20-lecie
19 - krytyka, eseistyka, reportaż
Krytyka - metaliteratura, czyli literatura o literaturze. Dwa nurty w 20-leciu:
zapowiadają nową literaturę - programy, manifesty, postulaty
2) krytyka sensu stricto - opisuje już wydane dzieła
Karol Irzykowski
1934 - Słoń wśród porcelany - polemiki zebrane z różnych pism, polemiki z programotwórcami i programami literackimi
1929 - Walka o treść - poświęcona głównie polemice z Teorią Czystej Formy Witkacego
1924 - Dziesiąta Muza - rozprawa o kinematografii
1933 - Beniaminek - o Tadeuszu Boy Żeleńskim, krytyczny pamflet na tego twórcę
Irzykowski sprawdził i odrzucił wszystkie programy 20-lecia. Skamandrytów za programową bezprogramowość, futurystów za irracjonalne (z jego punktu widzenia) zarozumiałe stanowisko wobec historii kultury, formistów i Witkacego za zbytni formalizm, lewicowych marksistów (Stawar) za redukowanie historii literatury do jednej teorii powstawania dzieła w określonych warunkach historycznych i ekonomicznych.
Postulował zmiany - zamiast wtórnej awangardy oryginalność, zamiast prostoty Skamandrytów intelektualizację, zamiast samej formy treść, zamiast dogmatyzmu marksistów „komplikacjonizm”.
Tadeusz Żeleński (Boy)
18 tomów recenzji teatralnych - najważniejszy 1933 - Okno na życie. Tam najwięcej definicji poglądów autora na sztukę, teatr, literaturę. Zbiór recenzji teatralnych miał tytuł Flirt z Melpomeną.
Przeciwieństwo Irzykowskiego, który pisał jako fachowiec, specjalista, tonem pryncypialnym, w konwencji naukowej polemiki, jako teoretyzujący intelektualista. Boy stylizował się na amatora, pisał żartobliwie i dowcipnie, w konwencji felietonu, jako artysta krytyki. Pisał o zagadnieniach związanych z moralnością, z ludzkim życiem. Operował faktografią, anegdotą.
Odrodzenie kultury widział w przybliżeniu Polakom tradycji i klasyki literatury francuskiej. Przetłumaczył ponad 100 książek, a przedmowy do nich i teksty o tej literaturze są wykładnią jego poglądów. Swoboda obyczajowa, pozbycie sie pruderii w życiu codziennym, ograniczenie roli Kościoła w życiu publicznym i podniesienie roli kobiety to tematy, z którymi był utożsamiany. Jednocześnie pozostawał wobec literatury i sztuki w ogóle nieco młodopolski - były dla niego nierozerwalne, dzieła dzielił na dobre i złe. Nigdy nie stworzył żadnych dzieł stricte naukowych, choć napisał monografie o Molierze i Balzaku, a także książkę Brązownicy (1930), traktującą o Mickiewiczu i przedstawiającą go w zupełnie innym świetle niż czynili to nudni naukowcy.
1934 Obrachunki fredrowskie - o Fredrze, jako tym traktującym sztukę jako rozrywkę, a nie romantyczną powinność wobec kraju i narodu.
1931 - Znaszli ten kraj?... - książka o Młodej Polsce, wspomnienia przeplatane analizami twórczości i artystów samych. Pisze jako pamiętnikarz-świadek, nie eksponuje siebie na pierwszym miejscu, wplata analizy.
Ostap Ortwin
1924 - O liryce i wartościach lirycznych - poezja jako obiektywny zapis ogólnoludzkich przeżyć, im bardziej uniwersalna, tym lepsza. Postulował rozpatrywanie samego dzieła, bez osoby twórcy. Był prekursorem pojęcia „podmiot liryczny” czy też „ja liryczne”.
Jego teksty to „przekłady” dzieł poetyckich (Leśmian, Tuwim) na język krytycznej prozy. Bardzo szanował Staffa, którego uważał za niemalże modelowego poetę.
Wilam Horzyca
1930 - Dzieje Konrada - szkice z lat 1920-30 - patos, wzniosłość, poetycka metaforyka.
główny tekst - Między dawnymi a przyszłymi laty (28) - szkic programowy - aprobata nowej literatury (wprowadzenie „nowej realności”, pochwała „wszechpostaciowego życia”, uznawał „herostratową negację wszelkiego historyzmu”), a jednocześnie postulował wprowadzenie „drugiego janusowego oblicza sztuki współczesnej”, czyli oblicza nadzmysłowego, metafizycznego, religijnego. Chciał syntezy tych pierwszych elementów ze swoimi postulatami, z naciskiem na swoją teorię. Te poglądy stawiały go w nurcie ekspresjonizmu („Zdrój”).
Stanisław Baczyński
Początkowo literacki autotelizm, krytyka sztuki próbującej zmieniać rzeczywistość (Sztuka walcząca - 1923, Losy romansu - 1927), krytykował zwłaszcza Żeromskiego i Brzozowskiego. Pisał raczej ogólnikowo, nie analitycznie, luźne eseje nie naukowe rozprawy. Później się zmienia - zajmuje się krytyką z pozycji lewicowych i zrywa z autotelizmem na rzecz kryteriów pozaartystycznych i buduje własny system osądów dzieł, np. uważając twórczość Schulza za „bezsensowną ekscentryczność” i Gombrowicza za „bufonadę” i „naiwną problematykę” (Rzeczywistość i fikcja - 1939)
Leon Pomirowski
1928 - Doktryna a twórczość - konieczność zastąpienia „ideału treści” przez „ideał formy”. Literatura nie może zajmować się „jarzmem dawnych narodowych obowiązków” ani też „nowym jarzmem - społecznym”. Sztuka działa estetycznie głównie. Krytykę dzielił na „społeczną” i „formalną”, z tą pierwszą polemizował, drugą sam współtworzył. Dla niego forma nie była jednak oderwana od treści, a po prostu artystycznym wyrazem owej treści. „Albowiem walkę toczymy o nową literaturę, jak przedtem o wolną Polskę”.
1933 - Walka o nowy realizm i Nowa literatura w nowej Polsce - dwa dzieła traktowane jako całość, przegląd poglądów na sztukę. Próbował napisać syntezę całej lit. 20-lecia.
Karol Wiktor Zawodziński
Zajmował się wyłącznie literaturą, nie interesowały go sprawy społeczne, polityczne i inne. Miał wiele wspólnego z formalistami (analiza poezji jako budowy pięknych wierszy), ale włączał tam normatywizm (zespół cech właściwych dobrej poezji). Wg niego poezja miała zawierać: autotelizm, meliczność (regularna wersyfikacja, „muzyczność”), klasycyzm (poetyka umiaru, połącznie formy i treści w jedno, klarowność). Stąd najwyżej cenił skamandrytów. Był prekursorem krytyki naukowej, nie pisał jak publicysta czy eseista.
1939 - Liryka polska w dobie jej kryzysu
1936 - Zarys wersyfikacji polskiej
Julian Brun
1936 - Stefana Żeromskiego tragedia pomyłek - krytyka z pozycji marksistowskiej (Brun był politykiem KPP, książkę napisał w więzieniu za komunizm), krytykował za niespójność ideologiczną i odejście od lewicowych ideałów.
Ignacy Fik
Kolejny komunista, analizował literaturę z pozycji klasowych (Rodowód społeczny literatury polskiej - 1938) i tematycznych (20 lat literatury polskiej 1918-1938 (39), gdzie zajmował się dziełami podzielonymi na tematy: Historia, Religia, Kobieta, Wojna itp.)
Jerzy Stempowski
Nie krytyk, a eseista (ważne!)
1931 - Pan Jowialski i jego spadkobiercy - zbiór esejów o śmiechu, komedii, tyranii.
Bolesław Miciński
Nie krytyk, a eseista, uważający się za ucznia Stempowskiego
1937 - Podróże do piekieł - nowość, nikt inny nie pisał w 20-leciu esejów filozoficznych.
Za mistrza miał Witkacego, jako jednostkę poszukującą i erudytę piszącego wiele różnych gatunków i podejmujących wiele różnych tematów.
1947 (wyd., napisany na początku wojny we Francji) - Portet Kanta - esej o śmierci.
Konstanty Troczyński
Walczył o krytykę nowoczesną: ergocentryczną, formalistyczną, strukturalną. Był połączeniem teoretyka i krytyka. Prekursor strukturalizmu, pionier traktowania historii literatury jako historii sztuki poetyckiej.
1931 - Rozprawa o krytyce literackiej
4 typy krytyki: społeczna, psychologiczna, intelektualna, formalna (estetyczna)
Manfred Kridl
1923 - Krytyka i krytycy - rozprawa Historia literatury a krytyka literacka
Połączenie krytyki bieżącej literatury z historią literatury, dla niego obie te kwestie istniały równocześnie. Jednocześnie takie połączenie miało być większym naciskiem na naukowość krytyki.
Stefan Kołaczkowski
On też łączył krytykę z historią literatury i nauką o literaturze jako taką. Kładł jednak akcent na krytyczność, a nie naukowość. To nie znaczy, że nie był naukowcem, bo starał się pisać zgodnie z zasadami naukowymi, ale pisał językiem mniej naukowym.
1924 - Twórczość Jana Kasprowicza - znamienne potwierdzenie tezy o wyjątkowości stanu chłopskiego jako tego, który odnowi polską kulturę.
Ludwik Fryde
Personalista katolicki, pod wpływem Maritaina uważał, że zasada kreacji musi być ważniejsza od zasady ekspresji (artysta tworzy, a nie opowiada o sobie), że musi istnieć transcendentny estetyzm (rolą artysty jest kreowanie rzeczy pięknych, nie bylejakich), że musi być ascetyzm i maksymalizm etyczny (autor ukryty za dziełem, które musi tworzyć czysty duchowo)
1938 - artykuł Dwa pokolenia - krytyczny rozbiór poezji pod wpływem idei Maritaina
Kazimierz Wyka
Personalista laicki, na plan pierwszy wystawiał osobowość. Osobowość nie mogła ulegać żadnym wpływom - ani podporządkowaniu państwu czy społeczeństwu ani też zbytniemu narcyzmowi indywidualności. Nie mogła też ulegać postawie relatywizmu moralnego czy rezygnacji. Z powodu wybuchu wojny nic nie opublikował, aż do 59 roku (napisane w 39) Modernizm polski. Zbiór zaś tekstów krytycznych opublikował dopiero w 67 - Stara szuflada.
REPORTAŻ
Melchior Wańkowicz - uważany za ojca polskiego reportażu.
1927 - W kościołach Meksyku - zbiór reportaży z podróży do Meksyku
1934 - Opierzona rewolucja - zbiór reportaży z podróży do ZSRR
1936 - Na tropach Smętka - pod pozorem wycieczki kajakowej po Warmii i Mazurach z córką, napisał książkę o życiu Polaków w Niemczech. Bardzo popularna w PL, w Niemczech zakazana.
Literatura po 39
Emigracja
Geografia emigracji
Epoki emigracji - pierwsze lata powojenne
Londyn -
Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie (X 45)
Grydzewski „Wiadomości” (IV 46 - do 1981), po śm. Grydzewskiego(70) prowadził pismo Chmielowiec, potem Kossowska.
Publikowali tam różni, pismo eklektyczne, skupione raczej na wspomnieniach, historii, dwudziestoleciu.
Oficyna Poetów i Malarzy (49) - wydawnictwo państwa Bednarczyków, przez 40 lat ponad 600 tytułów wydanych.
Rzym, potem Paryż (Maisons-Laffitte)-
Instytut Literacki (46) (Giedroyć)
Kultura - pismo literackie, społeczne, polityczne. Najważniejszy polski miesięcznik na emigracji, drukował wszystkich ważnych z emigracji i z kraju, wydawał książki w serii Biblioteka Kultury (od 53), w Polsce zakazany i konfiskowany.
Poezja: Lechoń - Aria z kurantem (Nowy Jork 45), Kazimierz Wierzyński - Krzyże i miecze (Londyn 46)
Proza:
wspomnienia: Czapski - Wspomnienia starobielskie, Grubiński - Między młotem a sierpem
Wańkowicz - Bitwa pod Monte Cassino (45-47) - obszerne 3 tomowe studium (wspomnienia, dokumenty, reportaż), Stanisław Cat-Mackiewicz - Lata nadziei (zbiór publicystyki z czasów wojny, Londyn 45)
Jerzy Stempowski (eseje), Marian Hemar (satyryk)
53 - Zniewolony umysł Miłosz, Inny świat Grudziński, Trans-Atlantyk Gombrowicz
Inne ośrodki emigracyjne:
3 maj 52 - rozgłośnia polska Radia Wolna Europa (Monachium) - Jan Nowak - Jeziorański
Głos Ameryki - rozgłośnia z Nowego Jorku
1954-56
Zmiany polityczne w Polsce zmieniły też emigrację, która też przestała liczyć na szybki powrót do kraju.
XII 55 - Merkuriusz Polski - pismo młodej poezji, debiutantów z Londynu - grupa „Horyzonty”
IV 56 Mieroszewski - esej Karty na stół - do emigracji skierowane słowa o tym, że Polska i Polacy to zupełnie inna rzeczywistość niż ta w 39 roku i trzeba mieć nowy program, a nie ciągle się łudzić, że wszystko można przywrócić do stanu z 39 roku.
Miłosz - Umysł zniewolony (53), Dolina Issy (55)
Trzeba pamiętać: Gombrowicz, Miłosz, Herling-Grudziński, Giedroyć, Stempowski, w późniejszych latach ('80): Barańczak (USA), Głowacki (USA)
Od lat 70. coraz więcej pisarzy z kraju wydaje też (lub tylko) w emigracyjnej „Kulturze”.
Lata 60. Nasza mała stabilizacja
Pokolenie 68 - Nowa Fala
Pokolenie już powojenne, bez pamięci własnej o wojnie. Postulowało pisanie bliższe czytelnikowi, oparte o język codzienności.
Programowe dzieła:
Stanisław Barańczak - Nieufni i zadufani (1971), Julian Kornhauser i Adam Zagajewski - Świat nie przedstawiony (1974).
Krytykowali odejście literatury od życia, niezdolność przedstawienia rzeczywistości, przeciwstawiali się wyobrażeniom o poezji jako pustosłowiu, zamykaniu się w estetyzmie, stylizatorstwu. Głosili potrzebę powrotu do konkretu, poezję jako działalność w sensie moralnym i światopoglądowym, że musi mieć na celu krytyczną przebudowę świadomości. Hasłem było: „Mówić wprost”. Poeta wg nich istnieje w określonej rzeczywistości, uformowały go stosunki społeczne i kłopoty codzienności, ze światem kontaktuje się za pośrednictwem gazety i telewizji. To ma plusy, ale też minusy, bo działa propaganda, stereotypy, z którymi trzeba walczyć. Walczyli za pomocą języka - tworzyli poezję jako grę językową, biorąc za punkt wyjścia nowomowę języka publicznego i przetwarzając ją tak, by nadawać jej nowe, głębsze sensy. Chcieli walczyć o prawdę, o moralne odrodzenie jednostki.
Ewa Lipska
Nie związana nigdy z żadną grupą poetycką, pisała wiersze, w których rozbijała istniejące związki frazeologiczne na nowe części, tworząc nowe znaczenia i sensy, poprzez np. Wymianę jednego elementu składniowego na inny, by stworzyć oryginalną metaforę.
Debiut: Wiersze ('67)
Rafał Wojaczek
Bunt, ale bunt „bez idei”, bunt wynikający z nieprzystosowania swojego ja do rzeczywistości, brutalnie agresywny i autodestrukcyjny jednocześnie. Prawda życia to albo zwykła fizyczność miłości, która nie ma nic z wzniosłości poezji, albo ciemne i ponure doświadczenie własnej cielesności.
Debiut: Sezon ('69)
Stanisław Barańczak - Poznań
oficjalny język zniewala człowieka, zamyka go w schematach, uniemożliwia samodzielne myślenie. Poeta w początkowych utworach rozbija język na drobne, miesza klisze językowe i tworzy coś własnego, parodiuje.
Debiut: Korekta twarzy ('68)
Adam Zagajewski
Z krakowskiej grupy „Teraz”. Jeden z twórców (z Kornhauserem) eseju-programu Nowej Fali pt. Świat nie przedstawiony. W swojej poezji daleki od zabaw językiem, dla niego poezja musi mieć sens, poruszać czytelnika swoją wartością.
1975 - Sklepy mięsne
Teatr: dramat po 45.
socrealizm
Teatr realistyczny w inscenizacji i tematach, jakie podejmował. Teatr miał być szkołą politycznej edukacji mas. Można wyróżnić trzy podtypy:
d. Produkcyjny - ukazywał budowy socjalizmu, konflikty między „starym” a „nowym” porządkiem, wychowywał. Leon Pasternak, Trzeba było iskry (50). mógł być też w wariancie „inteligenckim” (akcja toczyła się np. w szkole) czy wiejskim.
d. „antyimperialistyczny” - ukazywał politykę międzynarodową, konflikt między wschodem a zachodem, wybory ideowe między socjalizmem a kapitalizmem. Leon Kruczkowski, Juliusz i Ethel (54 - historia amerykańskich komunistów Rosenbergów skazanych na śmierć za szpiegostwo na rzecz ZSRR).
d. historyczny - uproszczone historie postaci, które jakoś pasowały propagandzie, np. Pokazując, że byli postępowi w swojej epoce. Maliszewski, Ballady i romanse (55 - o Mickiewiczu)
dramat po '56
wpływy z zachodu: - amerykański (surowy realizm), egzystencjalny (Sartre i in.), „teatr absurdu” (Ionesco, Genet, Beckett). Pojawia się też groteska, z zapomnienia wydobyto Witkacego.
Teatr tradycyjny
Jerzy Szaniawski - pisał tak, jak przed wojną, czyli do realności wplatał wątki przypowieści czy bajki. Chłopiec latający ('58)
Leon Kruczkowski - Niemcy, Pierwszy dzień wolności ('57). pierwszy stawiał problematykę wojenną z punktu widzenia samych Niemców i ich różnych postaw wobec wojny i nazizmu, drugi zajmował się Polakami po obozie jenieckim, którzy nie są już za drutami, ale nadal nie mogą swobodnie żyć, bo są już w innych warunkach, które determinują ich życie.
Groteska
Witold Gombrowicz - Ślub ('53) i Operetka ('66). oba zajmowały się Formą, walką o człowieczeństwo i prawdziwy kontakt z rzeczywistością i ludźmi. W pierwszym to Henryk narzuca innym swoją Formę, kreując rzeczywistość i poczynania innych. W drugim to strój, ubiór określa człowieka, gdy wszyscy się przebierają nie wiadomo, kto kim jest i wybucha rewolucja, zmiatająca dawny porządek.
Sławomir Mrożek
Posługiwał się farsą i groteską. Bardzo sceptyczny wobec „nowoczesności”, która przedstawiana jest w propagandzie jako remedium na wszystko, pokazuje, jakie zagrożenia ze sobą niesie.
1964 - Tango - groteskowy dramat rodzinny, który wysnuwa dość smutne wnioski. Każda próba złamania zasad współżycia, konfliktu między porządkiem społecznym a źle rozumianą wolnością kończy się dramatycznie. Ani ideologia porządku ani ideologia wolności nie dają tego, co obiecują. Autor jest sceptyczny wobec obu.
1974 - Emigranci - postacie dwóch Polaków na emigracji. Jeden to inteligent, który chce w wolnym kraju napisać dzieło o zniewolonym kraju, drugi to prymitywny prostak, który chce zarobić. Żaden nie odniesie sukcesu, żadnemu się nie uda - inteligent nie umie pisać o zniewoleniu, bo jest otoczony przez wolność, prostak zawsze będzie chciał zarobić więcej. Obaj żyją zatem w nędzy, w osamotnieniu i pustce.
Tadeusz Różewicz
1959 - Kartoteka - bohater siedzi w łóżku i rozmawia z różnymi osobami, które przychodzą i odchodzą, a ich sprawy nie są istotne. Nie ma akcji w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. Życie jest bowiem skupiskiem zdarzeń pozbawionych większego znaczenia i sensu. Prawdziwy dialog jest niemożliwy, co widać najbardziej w języku właśnie - przedrzeźnienia, powtórzenia, przytaczanie treści gazet czy książek. Każdy jest skupiony na tym, co ma sam do powiedzenia, inni go nie interesują w ogóle.
1962 - Świadkowie albo nasza mała stabilizacja - podobnie jak wyżej, z tym, że na pierwszym planie jest banał codzienności, która przytłacza i uniemożliwia jakiekolwiek działanie. Nie ma dylematów moralnych czy filozoficznych, życie jest etycznie wyjałowione.
Teatr Różewicza nazywano „otwartym”, nie tylko dlatego, że był pozbawiony tradycyjnej fabuły. Także dlatego, że nie robił rozgraniczeń pomiędzy rzeczywistością a sztuką, że zmontowany był niczym kolaż, z przypadkowych elementów. Ta przypadkowość była celowa, bo chodziło właśnie o te związki sztuki z rzeczywistością, aby się wzajemnie przenikały.
Janusz Głowacki
Został w Anglii po ogłoszeniu stanu wojennego, potem w Nowym Jorku. Nowa dramaturgia - sztuki realistyczne, język potoczny, zagrożenia nowoczesności: ubóstwo, degradacja człowieczeństwa, alienacja.
1992 (publikacja) - Antygona w Nowym Jorku - bezdomna próbuje pochować kolegę, pomagają jej dwaj inni bezdomni - Polak i Rosjanin. Ukazanie biedy, przegranego życia, trudności emigrantów w „bogatej” Ameryce.
2000 (wystawiona) Czwarta siostra - tytuł nawiązuje do dramatu Czechowa pt. Trzy siostry. Ukazuje historię 3 moskiewskich kobiet, które po upadku ZSRR próbują sobie ułożyć życie zgodne z nowym obrazem świata. Ciągle przegrywają, dopiero pomoc „czwartej siostry” czyli brata w Stanach pozwoli im zrealizować marzenia stworzone na podstawie telewizji i kolorowych pism.
Tadeusz Słobodzianek
1989 - Obywatel Pekosiewicz - historia walki o „duszę” sieroty na wsi między sekretarzem partii a proboszczem na tle wydarzeń z 1968.
2008 - Nasza klasa - historia uczniów jednej lubelskiej klasy od 1925 do teraz, będąca pretekstem do pokazania i polskiej historii (wojna, PRL) i relacji z Żydami (pogromy, ukrywanie w czasie wojny, wyrzucanie z Polski w 1968) i, ogólniej, o niemożności porozumienia między ludźmi, często wynikającymi z braku chęci zrozumienia drugiego.