Piotr Bogaryriew: Semiotyka kultury ludowej. Warszawa 1975
Wstęp (M.R.Mayenowa)
Zagadnienia z zakresu semiotyki struktury ludowej w Polsce międzywojennej (Stefan Czarnowski). Bogatyriew w kręgu oddziaływań językoznawstwa strukturalnego.
Antypozytywizm —przeciwstawienie nauk przyrodniczych naukom humanistycznym, szybko sformułowane jako przeciwstawienie zjawisk materii zjawiskom ludzkiej świadomości, w końcu doprowadziło to do opozycji między rzeczą a znakiem — świadomość tej ostatniej w całym dziele Bogatyriewa.
Językoznawstwo tradycyjne: fonetyka jako podstawa: dźwięki języka jako problem akustyczny, anatomiczny i też znakotwórczy — czyli dwoista problematyka: materii fonicznej i relacji znakotwórczych; próba rozcięcia tego związku prze de Saussure'a. lecz nie sposób rozciąć w rzeczywistości językowej: przedmiot językoznawstwa to tylko znakotwórcze relacje, a już materia, w jakiej te relacje występują, to przedmiot nauk przyrodniczych.
Bogatyriew: ta opozycja ani w teorii ani w praktyce nie przybrała tak radykalnej postaci. Później Jakobson, Halle i Fant pokazują relacje znakotwórcze i ich akustyczne podłoże jako swoistą całość.
Klasyczne strukturalne myślenie wytworzyło pojęcie fonemu. Minimalna jednostka języka. ma tylko cechy odróżniające go od innych fonemów (relewantne z punktu widzenia spełnianej funkcji różnicowania znaków). Z tym pojęciem związana ostra opozycja między materią akustyczną daną w fizykalnym doświadczeniu a relacjami znakotwórczymi, opartymi o wybrane właściwości tej materii. Fonem — pojęcie modelowe dla całej połaci nauk o kulturze.
Badacz problemów kultury — materialno-rzeczowy charakter badanych zjawisk przesłania mu o wiele bardziej ich charakter znakowy, niż to się dzieje w języku. Niełatwe odróżnienie, co w takim zjawisku wiąże się z rzeczą, a co ze znakiem — Bogatyriew podejmuje wyzwanie takiego rozróżnienia. Najlepiej to zagadnienie ilustrują jego obserwacje jednego ze strojów ludowych międzywojennej Czechosłowacji. Podstawowa funkcja stroju jest „rzeczowa": ma on pełnić określoną rolę, okrywając ciało, chroniąc przed zimnem itd. Warunki, które strój musi spełnić z punktu widzenia tej zasadniczej funkcji są zarówno pozytywne (strój musi mieć kształt i być sporządzony z materiału nadającego się do okrycia ciała ludzkiego), jak i negatywne (nie może krępować ruchów człowieka i utrudniać mu wykonywania przynajmniej niektórych prac). Strój ludowy jest nie tylko rzeczą, lecz także znakiem. Rzeczą: ze względu na swoje funkcje praktyczne i estetyczne. Znakiem: informuje o przynależności regionalnej, klasowej, sytuacji ekonomicznej, wieku i stanie cywilnym właściciela. Bogatyriew ma pełną świadomość istoty podstawowego problemu teorii kultury, jakim jest stosunek rzeczy i znaku ujawniających się w tym samym przedmiocie.
Bogatyriew rozumie przedmioty kultury w sposób teleologiczny: wszystkie one spełniają jakieś funkcje. Hierarchia funkcji pełnionych przez przedmiot może się zmienić, jeśli zacznie on np. funkcjonować w innym niż dotąd środowisku.
De Saussure: metafora szachów dla języka — normy gry są niezależne zarówno od grających, jak i od stołu, na którym toczy się gra — pokazuje w ten sposób opozycję między językiem a konkretnością tekstu. Jednak praska szkoła strukturalna zwróciła znów uwagę na konieczność badania tekstu, a nie tylko samego systemu, co spowodowało ponowne rozmycie się granic pola objętego badaniami językoznawczymi. Jeszcze więcej trudności z wycięciem właściwego pola badań stwarza dziedzina Bogatyriewa — wszelkie obyczaje, zachowania rytualne itp. mogą być nazywane tekstami. Przy czym pole to, jeśli ma ujawniać funkcje takich tekstów i ich hierarchiczne struktury, nie może się ograniczać do szeregu tych właśnie przedmiotów lub zachowań. Obyczaj może być i powinien być sam potraktowany jako tekst o pewnym stopniu złożoności, ale ujawnia wszystkie swoje funkcje dopiero w zestawieniu z innymi obyczajami, zachowaniami, wśród których funkcjonuje.
Świat zagadnień, w którym obraca się Bogatyriew, zmusza do uwzględniania funkcjonowania danego przedmiotu w życiu danej zbiorowości. Postawa Bogatyriewa: jak wygląda sytuacja komunikacyjna, w której dane zjawisko funkcjonuje.
Zasadnicza różnica między twórczością folklorystyczną a literaturą: ustny charakter twórczości ludowej sprawia, że samo istnienie folklorystycznego utworu zakłada istnienie grupy przyswajającej go sobie i sankcjonującej go. Folklor żyje i funkcjonuje tak jak langue — zespół norm społecznych, a nie jak parole, istnieje jako kompleks określonych norm i bodźców, a do parole należą dopiero jego konkretne wykonania.
Przyczynek do etnografii strukturalnej (czyli ów wybrany z tomu tekst©)
W badaniach etnograficznych badamy fakty o określonych funkcjach, przy czym funkcje te są czasem tak silnie ze sobą związane, że nie możemy powiedzieć, która z nich w danym wypadku występuje najsilniej — np. zaklęcie: funkcja poetycka + funkcja formuł, które mają jakby hipnotycznie oddziałać na zaklinanego.
Jeśli zjawisko ma kilka funkcji, to trzeba użyć metod psychologii strukturalnej. Struktura: „takie współistnienie zjawisk, w którym każdy człon podtrzymuje inny, w którym każdy człon zdobywa swoją całościowość tylko poprzez inne i wraz z innymi". Czyli w pojęciu struktura dwie właściwości:
1. pewna mnogość i różnokształtność części elementów faktu (lub zjawiska) wyznaczonego przez strukturę oraz
2. organizacja, wzajemna korelacja tych elementów, której dany fakt lub zjawisko
zawdzięcza swój ą całościowość i jedność.
Badanie strukturalne umożliwia ustalenie praw etnograficznych. Dla przykładu dwa takie prawa:
1. gdy fakt etnograficzny zanika, w świadomości chłopów zanikają jego poszczególne właściwości, które przedtem były odczuwane jako pozytywne, a zaczyna się nadawać temu faktowi właściwości negatywne, np. gdy wychodzi z użycia jakiś element stroju, to określa się go nagle jako niewygodny, nieładny, nieekonomiczny itd.
gdy pewien fakt etnograficzny traci jedną lub kilka swoich funkcji, zachowując przy tym swoją żywotność, inne jego funkcje rosną proporcjonalnie do zanikających, np. w ludowym rytuale weselnym niektóre zachowania mają i funkcje magiczną i estetyczną; gdy zanika ta pierwsza, a zachowanie wciąż jest potrzebną częścią rytuału, wzrasta siła tej drugiej.
P.Bogatyriew, Semiotyka kultury ludowej.
Ze wstępu:
-Bogatyriew- rosyjski językoznawca i folklorysta
-inspiracja językoznawstwem strukturalnym - wyróżnił opozycje między rzeczą a znakiem (szczególnie w badaniach nad strojami ludowymi)
-obyczaje, zachowania obrzędowe itp. Traktował jako analogony tekstu (parole od de Saussure'a)
-problem z wyodrębnieniem przedmiotu badań (nie da się przeprowadzić rzetelnej analizy bez całego kontekstu kulturowego)
-folklor jest jak langue, a nie jak parole- to na nim wykonawcy „haftują wzory indywidualnej twórczości”
Choinka we wschodniej Słowacji
-każdy fakt etnograficzny ma jakąś funkcję dominującą, choć często funkcje, które początkowo nie były dominujące przejmują dominację
-choinka-od Wigilii do 3 Króli, wtedy święci ją ksiądz, co sprawia, że staje się ona przydatna do różnych obrzędów, np. gdy na wiosnę gospodarz idzie w pole używa pnia jako kija do bata (tylko podczas pierwszego wyjścia)
-w miastach choinka pełni raczej funkcje estetyczną
-jak wynika z relacji różnych wieśniaków ze Słowacji, pionierami choinek byli `panowie', zatem jej funkcje magiczne i religijne są wtórne wobec funkcji estetycznej
-zapewne na wsiach na początku również pełniła tylko tę funkcje (w domach bogatych gospodarzy)
- z czasem jednak zaczęła zajmować centralne miejsce w domu, ogromny wpływ wywierał okres świąteczny-wszystko to, co wiąże się z narodzinami Jezusa, cała symbolika narodzin itd. - zaczęto jej nadawać właśnie tę funkcję magiczno-religijną
-dlatego późniejsze obrzędy (np. pierwsze wyjście gospodarza) też są pośrednio z tą symboliką związane
Podsumowanie: pierwotnie funkcja estetyczna +cała struktura związana z miastem -------------migracja choinki na wieś, ale bez tej struktury (czyli do innej)-----------zdominowanie funkcji estetycznej przez magiczno-religijną