Krytyka kultury masowej (Szkoła Frankfurcka), przemysł kulturowy, świadomość- teoria krytyczna.
Dominic Strinati “Wprowadzenie do kultury popularnej”
Kultura populara- najprościej mówiąc jest to zbiór ogólnie dostępnych wytworów- filmów, nagrań, ubiorów, programów telewizyjnych, środków transportu itp. (według Hebdige'a)
Rozwój kultury masowej przypada na lata dwudzieste i trzydzieste XX w kiedy to następuje upowszechnienie się mass mediów, kina i radia, wzrastata komercjalizacja kultury, występuje masowa produkcja i konsumpcja kultury.
Dzięki rozwojowi technik produkcji przemysłowej kultura staje się całkowicie reprodukowalna. Kulturowe wytwory takiej jak np. filmy jako rodzaj komercyjnej produkcji nie mogą być traktowane jako sztuka, gdyż tracą aurę autentyczności i prawdziwości dzieła sztuki. Prasa, kino i radio stają się pierwszymi środkami masowego przekazu. W związku z tym pojawiają się pewne obawy: po pierwsze co do komercjalizacji kultury, po drugie co do możliwości wykorzystania mass mediów przez reżimy polityczne (głównie faszystowskie) w dziedzinie masowej propagandy. Mass media mogły być one centralnie kontrolowane i docierały do całej ludności, wiec stały się narzędziem wpajania oficjalnej ideologii państwa faszystowskiego.
Pojawienie się kultury masowej zmienia społeczeństwo, mamy teraz do czynienia ze społeczeństwem masowym. Główne cechy takiego społeczeństwa to wykorzenienie typowo rolniczego przywiązania do ziemi, destrukcja zwartych społeczności wiejskich, upadek religii, przyrost wiedzy naukowej w społeczeństwie, rozprzestrzenienie sie pracy fabrycznej, produkcja przemysłowa, rozwój miast, mała integracja moralna. Pojawia się atomizacja społeczeństwa- w społeczeństwie masowym wzajemne relacje między ludźmi upodabniają ich do atomów w związku fizycznym lub chemicznym. Ludzie zatomizowani, pozostają w przypadkowych kontaktach, jednostka musi w coraz większym stopniu polegać na samej sobie. Sprawia to, ze społeczeństwo jest bardziej podatne na manipulacje i wykorzystanie przez mass media i kulturę popularną.
Podsumowując kultura masowa to kultura popularna tworzona przez masową technika przemysłowa i sprzedawana dla zysku masowej publiczności konsumentów, jest komercyjna, produkowana masowo dla masowego rynku. Jej rozwój powoduje, ze jest coraz mniej miejsca dla jakiejkolwiek formy kultury- takiej jak sztuka i kultura ludowa, które nie przynosi pieniędzy i które nie mogły być masowo wytwarzane. Głównym determinantem kultury masowej jest dochód jaki przynosi, jest zestandaryzowana, powtarzalna i powierzchniowa, czci trywialne, sentymentalne, natychmiastowe i fałszywe przyjemności kosztem poważnych, intelektualnych, sprawdzonych w czasie i autentycznych wartości.
Krytyką kultury masowej zajęła się Frankfurcka Szkoła Badań Społecznych założona w 1923r. Jej fundatorzy byli lewicującymi niemiecko- żydowskimi intelektualistami ze średnich i wyższych klas społeczeństwa. Celem szkoły było rozwinięcie krytycznej teorii dotyczącej społecznych sprzeczności nowoczesnego kapitalizmu. Ze szkołą związanych było wielu intelektualistów, najważniejsi to Adorno (1903-1970), Horkheimer (1895-1973), i Marcuse (1898-1940). Ważną postacią, ale pozostająca na uboczu zasadniczych doktryn szkoły, był również Benjamin (1892-1940).
Siedziba szkoły przez pewien okres znajdowała się na emigracji w Stanach Zjednoczonych co było związane z powstaniem partii hitlerowskiej w Niemczech w latach trzydziestych i prześladowaniami Żydów połączonymi z represjami lewicy, ale pod koniec lat czterdziestych powraca ostatecznie do Niemiec. W ten sposób hitlerowskie Niemcy i amerykański kapitalizm konsumencki stworzyły kontekst, w ramach którego pojawiły się analizy kultury popularnej i mass mediów szkoły francuskiej.
Na początku szkoła zajęła się krytyką Oświecenia, kiedy to nauka i racjonalność zostały wykorzystane do tłumienia ludzkiej wolności. Krytyka Oświecenia opierała się na teorii kapitalizmu i przemysłu kulturalnego, pojawiła się krytyka marksizmu, szkoła frankfurcka dystansowała sie od nacisku na ekonomie jako głównego sposobu wyjaśniania działań społecznych, można uznać, ze szkoła uzupełniała marksistowski obraz kapitalizmu poprzez uwzględnienie miejsca i wagi kultury oraz ideologii.
Kolejnym problemem, którym zajmuję sie szkoła frankfurcka jest teoria fetyszyzmu towarowego, która wyjaśnia w jaki sposób formy kulturalne w rodzaju muzyki popularnej służą zabezpieczeniu stałej ekonomiczniej, politycznej i ideologicznej dominacji kapitału. Marks rozróżnił- wartość wymienna i wartość użytkowa, wartość wymienna opisuje to co związane z pieniądzem, ceną i sprzedażą, wartość użytkowa odnosi sie do pożytków z dóbr dla konsumenta, do ich praktycznej wartości czy użyteczności. W kapitalizmie wartość wymienna (pieniądz) dominuje nad wartością użytkowa. Adorno tłumaczy to na przykładzie- bardziej czcimy cenę, jaką płacimy za bilet na koncert, niż sam koncert, cena biletu przedstawia jego rzeczywista wartość użytkowa koncertu.
Kolejna teoria to teoria nowoczesnego kapitalizmu: szkoła frankfurcka dostrzega trwałość kapitalizmu i twierdzi, ze opiera sie ona na bogactwie i konsumeryzmie oraz na bardziej racjonalnych i rozprzestrzenionych formach społecznej kontroli dostarczanej przez nowoczesne państwo, mass media i kulturę popularna. W kapitalizmie wywołuje się tzw. “fałszywe potrzeby”, które zaprzeczają istnieniu potrzeb rzeczywistych i tłumią je. Kluczowe dla teorii szkoły frankfurckiej jest założenie, ze klasa robotnicza została spacyfikowana i akceptuje kapitalizm.
Według szkoły frankfurckiej przemysł kulturalny odzwierciedla konsolidację fetyszyzmu towarowego, dominację wartości wymiennej i panowanie państwowego zmonopolizowanego kapitalizmu. Przemysł kulturalny charakteryzuje się tym, ze kształtuje gusty i preferencje mas. Towarami produkowanymi przez przemysł kulturalny rządzi potrzeba zrealizowania ich wartości rynkowej, czyli uzyskania korzyści.
Produkcja kulturalna jest procesem standaryzacji, produkty uzyskują podobna formę, jednocześnie każdemu produktowi przypisane jest poczucie indywidualności, służące zatuszowaniu standaryzacji.
Adorno tłumaczy to na przykładzie muzyki popularnej- według niego muzyka popularna produkowana przez przemysł kulturalny zdominowana jest właśnie przez proces standaryzacji i pseudoindywidualizacji. Piosenki popularne brzmią coraz bardziej identycznie, charakteryzują sie stała struktura i wzajemnie wymienialnymi częściami (to standaryzacja), pseudoindywidualizacja to przypadkowe różnice w postaci ozdobników itp. Standaryzacja to taki rodzaj szkieletu piosenki, który pozwala zdobyć dla niej klientów, pseudoindywidualizacja pozwala im sądzić, ze słuchają tego czego pragną.
Walter Benjamin i krytyka szkoły frankfurckiej
“Dzieło sztuki w dobie reprodukcji technicznej” 1936
W eseju tym Benjamin ocenia wpływ masowej produkcji i konsumpcji oraz nowoczesnej technologii na status dzieła sztuki. Uważa, ze dzieło sztuki posiada pewien rodzaj aury, która świadczy o jego autorytecie i unikatowości, jego niezwykłości w czasie i przestrzeni. Pojawia sie w wyniku umieszczania dzieła w centrum praktyk religijnych. Raz osadzona w strukturze tradycji, sztuka może zachować swą aurę niezależnie od jej realnej roli w ceremoniach religijnych. Ten proces został przyspieszony w Renesansie, kiedy artystyczna uwaga zaczęła sie skupiać na kwestiach świeckich, a nie religijnych. Renesans zainicjował walkę o autonomie artystyczną- zawód artysty stał się jedynym w swoim rodzaju powołaniem. Pojęcia te osiągnęły swój najbardziej skrajny wyraz w ruchu “sztuka dla sztuki” w XIX w, kiedy pojawia się komercjalizacja kultury, zagrażająca aurze dzieła sztuki. Fotografia, film dźwiękowy umożliwiają reprodukcję dzieł sztuki, według Benjamina nie należy patrzeć na ten proces negatywnie. Dzieło sztuki, które można reprodukować, nie tylko utraciło swą aurę i autonomię, ale staje się bardziej dostępne. Rytualna wartość dzieła zmienia się w jego wartość wystawową. Fotografia i film, nie tylko pokazują rzeczy wcześniej nie znane, ale również zmieniają warunki, w których są one odbierane. Mechaniczna reprodukcja sztuki zmienia stosunek mas do sztuki poprzez umożliwienie im uczestnictwa w odbiorze i rozumieniu- nowe sztuki popularne są bardziej dostępne dla ludzi, co pozwala im dokonywać krytycznej oceny.