UZALEŻNIE

Uzależnienie - nabyta silna potrzeba wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji. W praktyce określenie to posiada kilka znaczeń. Wspólną ich cechą jest utrata zdolności autoregulacji, która prowadzi do rozległych konsekwencji natury fizycznej, psychologicznej i społecznej.

Toksykomania - ujmowana jest najczęściej jako przyjmowanie substancji chemicznych, syntetycznych lub naturalnych, mający szkodliwy wpływ na organizm i psychikę jednostki, wykazujący jako patologiczny charakter przyzwyczajenia do przyjmowania określonego środka. Stanowi nadmierne używanie lub nałogowe nadużywanie środków leczniczych, jednakże nie w celu leczniczym, oraz innych środków syntetycznych lub naturalnych (odurzających lub nieodurzających działających relaksująco lub pobudzająco), ale zawsze szkodliwie na organizm człowieka. Przy czym środki odurzające to te, które wywołują stan odurzenia i mogą spowodować ujemne skutki dla fizycznego lub psychicznego zdrowia ludzkiego, zaś w definicji środków uzależniających akcentuje się ich wspólną cechę - zdolność potencjalnego wywołania u pewnych osobników stanu psychicznego, określanego jako uzależnienie psychiczne.

Pojecie uzależnienia nie będzie do końca jasne, jeśli nie dokonamy różnicującego opisu dwóch następujących pojęć - nałogu i nawyku.

Nałóg - poczucie przymusu w zakresie używania określonego środka (odurzania się), powiązane z koniecznością zwiększenia jego dawki, co wiąże się też z uzależnieniem fizycznym, a więc pojawienie się głodu narkotycznego i objawów odstawienia oraz z wystąpieniem poważnych konsekwencji dla psychicznego funkcjonowania jednostki oraz negatywnych skutków w życiu osobistym i społecznym.

Nawyk - swoiste przyzwyczajenie, silne pragnienie, nieprzeparta chęć odurzania się, ale niepowiązana z koniecznością zwiększenia dawki środka i bez wystąpienie uzależnienia fizycznego (związany jest z uzależnieniem psychicznym oraz powodujące mniejszy zakres uszkodzeń w życiu osobowym i społecznym jednostki).

Czasami pojęcie nałogu używa się w szerszym znaczeniu dla określenia uzależnienia fizycznego, czy też psychicznego, które stało się na tyle istotne, że dane zachowanie stanowi dla jednostki przymus, a więc nie ma ona nad nim wystarczającej, czyli dowolnej kontroli.

W literaturze przedmiotu spotykamy inne klasyfikacje rodzajów toksykomanii. Jedną z nich stanowi klasyfikacja A. Stankowskiego, która wyodrębnia:

1. Narkomanię - uzależnienie od klasycznych środków (morfina, heroina, kokaina, środki halucynogenne);

2. Lekomanię - uzależnienie od środków odurzających typu: barbiturany, leki uspakajające, nasenne, pobudzające, leki przeciwgorączkowe, przeciwbólowe;

3. Uzależnienie od substancji chemicznych (kleje, tri, eter, proszki do prania)

Toksykomania występuje w wielu formach wyodrębnionych za względu na kryterium rodzaju środka uzależniającego: narkotyki i alkohol. Zespół uzależnień obejmuje kompleks zjawisk fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych. Zespół ten charakteryzuje silna potrzeba zażywania środka, trudności w kontrolowaniu tego zachowania, uporczywe używanie wbrew szkodliwym następstwom, zwiększona tolerancja, a niekiedy występowanie zespołu abstynenckiego. Każdy środek chemiczny /psychotropowy czy alkohol odznacza się określoną zdolnością wywoływania uzależnienia. Charakterystyczną tego cechą jest odczuwanie przymusu zażywania danego środka o charakterze psychicznym, fizycznym, lub łączenie obu. Uzależnienie ogólnie polega, więc na tym,że człowiek robi świadomie coś, co jest dla niego szkodliwe. Uzależnienie psychiczne (znane też jako psychologiczne), to nabyta silna potrzeba stałego wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji a czasami wręcz psychiczny przymus przyjmowania i kontynuowania zażywania określonego środka, co czynione jest w celu uzyskania efektów natury emocjonalnej, dla przyjemności, lub uzyskania odprężenia, ulżenia w cierpieniu złagodzenia złego samopoczucia.

Niemożność zaspokajania tej potrzeby powoduje konsekwencje psychiczne w postaci:

- podenerwowania
- obniżenia nastroju
- niepokoju
- stanów lękowych
- rozdrażnienia i gniewu
- depresji z myślami samobójczymi

Zależność psychiczna to stan, w którym osoba dotknięta nie potrafi bez pomocy z zewnątrz przerwać zachowań kompulsywnych związanych ze zdobywaniem i konsumpcją. Nieleczona zależność psychiczna od substancji chemicznych prowadzi najczęściej do więzienia, szpitala psychiatrycznego, a w końcu i śmierci. Obecnie nie są znane skuteczne metody leczenia uzależnienia psychicznego od substancji chemicznych. Możliwe jest zatrzymanie kompulsywnych zachowań, ale nie całkowite wyleczenie.

Uzależnienie fizyczne - konieczność zażywania określonych środków na skutek uzależnienia organizmu od obecności w nim danej substancji chemicznej,bez której nie może ona normalnie funkcjonować. Na skutek braku tej substancji występuje ogólna reakcja fizjologiczna, nazwana zespołem odstawienia abstynencyjnego (głód), który utrzymuje się prze kilka dni, jeśli jednostka nie zażyje ponownie środka, od którego jest uzależniona. Wtórnie, zatem uzależnienie fizyczne wiąże się niemożnością zerwania z nałogiem, pomimo tego, że zażywany środek przestał już dostarczać jednostce jakichkolwiek pozytywnych przeżyć (euforycznych, uspakajających, czy innych) zaś jednostka uzależniona, motywowana zaczyna być strachem, przed przykrymi dolegliwościami wiążącymi się z odstawieniem środka (bóle mięśniowe, bóle głowy, zakłócenie systemu trawienia i krążenia, zaburzenia w oddychaniu). Jest to uzależnienie od samego środka.

Uzależnienie społeczne - występuje wyraźnie wśród młodzieży i wiąże się z zażywaniem środków odurzających w grupie. Polega na tym, iż działa tu czynnik środowiskowy w postaci presji grupy, świadomości istnienia pewnej mody, bądź więzi z inną osobą darzoną uczuciem. Istotą tego zjawiska jest, więc silne związanie jednostki z grupą, w której istnieje norma zażywania środków psychoaktywnych, zaś przynależność do niej wiąże się z bezwzględną koniecznością przystosowania się do panujących w niej obyczajów, rytuałów, norm, wartości. Odrzucenie przez grupę stanowi podstawę izolacji społecznej jednostki. Jest to uzależnienie nie od środka, ale od grupy, zaś w sensie psychologicznym bardziej od tego, jakie potrzeby jednostki grupa zaspokajała.

Zespół abstynencyjny; (odstawienia) - zespół niezmiernie dokuczliwych doznań fizycznych i psychicznych będących wynikiem niedostarczenia organizmowi środka, który został już włączony w szlak przemian metabolicznych. Objawy te występują już po 6-12 godzinach od chwili ostatniego przyjęcia środka odurzającego. Definiowany jest jako grupa objawów o różnej konfiguracji i nasileniu występujących po całkowitym lub częściowym wycofaniu substancji używanej w sposób powtarzalny, a zwykle długotrwały. Ich obraz uwarunkowany jest osobniczo, zależy od rodzaju leku i wielkości dawki. Symptomy te polegają na trudnych do zwalczania dysfunkcjach w niektórych układach organizmu: pokarmowym, krążenia, oddychania, oraz związanych z nimi stanach depresji lub podniecenia, a czasem drgawkach.

Tolerancja - nabyty i odwracalny stan organizmu polegający na zmniejszeniu poziomu wrażliwości na określone działanie leku, czyli jest to zjawisko polegające na zwiększeniu się z upływem czasu odporności organizmu na ich działanie, co powoduje, iż efekty oddziaływania tychże środków zmniejszają się pomimo stosowania takich samym dawek zmuszając osobę uzależnioną do ich zwiększania (czasem do takich rozmiarów, ze przekraczają one wielokrotnie dawkę śmiertelną).

Tolerancja krzyżowa - zjawisko polegające na ”przeniesieniu” tolerancji z jednego środka odurzającego na inny, z tej samej grupy chemicznej.

Współuzależnienie - głębokie uwikłanie w chorobę alkoholową współmałżonka, rodzica lub dziecka, nadmierna sztywność myślenia i działania powstała w wyniku niesprzyjających doświadczeń życiowych, która uniemożliwia korzystne i skuteczne rozwiązywanie trudności własnych i rodziny. Sposób przystosowania się do zagrażającej sytuacji tworzonych przez osobę pijącą, pozwala przetrwać trudne sytuacje, ale stanowią pułapkę, która nie pozwala tworzyć normalnego i bezpiecznego życia rodzinnego. Przejawia się w aktywnych zachowaniach (rozpaczliwe próby powstrzymania picia osoby uzależnionej) lub pasywnych (rezygnacja z nadziei na lepsze życie).

Uzależnić się można praktycznie od wszystkiego, nie tylko od substancji psychoaktywnych. Nałogiem mogą stać się również zachowania (np. hazard). W tych przypadkach pojawiają się uporczywie powtarzane czynności mimo szkód, które wywołują. Próby zaprzestania ich wykonywania (na ogół bezskuteczne) prowadzą do wystąpienie przykrych stanów psychicznych (objawy abstynencyjne).

W ostatnich latach (praktycznie od 1996 roku, kiedy to dostęp do Internetu stał masowy) dużo pisze się na temat uzależnienia od Internetu. Np. R. Tadeusiewicz (2002 s. 201) stwierdza: „Nowym negatywnym zjawiskiem społecznym, które warto dokładniej przeanalizować i przedstawić stało się uzależnienie od Internetu. Trudno powiedzieć, żeby był to fenomen jakoś nadmiernie zaskakujący. Natomiast niemałe zaskoczenie wywołała na całym świecie skala i intensywność tego zjawiska”. W niewielu jednak publikacjach podjęto próbę zdefiniowania kryteriów wystąpienia tego uzależnienia.

Objawy uzależnienia od Internetu są zwykle podobne do siebie u różnych osób a sam proces jego powstawania przebiega zwykle w kilku fazach. Najpierw Internet wywołuje zainteresowane i sprawia przyjemność (faza poznawania i racjonalnego oraz efektywnego wykorzystywania Internetu). Stopniowo osoba coraz więcej czasu poświęca na korzystanie z Internetu. Traci inne zainteresowania. Gdy nie jest zalogowana do Internetu zaczyna o nim natrętnie myśleć (faza uzależnienia).

Dalej następuje ograniczanie lub zaprzestanie realizowania innych, istotnych form działania. Internauta zaniedbuje lub całkowicie rezygnuje z szeregu ważnych czynności rodzinnych, społecznych, zawodowych i rekreacyjnych, na rzecz codziennego, wielogodzinnego i niejednokrotnie nieprzerwanego korzystania z Internetu, mimo, iż zdaje on sobie sprawę z narastania u niego trudności życiowych, problemów psychicznych oraz fizycznych. Dotyczyć to może ograniczenia na rzecz Internetu czasu przeznaczonego na sen, odżywianie, naukę, pracę zawodową, obowiązki rodzinne, kontakty towarzyskie, itd. (faza destrukcji). Niebagatelne znaczenie ma też w tej fazie istotne pogarszanie się stanu zdrowia. Najczęściej w tym przypadku występują:

• Zaburzenia koncentracji uwagi i sprawności myślenia

• Zaburzenia kontroli popędów

• Pogorszenie wzroku

• Bóle pleców i kręgosłupa

• Podatność na infekcje

• Podrażnienia skóry (spowodowane bombardowaniem cząsteczkami kurzu dodatnio zjonizowanych przez kineskop monitora)

• Bezsenność

• Nadpobudliwość

W najnowszej klasyfikacji DSM - IV z 1995 roku, co jest oczywiste, nie ma wyróżnionego uzależnienia od komputera czy Internetu. Zgodnie z tą klasyfikacją, o uzależnieniu od czynności możemy mówić, gdy wystąpi przynajmniej 3 z 6 objawów występują równocześnie:

1. Silne pragnienie lub poczucie przymusu wykonania pewnych czynności.

2. Trudności z samokontrolą dotyczącą powstrzymania się od wykonania.

3. Wystąpienie zespołu abstynencyjnego (np. złe samopoczucie wywołane brakiem dostępu do kasyna).

4. Zaistnienie tolerancji, tj. sytuacji, w której dla osiągnięcia zamierzonego efektu konieczne jest coraz częstsze i dłuższe wykonywanie pewnych czynności.

5. Utrata zainteresowań oraz przyjemności istniejących przed uzależnieniem się.

6. Uporczywego powtarzania pewnych czynności mimo bezspornych dowodów na ich destrukcyjny wpływ na zdrowie oraz stosunki społeczne.

Adam Stankowski, Członek Zarządu: Stowarzyszenie na Rzecz Przeciwdziałania Narkomanii i Alkoholizmowi Wśród Dzieci i Młodzieży oraz Patologii Społecznej Osób Osadzonych w Aresztach Śledczych i Zakładach Karnych "Naral" z siedzibą w Sosnowcu

Wykonywany pod wpływem niedającego się opanować wewnętrznego przymusu

Ryszard Tadeusiewicz (ur. 5 maja 1947 r. w Środzie Śląskiej), polski automatyk, prof. dr hab. inż., trzykrotny rektor Akademii Górniczo-Hutniczej, członek wielu organizacji krajowych i zagranicznych, m.in. Polskiej Akademii Nauk, Europejskiej Akademii Nauki, Sztuki i Literatury, Rosyjskiej Akademii Nauk Przyrodniczych, Polskiej Akademii Umiejętności, Polskiego Towarzystwa Informatycznego (członek honorowy).

---