego. Indywidualny styl malarzy, podpisy twórców na dziełach świadczą o zawodowej dumie. Różnice w malowaniu pozwalają przypisać autorstwo konkretnym malarzom.


Wyszukiwarka