W następnych miesiącach: groźba interwencji zbrojnej ZSRR, gromadzenie wojsk na granicy z Polską (grudzień), manewry na terytorium Polski (III 1981) zmuszały rewol. i niepodl. ruch społ. do samoograniczania się.
PZPR broniła podstaw systemu społ.-polit. zagrożonego przez Solidarność, oscylując między dążeniem do kompromisu a nieustępliwością i prowokowaniem konfliktów (19 III 1981 incydent w Bydgoszczy); wpływ na działanie władz (od 11 II 1981 premiera W. Jaruzelskiego i wicepremiera M. Rakowskiego) miały silne bezpośrednie naciski sowieckie i poparcie udzielane przez ZSRR zwolennikom twardej polityki wobec Solidarności. Podczas IX Zjazdu PZPR (14-21 VII) Jaruzelski umocnił swoją pozycję, następnie 17 X został wybrany I sekr. PZPR, zachowując stanowiska premiera i min. obrony narodowej.
Polityka komunistów i pogłębiające się załamanie gospodarki powodowały rosnące niezadowolenie i zmęczenie społeczeństwa oraz wzrost radykalnych nastrojów wśród działaczy Solidarności; ujawniły się one podczas Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” (5-10 IX i 26 IX-7 X 1981), który uchwalił program związku Samorządna Rzeczpospolita i wybrał L. Wałęsę na przewodn. Związku. W obliczu zagrożenia systemu władzy eskalacją wolnościowych tendencji i postulatów, licząc się także z możliwością interwencji ZSRR, kierownictwo PZPR zrealizowało przygotowywane od X 1980 plany i 13 XII 1981 wprowadziło → stan wojenny w Polsce. W okresie jego obowiązywania ok. 10 tys. osób internowano (większość przywódców Solidarności i wielu intelektualistów); strajki stłumiono przy użyciu jednostek specjalnych MO (ZOMO) i wojska — w Kopalni Węgla
Kamiennego „Wujek” w Katowicach zginęło 9 górników. Mimo represji i rygorów stanu wojennego (zawieszonego 13 XII 1982 i zniesionego 22 VI 1983) opór społ. nie wygasł; powstało podziemne życie społ.-polit., kontynuowała działalność, początkowo zawieszona (XII 1981), następnie zdelegalizowana (X 1982) i prześladowana Solidarność, działały konspiracyjne struktury i komitety, wychodziły czasopisma, wydawano książki i broszury, kształtowało się niezależne społeczeństwo. Druga papieska pielgrzymka do kraju (16-23 VI 1983) zgromadziła nieprzebrane tłumy; Pokojowa Nagroda Nobla przyznana 1983 L. Wałęsie była moralnym triumfem Solidarności. „Normalizacja” głoszona przez władze była powierzchowna, a podejmowane próby reformy ekon. nie zahamowały kryzysu gosp.; rosnące trudności gosp., nastroje społ. i siła opozycji skłoniły władze państw. do wprowadzania stopniowej liberalizacji systemu polit.; na politykę PZPR miały wpływ również zmiany w ZSRR po dojściu do władzy M.S. Gorbaczowa (1985); 11 IX 1986 zwolniono wszystkich więźniów polit.; 6 XII 1986 powołano Radę Konsultacyjną przy Przewodn. Rady Państwa. Kolejne strajki IV-V 1988 (m.in. w Miejskich Zakładach Komunik. w Bydgoszczy, Nowej Hucie, hucie Stalowa Wola i Stoczni Gdań.), manifestacje w wielu miejscowościach oraz druga fala strajkowa VIII 1988 zmusiły kierownictwo PZPR i władze państw. do szukania kompromisu z opozycją. Po kilku miesiącach spotkań i konsultacji odbyły się negocjacje → Okrągłego Stołu (6 II-5 IV 1989) z udziałem działaczy nielegalnej Solidarności (Wałęsa) i znanych działaczy opozycji demokr. (B. Geremek, Kuroń, T. Mazowiecki, A. Strzembosz); przyjęte postanowienia (legalizacja NSZZ „Solidarność”, wolne wybory do senatu i częściowo wolne do sejmu) oznaczały złamanie monopolu władzy PZPR i otworzyły drogę do obalenia systemu.
TRZECIA RZECZPOSPOLITA
W wyborach do parlamentu (4 VI 1989) PZPR i podporządkowane jej ugrupowania polit. (ZSL, SD, Stow. „Pax”, Chrześc. Stow. Społeczne, PZKS) poniosły klęskę, jednak zgodnie z umową Okrągłego Stołu otrzymały 65% mandatów w sejmie; VII 1989 prezydentem został Jaruzelski, a PZPR zachowała kluczowe ministerstwa (obrony nar. i spraw wewn.) w powołanym 23 VIII 1989 rządzie Mazowieckiego. W XII 1989 sejm przywrócił tradycyjną nazwę państwa pol.: Rzeczpospolita Polska i kształt godła państw.: orła białego w koronie. W jesieni 1989 został przygotowany program zasadniczych przemian gosp., społ. i własnościowych (plan wicepremiera L. Balcerowicza), realizowany od 1 I 1990, który później kontynuowały rządy premierów: J.K. Bieleckiego, J. Olszewskiego, H. Suchockiej. Nastąpił ostateczny rozpad totalitarnego systemu polit.; XI 1989 ZSL przekształciło się w → Polskie Stronnictwo Ludowe „Odrodzenie”, a V 1990 połączyło z PSL (wilanowskim) w → Polskie Stronnictwo Ludowe; I 1990 rozwiązała się PZPR, z której wyłoniła się → Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej. Proces formowania się wielopartyjnego, pluralistycznego i demokr. systemu polit. rozpoczął się gł. w wyniku podziałów i rozłamów w Solidarności i ruchu → Komitetów Obywatelskich; powstało kilkadziesiąt partii polit. reprezentujących różne orientacje ideowopolit. (socjaldemokr., liberalno-demokr., chrześc.-demokr., lud., niepodl., liberalno-konserwatywne, chrześc.-nar., nar.), m.in. 1989 → Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe i → Kongres Liberalno-Demokratyczny, później m.in. → Unia Pracy; wiosną 1990 nastąpił rozłam w Kom. Obywatelskim przy Przewodn. NSZZ „Solidarność” i Obywatelskim Klubie Parlamentarnym; powstały rywalizujące ze sobą i mające duży wpływ na przemiany w Polsce ugrupowania polit.: → Porozumienie Centrum, popierające wybór Wałęsy na prezydenta RP i dokonanie szybkich zmian ustrojowych i polit., oraz Ruch Obywatelski — Akcja Demokratyczna, a od XII 1990 → Unia Demokratyczna 91994 po połączeniu z KLD → Unia Wolności), popierające ewolucyjną politykę rządu Mazowieckiego. Postępowała gruntowna przebudowa ustroju państwa i weryfikacja instytucji władzy w kolejnych demokr. wyborach: do samorządów lokalnych (IV 1990), prezydenckich (XII 1990 — na prezydenta RP został wybrany L. Wałęsa) i dwukrotnie parlamentarnych (X 1991 i IX 1993); XII 1990 prezydent RP na uchodźstwie przekazał insygnia władzy prezydenckiej L. Wałęsie. W życiu społ.-polit. trwały spory dotyczące zakresu i tempa zmian własnościowych w gospodarce (reprywatyzacji i prywatyzacji, udziału kapitału zagr.), modelu przekształceń sektora państw., reformy ubezpieczeń społ. i oświaty, → dekomunizacji i lustracji. Polska odzyskiwała suwerenną pozycję w stosunkach międzynar.: 1991 zakończyły działalność RWPG i Układ Warsz., 1992 RP uzyskała status członka stowarzyszonego z EWG, IX 1993 z jej terytorium wycofały się ostatnie oddziały armii rosyjskiej. We IX 1993 po kilkuletnim sprawowaniu władzy państw. przez ugrupowania wywodzące się z „Solidarności” większość w parlamencie uzyskały: PSL i postkomunist. SdRP i utworzyły rząd z W. Pawlakiem jako premierem; III 1995 dokonały rekonstrukcji rządu (premier J. Oleksy); kontynuowały politykę przekształceń społ.-gosp. w warunkach wzrostu gospodarczego. Po niepomyślnych dla L. Wałęsy wyborach prezydenckich (różnica ok. 3,4% głosów) doszło do próby zakwestionowania legalności wyboru A. Kwaśniewskiego; prawica oraz najważniejsze medium katol. Radio Maryja przeprowadziło akcję składania protestów wyborczych (ponad 500 tys.), których gł. powodem było poświadczenie nieprawdy o posiadaniu wyższego wykształcenia przez prezydenta-elekta; zostały one odrzucone przez Sąd Najwyższy; XII 1995 na skutek oskarżenia o szpiegostwo premiera J. Oleksego przez min. spraw wewn. A. Milczanowskiego związanego z obozem L. Wałęsy (tzw. Oleksego sprawa) doszło do poważnego kryzysu polit. zakończonego dymisją premiera (Oleksy został wybrany na przewodn. SdRP) i rekonstrukcją rządu z W. Cimoszewiczem jako premierem; 1996 był rokiem napięć polit. generowanych przez prawicową opozycję pozaparlamentarną koncentrującą się wokół NSZZ „Solidarność”; na skutek tego 8 VI 1996 z inicjatywy kierownictwa NSZZ „Solidarność” powołano AWS, mającą pełnić rolę komitetu wyborczeg, skupiającego partie i środowiska centroprawicowe i opartego na autorytecie „Solidarności”; 1996 rząd realizował program powszechnej prywatyzacji polegający na sprzedaży obywatelom po cenie 20 zł powszechnych świadectw udziałowych Nar. Funduszy Inwestycyjnych; program ten miał na celu prywatyzację i restrukturyzację przedsiębiorstw państw.; na arenie międzynar. sukcesami Polski było przyjęcie jej w skład OECD oraz zaproszenie do indywidualnych konsultacji w sprawie przyjęcia do NATO; I 1997 rząd przeprowadził reformę najwyższych organów administracji państw.; 16 I sejm przyjął projekt konstytucji, zaakceptowany w powszechnym referendum 25 V; nowa konstytucja weszła w życie 17 X; znalazł się w niej m.in. zapis umożliwiający przeprowadzenie reformy samorządu terytorialnego i podziału adm. kraju; w lipcu doszło do katastrofalnej powodzi na pd. i zach. kraju; ujawniła ona poważną niewydolność administracji państw. oraz potwierdziła brak skuteczności rządzącej koalicji PSL-SLD; stało się to jedną z przyczyn porażki wyborczej partii ją tworzącej; 19 IX zwycięstwo wyborcze AWS (33,8%), która zawiązała koalicję z UW (13,4%), w wyniku czego 31 X powstał rząd premiera J. Buzka; PSL osiągnął jedynie 7,3%, a SLD (27,1%) zostało gł. siłą opozycyjną; ROP (5,6%) postanowił odgrywać w sejmie rolę opozycji; 1997 rozpoczął się proces ratyfikacji przez parlamenty państw-członków NATO formalnego przyjęcia Polski, Czech i Węgier w skład sojuszu; proces ten ostatecznie zakończono I 1999 poprzez oficjalne zaproszenie wspomnianych państw do przyjęcia pełnego członkostwa w tej organizacji, co nastąpiło w III 1999; pocz. 1998 przyniósł poważne kontrowersje wewnątrz AWS i koalicji AWS-UW wokół kształtu reformy terytorialnej oraz tzw. drugiego planu Balcerowicza zakładającego dokończenie restrukturyzacji gospodarki i zredukowanie inflacji do jednej cyfry; w AWS doszło do wykrystalizowania się postaw polit.; powstała nowa partia Ruch Społeczny AWS, stanowiąca obok ZChN i SKL gł. siłę polit. prawicy; za gł. sukces koalicji AWS-UW należy uznać reformę podziału administracyjnego kraju (sukces niepełny albowiem SLD udało się przegłosować większość swoich postulatów, w rezultacie zamiast planowanych 12 powstało 16 województw, dużą rolę w debacie odegrały lokalne lobby tworzone niezależnie od przynależności partyjnej) oraz samorządu terytorialnego; ponadto przygotowano reformy: emerytalną, służby zdrowia oraz systemu edukacji; ich wdrażanie rozpoczęto w 2. poł. 1998; po 5 latach od momentu podpisania ratyfikowano konkordat ze Stolica Apostolską; hierarchia Kościoła katol. w Polsce zadeklarowała całkowitą apolityczność, zakazując księżom wystąpień polit.; 18 IX odbyły się wybory samorządowe; wykazały one wyraźną polaryzację sceny polit., AWS i SLD objawiły się jako ich zwycięzcy, dzieląc między siebie władze w 16 województwach: w 8 AWS, w tym w 2 samodzielnie, 5 z UW i 1 UW oraz PSL, 8 SLD, w tym w 1 samodzielnie i 7 w koalicji z PSL; wybory te wyraźnie wzmocniły pozycje polit. PSL; 1998 nastąpił wzrost prestiżu międzynarodowego Polski stojącej w tym roku na czele OBWE; zdecydowana postawa wobec konfliktu wokół Kosowa przyniosła osobisty sukces B. Geremkowi, pełniącemu rolę szefa OBWE jako min. spraw zagr. RP; mimo załamania się rynków świat. na skutek kryzysu finansowego w Rosji, na Dalekim Wschodzie i Brazylii, Polska utrzymała wysokie tempo wzrostu gosp. (ponad 4,8%) oraz zdołała zmniejszyć inflację do poziomu 8,6%; restrykcyjna polityka finansowa dotknęła gł. wieś, co stało się przyczyną niepokojów społ. (demonstrujące, blokady dróg, przeprowadzane przez rolników) na pocz. 1999; spadek zaufania do rządu nastąpił także na skutek powszechnej krytyki sposobu wprowadzania reformy służby zdrowia (m.in. strajki służby zdrowia).