Spółdzielcza umowa o pracę jest formą zatrudnienia charakterystyczną dla spółdzielni pracy. Źródłem uregulowań tego swoistego stosunku pracowniczego są przepisy prawa spółdzielczego, a w sprawach w nim nieuregulowanych - przepisy kodeksu pracy. Opiera się on na wzajemnym powiązaniu dwóch stosunków - członkostwa i stosunku pracy.
Choć spółdzielcza umowa o pracę w swej konstrukcji jest zbliżona do klasycznej umowy o pracę, to jednak swoistego charakteru nadają jej przepisy prawa spółdzielczego, które nie tylko ściśle wiążą jej byt ze stosunkiem członkostwa, ale i wprowadzają wyraźne ograniczenia w rozwiązywaniu takich umów.
Członkostwo i stosunek pracy
Istotę gospodarczej działalności spółdzielni pracy sprowadza się do osobistej pracy członków wykonywanej w ramach wspólnie prowadzonego przedsiębiorstwa. To właśnie ów osobisty udział jest wyróżnikiem działalności spółdzielni pracy, nadając jej członkom swoisty status pracowniczy, nie spotykany w innych zakładach pracy.
Spółdzielnia i jej członek mają obowiązek pozostawania ze sobą w stosunku pracy. Jest to obowiązek bezwzględny i ma charakter dwustronny, stanowiąc tym samym element treści stosunku członkostwa. Poza wyjątkami przewidzianymi w prawie spółdzielczym, odmowa nawiązania stosunku pracy lub pozostawania w takim stosunku stanowi naruszenie istotnych praw i obowiązków wynikających ze stosunku członkostwa.
Członek spółdzielni ma prawo do zatrudnienia stosownie do swoich kwalifikacji zawodowych i osobistych oraz aktualnych możliwości gospodarczych spółdzielni. Zasada ta zakreśla jednocześnie granice, w jakich mieści się obowiązek członka świadczenia pracy zaproponowanej mu przez spółdzielnię. Ścisłe powiązanie członkostwa ze stosunkiem pracy kreuje wzajemne uprawnienia i obowiązki stron, mające swe źródło w wielu regulacjach prawa spółdzielczego.
Członek może bowiem dochodzić od spółdzielni nawiązania stosunku spółdzielczego w drodze powództwa wniesionego do sądu. Odmowa zaś zawarcia umowy przez członka stanowi podstawę wykluczenia go ze spółdzielni, a brak możliwości zatrudnienia członka przez okres dłuższy niż rok uzasadnia wykreślenie go z rejestru członków spółdzielni.
Ważne:
W razie nienawiązania stosunku pracy z winy spółdzielni, członek może dochodzić przez cały czas trwania członkostwa zawarcia spółdzielczej umowy o pracę. Niezależnie od tego może on, w ciągu roku od dnia powstania członkostwa, dochodzić odszkodowania według przepisów prawa cywilnego.
Przykład:
Z członkiem spółdzielni ustał stosunek pracy z powodu konieczności zmniejszenia zatrudnienia. Prawo spółdzielcze tylko wyjątkowo dopuszcza trwanie członkostwa bez równoczesnego zatrudnienia członka. Możliwe jest to bowiem tylko w sytuacji, gdy rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę nastąpi wskutek nieuzasadnionej odmowy przyjęcia przez członka zaproponowanych warunków pracy i płacy, zmniejszenia na podstawie uchwały rady spółdzielni stanu zatrudnienia podyktowanego gospodarczą koniecznością oraz przyznania członkowi prawa do emerytury.
Forma umowy
Stosunek pracy pomiędzy spółdzielnią i jej członkiem nawiązuje się przez spółdzielczą umowę o pracę. Forma tej umowy jest charakterystyczna jedynie do zatrudnienia w spółdzielniach pracy. Oznacza to, że umowa ta nie może być zawarta przez inne podmioty gospodarcze, niebędące spółdzielnią pracy, ani dotyczyć innych osób niż członków spółdzielni pracy. Z wyjątkiem umów o pracę na okres próbny, w sprawach nie uregulowanych przepisami prawa spółdzielczego, treść spółdzielczej umowy o pracę powinna odpowiadać wymogom przewidzianym w kodeksie pracy.
Spółdzielcza umowa o pracę może jednak zawierać także inne postanowienia, których wprowadzenie uznały strony w danym wypadku za konieczne. Takie dodatkowe postanowienia umowne mogą też wynikać z prawa obowiązującego w danej spółdzielni pracy, zawartego w aktach statutowych, stosownie do jej możliwości i potrzeb gospodarczych. Ponadto istota stosunku łączącego spółdzielnię pracy i jej członka wymaga od każdej ze stron elastyczności na zmiany uzasadniające odmienne uregulowanie wynikających z umowy praw i obowiązków.
Wynagrodzenie członka
Za pracę w spółdzielni członek spółdzielni otrzymuje wynagrodzenie, na które składa się wynagrodzenie bieżące i udział w części nadwyżki bilansowej przeznaczonej do podziału między członków zgodnie z zasadami ustalonymi w statucie. Wynagrodzenie bieżące członka i jego udział w nadwyżce bilansowej korzystają z ochrony, jaką prawo zapewnia wynagrodzeniu pracownika. Poza tym skoro nadwyżka bilansowa jest elementem wynagrodzenia, to roszczenia członków o jej wypłatę są roszczeniami ze stosunku pracy.
Odrębną kwestię stanowią udziały członkowskie. Zadeklarowanie udziałów jest bowiem obowiązkiem członka spółdzielni i dotyczy wszystkich rodzajów spółdzielni, a więc również spółdzielni pracy. Dlatego należy przyjąć, że roszczenia byłych członków o zwrot udziałów członkowskich nie są związane ze stosunkiem pracy, są zatem roszczeniami cywilnymi.
Najpierw wypowiedzenie zmieniające
Członek ma prawo do zatrudnienia stosownie do swoich kwalifikacji zawodowych i osobistych oraz aktualnych możliwości gospodarczych spółdzielni. W przypadkach, gdy jest to uzasadnione potrzebami gospodarczymi lub organizacyjnymi spółdzielni, a w szczególności:
wprowadzeniem nowych zasad wynagradzania,
likwidacją działu pracy, w którym członek jest zatrudniony,
likwidacją zajmowanego przez niego stanowiska pracy albo koniecznością zatrudnienia na danym stanowisku osoby o wyższych lub specjalnych kwalifikacjach,
oraz w razie utraty przez członka zdolności do wykonywania dotychczasowej pracy stwierdzonej orzeczeniem lekarskim albo niezawinionej przez niego utraty uprawnień koniecznych do jej wykonywania, możliwe jest wypowiedzenie członkowi spółdzielni warunków pracy lub płacy. Zaproponowane wówczas członkowi nowe warunki pracy lub płacy powinny odpowiadać jego kwalifikacjom i możliwościom gospodarczym spółdzielni.
Oznacza to, że w spółdzielczym stosunku pracy, w przypadku gospodarczej konieczności zmniejszenia zatrudnienia i zlikwidowania konkretnego stanowiska pracy, występuje w pierwszej kolejności konieczność dokonania spółdzielcy wypowiedzenia warunków pracy i płacy, a dopiero gdyby okazało się to niemożliwe lub spółdzielca bezpodstawnie odmówił przyjęcia odpowiednich warunków pracy, możliwe jest dokonanie wypowiedzenia definitywnego.
Ważne:
Jeżeli istnieje możliwość złożenia członkowi oferty nowych warunków pracy, to obowiązkiem spółdzielni pracy jest dokonanie wypowiedzenia zmieniającego.
Rozwiązanie umowy
Prawo spółdzielcze statuuje generalny zakaz rozwiązywania spółdzielczych umów o pracę, dopuszczając taką możliwość tylko w ściśle określonych sytuacjach. Rozwiązanie takiej umowy w czasie trwania członkostwa jest bowiem dopuszczalne tylko w przypadkach przewidzianych tym prawem oraz na skutek nieuzasadnionej odmowy przyjęcia nowych warunków pracy lub płacy, a także na mocy porozumienia stron przy jednoczesnym wypowiedzeniu przez członka członkostwa.
Rozwiązanie umowy spółdzielczej bez wypowiedzenia w czasie trwania członkostwa możliwe jest natomiast tylko z przyczyn uzasadniających według przepisów kodeksu pracy takie rozwiązanie umowy bez winy pracownika. Wypowiedzenie albo rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę, jak również wypowiedzenie warunków pracy lub płacy wymaga przewidzianego w kodeksie pracy współdziałania z organami związku zawodowego, jeżeli związek taki działa w spółdzielni.