Literatura oświecenia
3. Rola oświecenia w Anglii i we Francji
Termin oświecenie obejmuje swoim zakresem całokształt zjawisk i procesów zachodzących w Europie XVIII wieku. Nazwa upowszechniła się na terenie niemieckim (Aufklarung), we Francji natomiast epokę tę określa się jako „wiek filozoficzny” (le siecle philosophique) albo „wiek oświecenia”, którego polskim odpowiednikiem jest „wiek filozofki”, termin używamy m.in. przez Krasickiego. Oddają one wiernie przełomowość epoki burzącej feudalne mity i przywileje, w której awans społeczny i kulturalny nowego mieszczańskiego bohatera łączył się z zakwestionowaniem podstaw istniejącego systemu. Uwolnienie człowieka spod dominacji autorytetu teologicznego, rozdzielenie moralności od religii wywoływały szok w umysłach i ferment intelektualny, niezwykle zapładniający dla rozwoju nauki oraz jej upowszechnienia. Pierwszą fazę oświecenia cechuje kult rozumu wyswobodzonego z więzów scholastycznych dogmatów oraz optymistyczna wiara , że przy jego pomocy można opracować zasady sprawiedliwego systemu społecznego, wyzwolić energię twórczą mas społeczeństwa.
Nowe tendencje pojawiające się najpierw w Anglii końca XVII wieku widoczne są przede wszystkim w rozkwicie nauk eksperymentalnych, przyrodniczych, licznych odkryciach w tej dziedzinie, jak np. teoria rozszczepienia światła i przyciągania ciał Newtona, a jego traktat Philosophie naturalia principia mathematica (1687) odegrał podstawową rolę w inspiracji ruchu umysłowego. W tym okresie powstają liczne dzieła formułujące świecki charakter etyki, pozbawionej motywacji religijnej. W Anglii też u schyłku XVII wieku i w pierwszych dziesięcioleciach XVIII wieku wystąpili filozofowie i moraliści z pracami, które zawierały zasadnicze koncepcje kultury oświeceniowej, jak Locke'a. Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690), czy dzieło Hume'a. przeniesione na kontynent, rozpowszechniły się w całej Europie pierwszej połowy XVIII wieku.
W państwach europejskich za wzór, punkt dojścia i źródło inspiracji w sprawach kultury uważano Francję, i to zarówno Francje Ludwika XIV, rozkwitu klasycyzmu, jak i Francję XVIII wieku. Wiek ten wyraził się we Francji wejściem do kultury i literatury nowych, mieszczańskich bohaterów, którzy istnieli w niej dotychczas jako postaci marginesowe, przeważnie komiczne, nie mające prawa do przeżywania wielkich i szlachetnych uczuć. Awans ich dokonywał się w ostrym starciu z wzorcami kultury feudalnej. Pisarze i filozofowie, wychodząc z podstawowych aksjomatów epoki, że wszyscy ludzie są z natury wolni i równi, zakwestionowali cały system, wartości pielęgnowanych w okresie poprzednim. Kryterium prawdy stał się „oświecony” rozum, wyzwolony z więzów teologicznego myślenia, czyli, jak mówiono, z „przesądów”, przy jego pomocy dokonano zasadniczej rewizji poglądów, porządku moralnego, norm społecznych, wykazywano szkodliwość, degenerację istniejących instytucji. Rewizjonizm historyczny zaatakował przede wszystkim średniowiecze. Określane jako epoka barbarzyństwa i upadku cywilizacji, narodzin feudalizmu wraz z jego mitami. Był to również atak przeciw Kościołowi, który sprawował kontrolę nad życiem kulturalnym społeczeństwa. Oświecenie „odkrywało człowieka”. Stanął on po środku, w centrum zainteresowania.
Przewodził pewien czołowy brązoburca (nie wiem co to ma być, ale tak było napisane :]) epoki, Wolter. Zaczęły się pojawiać próby wyposażenia awansującego bohatera literackiego w nowy system norm moralnych i w sposób odczuwania opozycyjny wobec dotychczas obowiązujących. Tendencje te znalazły najbardziej dojrzały wyraz w twórczości Jana Jakuba Rousseau. Nowy bohater oświeceniowy, wkraczający do literatury wraz ze swoimi konfliktami i programem pozytywnym, nie mieścił się w dotychczas uzywanych gatunkach klasycystycznych. Pojawiają się twierdzenia, że poezja (klasyczna) nie potrafi wyrazić uczuć i myśli współczesnego człowieka. Dlatego następuje wielki awans prozy uważanej za bardziej demokratyczny środek ekspresji literackiej, a główne problemy epoki zostały zawarte w formach spychanych dotąd na margines, jak powieść, czy wyraźnie antyklasycystycznych gatunkach teatralnych, jak drama mieszczańska i opera komiczna.
Poglądy „ojców oświecenia” weszły w znamienny dla XVIII wieku krwioobieg pozainstytucjonalnego filozofowania, właściwego dla Eli Anglii i Francji, a z czasem dla całej Europy.
Czas oświecenia we Francji to wiek Voltaire'a i Rousseau. Ich twórczość, pozostająca w ciągłym dialogu i polemice, uzupełnia się i wyraża wszystkie główne idee epoki.. Francuskie oświecenie otwiera śmierć króla Ludwika XIV, w 1715 i zamyka Rewolucja.
Z Anglią łączą się takie nazwiska jak: Alexander Pope, Joseph Addison (pionier w dziennikarstwie angielskim), Jonathan Swift.