Teoria konfliktu - notatka z Turowskiego

KONCEPCJA KONFLIKTOWA

Trzy stanowiska teore­tyczne, uznające konfliktowy charakter struktury społecznej: Poglądy takie, jakkolwiek różniące się między sobą, głoszą:

• Karol Marks

• Ralph Dahrendorf

• Lewis A. Coser.

Stanowisko Karola Marksa

Struktura społeczna traktowana jest przez niego jako istnienie zwalczających się ze sobą klas spo­łecznych. Marks w swej teorii nie traktował o społeczeństwie w ogóle, ale o społeczeństwach historycznych. Uznawał, że każde społeczeństwo historyczne jest ustrukturalizowane i stanowi powiązaną wewnętrznie całość. Tę całość widział jako szereg dziedzin życia połączonych ze sobą, w sferze społecznej zaś jako strukturę klas społecznych, uzależnionych wzajemnie od siebie.

Na całość społeczeństwa składają się więc różne rodzaje działań i dziedzin życia społeczeństwa, a więc produkcja, wymiana, konsumpcja, polityka, nauka itp. Te wszystkie dziedziny życia ujmowane były w teorii materializmu histo­rycznego K. Marksa w dwa wielkie działy: byt społeczny i świadomość społecz­ną. Byt społeczny i świadomość społeczna były wzajemnie od siebie uzależnio­ne, ale w ostatecznej instancji byt społeczny określał, determinował świado­mość społeczną. Ograniczając analizę do zagadnień struktury społecznej, przed­stawia się ją jako kompleksy stosunków społecznych, jakimi ludzie są wza­jemnie ze sobą powiązani i od nich uzależnieni. W obrębie ogółu stosunków społecznych stosunki produkcji, a więc stosunki własności, podziału pracy, determinują pozostałe rodzaje stosunków społecznych. One też leżą u podstaw podziału społeczeństwa na klasy społeczne, tj. wielkie zbiory ludzi, pozostają­cych w jednakowym stosunku do środków produkcji, umożliwiającym klasie posiadającej przywłaszczanie sobie części owoców pracy (wartości dodatkowej) klasy pracującej najemnie. Konflikt klasowy jest istotną cechą struktury społe­czeństwa, a zarazem motorem zmian społecznych. Podział na klasy przenika bowiem całą strukturę społeczeństwa, zarówno państwo i jego instytucje, jak strukturę zawodową: wieś i miasto, determinuje charakter rodzin (rodziny robotnicze, chłopskie, burżuazyjne itp.). Walka klas toczy się nieubłaganie i odbywa się w różnych formach. Pełny epilog walki klas (w okresie formacji klasowych) następuje w rewolucji, w wyniku której obalone zostaje panowanie klasy posiadającej. Dopiero po formacji kapitalistycznej będzie możliwa przemiana ustrojowa struktury społecznej i realizacja społeczeństwa bezklasowego.

Przedstawione z konieczności tylko w zarysie poglądy Marksa na strukturę społeczeństwa są traktowane przez krytyków jako koncepcja ideologiczno - poli­tyczna, zmierzająca do uzasadnienia, iż ustrój kapitalistyczny musi być obalony i załamie się w wyniku rozwoju społeczno-gospodarczego. Jako koncepcja antagonistycznych klas społecznych zubaża obraz struktury społecznej, złożo­nej z wielości różnych grup społecznych, absolutyzuje konflikt klasowy wbrew różnym formom współpracy i współdziałania między grupami społecznymi i wbrew stwierdzanym w historii okresom stabilizacji. Sprowadza wielość róż­nych konfliktów między ludźmi do jednego źródła, jakim jest prywatna włas­ność środków produkcji. Jest koncepcją deterministyczną, gdyż zarówno poja­wienie się prywatnej własności środków produkcji, jak i jej uspołecznienie w ostatecznej instancji uwarunkowane jest według Marksa przez rozwój technicz­ny (narzędzi produkcji) czy tzw. sił wytwórczych.

Ralph Dahrendorf

Także przeciwstawia się funkcjonalnej wizji struktury społeczeństwa jako wizji struktury statycznej i bezkonfliktowej. Albowiem obok przejawów zgodności i stabilizacji - uzasadnia Dahrendorf - występują sprzeczności i konflikty zarówno między jednostkami w grupach społecznych, jak również między grupami społecznymi.

Dahrendorf przyjmuje ogólne założenie, że na strukturę składają się różnego rodzaju związki, które określa terminem Herrschenverband, gdyż ich istotą jest to, iż są oparte na instytucji prawomocnej władzy zwierzchniej. Ma na myśli wszelkiego rodzaju ugrupowania ludzkie. Wymienia wśród nich przykłady: państwo, Kościół, przedsiębiorstwo, partię polityczną, związki zawodowe czy nawet klub szachistów. Termin "związek" jest zdaniem Dahrendorfa najlepszym ogólnym terminem, gdyż odtwarza najtrafniej istotę wszelkiej organizacji społecznej, polegającej na przymusie i władzy. Każdy związek bowiem jest agregatem ról i dystrybucji władzy między role oparte na dominacji jednych ról, a podległości ról podporządkowanych i nie uczestniczących w sprawowa­niu władzy. Przy takim podejściu do zjawiska grupowego działania ludzi Da­hrendorf deklaruje zaniechanie posługiwania się pojęciem grupy (czego zresztą nie przestrzega), jako zakładającym jednoczenie się jednostek wokół wspólnych wartości, a tymczasem funkcjonowanie grupy opiera się na przymusie, sprawo­waniu władztwa przez jedne role nad tymi, które są im podległe.

Dla Dahrendorfa jest oczywiste, że ludzie muszą się zrzeszać, aby osiągać cele czy też aby zaspokajać swoje potrzeby. Jednakże zrzeszanie się polega na podziale ról i podporządkowaniu jednych ról innym rolom i ustanawianiu władzy. W każdym związku więc (czyli grupie - w innej terminologii) poja­wiają się z konieczności stosunki dominacji i podporządkowania jednej części członków danej zbiorowości części drugiej, sprawującej władzę. Ta dychoto­miczna struktura każdego ludzkiego zrzeszenia, obejmującego dwa człony: rządzących i rządzonych, stanowi strukturalne, obiektywne źródło sprzeczności i konfliktów w budowie całego społeczeństwa globalnego.

Społeczeństwo składa się ze związków różnego charakteru i różnej wielkoś­ci. W każdym jednak związku występuje owa dychotomiczna dystrybucja władzy. W każdym przeto związku są ci, którzy sprawują zwierzchnią władzę, i ci, którzy są rządzeni. Rodzi to strukturalny konflikt społeczny, powodujący sprzeczność interesów. Grupa osób sprawujących role dominujące ma interes, aby utrzymać się przy władzy, zaś grupa podległa ma interes, aby być w opo­zycji, dążyć do poprawy swego losu i bronić się przed władzą rządzących. Tak więc sprzeczność interesów ma charakter obiektywny, wynikający z różnych pozycji, zajmowanych w danym związku. Tak określone źródło sprzeczności i konfliktu jest założeniem apriorycznym i nieuzasadnionym. Dahrendorf nie zauważa, że ta konstrukcja logiczna może być odmiennie tłumaczona; a mianowicie, że rządzący i rządzeni mają wspólne interesy, a nie interesy sprzeczne, dążą bowiem do pewnych celów, zadań, jakie ich związek ma osiągnąć, i ten cel, te wartości wspólne, dla których swój związek (grupę) powołali, łączą ich.

W tym punkcie rozważań Dahrendorf wprowadza ważne rozróżnienia. Trzeba mianowicie odróżnić interesy utajone i interesy jawne. Interesy utajone to właśnie interesy obiektywne rządzących czy rządzonych, wynikające z dys­trybucji władzy, zaś interesy jawne to interesy wyrażone w odpowiednich ideologiach tak, jak rozumieją i formułują je rządzeni lub rządzący, często nawet sprzeczne z interesami utajonymi, obiektywnymi. Interesy jawne, arty­kułowane w ideologiach, obejmują wartości, cele, normy, programy, którymi mają się kierować rządzący czy rządzeni w rozstrzyganiu sprzeczności i kon­fliktów, w jakie są uwikłani.

To rozróżnienie interesów utajonych i jawnych jest ważne, gdyż związane są z nim pewne konsekwencje dla wizji struktury społecznej w ujęciu Dahren­dorfa. Ma to szczególne znaczenie dla właściwego rozumienia struktur społecz­nych, a w tym np. klas społecznych. Chodzi o to, że zbiorowości i agregaty jednostek, które mają obiektywne, utajone interesy wspólne, a nie posiadają jawnych interesów wspólnych, nie są grupami czy związkami społecznymi; są co najwyżej grupami potencjalnymi. "Grupy są to zbiory ludzi będące ze sobą w trwałej łączności lub kontakcie i posiadające wyraźną strukturę [...]. Czynni­kiem konstytuującym grupę jest bowiem poczucie przynależności członków i minimum zorganizowania".

Ostatecznie struktura społeczeństwa globalnego przedstawia się w ujęciu Dahrendorfa jako mozaika współzawodniczących ze sobą z jednej strony grup dominujących, a z drugiej grup podległych, opozycyjnych. Sprzeczności intere­sów i konflikty są przeto wszechobecne. Aby społeczeństwa jako całości ­mimo tych sprzeczności i konfliktów - utrzymywały się, konieczne jest roz­wijanie różnych form regulacji konfliktów. Dahrendorf wskazuje na trzy ro­dzaje regulacji stosowane dotychczas w historii społeczeństw, zwących się demokratycznymi, a mianowicie: pojednanie (uzgadnianie), pośrednictwo oraz arbitraż. Te systemy regulowania stosunków międzygrupowych pozwalają zachować stabilizację struktury społecznej mimo jej zmienności.

Dużego rozgłosu w literaturze socjologicznej nabrało stanowisko Lewisa A. Cosera, który sformułował tzw. funkcjonalną koncepcję konfliktu. Wedle tej teorii struktura społeczeństwa jest najeżona konfliktami, których źródłem są odmienne i sprzeczne poglądy ludzi na różne sprawy w danym systemie społecznym czy całym społeczeństwie. Konflikty i sprzeczności między ludźmi nie są czymś niekorzystnym czy szkodliwym dla społeczeństwa, przeciwnie, są strukturalnie pożądane, gdyż w przypadkach konfliktów podejmowane są działania reformatorskie, integracyjne lub adaptacyjne i struktura społeczna ulega udoskonaleniu czy poprawie. Dzięki temu konflikty przyczyniają się do zwiększenia skuteczności czy sprawności danego systemu społecznego, uelas­tycznienia zinstytucjonalizowanych schematów organizacji społecznej.

Lewis Coser

Podobnie jak Dahrendorf - starał się stworzyć ogólną teorię konfliktu dotyczącą wszelkich obiektów (które najczęściej określa się jako partie, grupy, organizacje) i wyjaśniającą stosunki między tymi obiektami. W swych wywodach Coser odnosi jednak zjawisko konfliktu do "systemu spo­łecznego" lub do konfliktu między systemami społecznymi. Natomiast brak odniesienia konfliktu do całego społeczeństwa globalnego bądź całej struktury społecznej. Toczą się bowiem - w ujęciu Cosera - konflikty w grupach, partiach czy systemach społecznych lub między nimi. Są one najczęściej pozytywnie rozwiązywane, przyczyniają się do reorganizacji, ale brak tu wizji, jak procesy te przebiegają w strukturze całego społeczeństwa ogólnego (glo­balnego). Coser podkreśla, że często konflikty w mikrostrukturach społecznych przekształcają się w konflikty w makrostrukturach oraz że te konflikty w mikro- czy też i makrostrukturach pełnią funkcje stabilizacyjno-integracyjne.

Nie wyjaśnia jednak Coser w pełni przekonywająco, jak to się dzieje, że konflikty i sprzeczności, wypełniające całą strukturę społeczeństwa, ostatecznie jej nie rozsadzają, ale doprowadzają do integracji. Odpowiedzi na te wątpliwoś­ci i pytania znajdujemy w spostrzeżeniach i uwagach krytyków.

Trzeba się zgodzić z zarzutami krytyków, którzy podnoszą, że teorie kon­fliktu Dahrendorfa i Cosera nie są wolne od wielu wad. Przede wszystkim koncepcje te pojęciem konfliktu obejmują tak różne zjawiska i procesy społecz­ne, jak: współzawodnictwo, konkurencję, opozycję, niezgodność aż do walki, wojny, rewolucji itp. Tymczasem wiele z nich nie ma charakteru konfliktu. Obydwaj różnią się w poglądach, czy sprzeczności rodzące konflikty tkwią w systemie (Dahrendorf) czy między systemami (raczej Coser). Inaczej ujmują źródła konfliktów. Dahrendorf upatruje źródła sprzeczności konfliktu w podziale władzy w każdej grupie (związku) na rządzących i rządzonych, Coser - w poglądach ludzi. J. H. Turner wykazuje, że zarówno Dahrendorf, jak i Coser mylą -źródła - przyczyny konfliktów z ich funkcjami l°. Mimo dekla­racji Dahrendorfa i Cosera, że struktura społeczna uzyskuje stabilność, równowagę i utrzymuje ład, są oni jednak zdania, że dominują sprzeczności i konflikty, a jednocześnie obydwaj są zgodni, że konflikty, a szczególnie konflikty regulowane (Dahrendorf), są źródłem dynamiki społecznej, reorga­nizacji i w ogóle zmiany społecznej.

W swej jednostronności koncepcje konfliktowe nie uwzględniają wystarcza­jąco roli państwa, narodu ani roli grup społecznych ideologiczno-kulturowych w kształtowaniu struktury społeczeństwa. Zaletą natomiast tych koncepcji jest wykazanie, że struktura społeczna nie jest jakimś stałym kompleksem zbioro­wości i grup społecznych o niezmiennych zależnościach, ale układem płynnym, w którym nie tylko poszczególne rodzaje zbiorowości i grup społecznych ule­gają zmianie (szczególnie rozpatrywane w czasie historycznym), ale także relacje między nimi ulegają przekształceniom.

---