Pojecie inteligencji

Okresleniem "inteligencja" poslugujemy sie po to, by scharakteryzowac róznice indywidualne w szybkosci i jakosci, z jaka ludzie rozwiazuja problemy czy zadania. Za bardziej inteligentnych uwazamy tych, którzy zadania i problemy rozwiazuja szybciej, lepiej i skuteczniej w porównaniu z innymi. Ta osoba, która nie jest zdolna do rozwiazania zadan, z jakimi inni ludzie radza sobie w miare latwo, jest uwazana za mniej inteligentna.

Stanowiska uczonych, jesli chodzi o charakterystyke inteligencji, sa rozbiezne.

• 70 lat temu W. Stern przedstawil definicje inteligencji kladac nacisk na jej funkcje adaptacyjna. I tak wg niego inteligencja, to ogólna zdolnosc adaptacji do nowych warunków i do wykonywania nowych zadan. Dzielem tego badacza bylo wprowadzenie pojecia ilorazu inteligencji (IQ - intelligence quotient), rozumianego jako iloraz wieku umyslowego dziecka do wieku zycia, pomnozony przez 100. Wiek umyslowy, to okreslenie poziomu rozwoju intelektualnego konkretnego dziecka, odpowiadajace przecietnemu wiekowi, w którym dzieci zazwyczaj osiagaja ten poziom rozwoju. Wspólczesnie, zwlaszcza w odniesieniu do ludzi doroslych, stosuje sie tzw. dewiacyjny iloraz inteligencji, czyli skale, w której wynikowi przecietnemu dla danej populacji przypisuje sie umowna wartosc 100, a standardowemu odchyleniu od przecietnej - umowna wartosc 15. Tak obliczony wskaznik pozwala ocenic poziom intelektualny jednostki na tle calej populacji.
  

• Wsród psychologów rosyjskich (np. B.M. Tieplow) stanowiskiem powszechnie akceptowanym jest rozumienie inteligencji w kategoriach efektywnosci dzialania, a wiec jest ona wlasciwoscia psychiczna, która przejawia sie we wzglednie stalej, charakterystycznej dla jednostki efektywnosci wykonywania zadan.
  

• Czesto inteligencje traktuje sie jako zdolnosc uczenia sie (G.A. Ferguson). Chodzi tu o nabyty przez jednostke repertuar zgeneralizowanych technik uczenia sie, a miara tak rozumianej inteligencji jest stopien trudnosci materialu (zadania), który jednostka potrafi sobie jeszcze przyswoic (nauczyc sie).
  

• W ciagu ostatnich 30 lat rozpowszechniony zostal poglad, zgodnie z którym inteligencja to zdolnosc rozwiazywania problemów. Zaznaczyc nalezy, ze takie rozumienie inteligencji skoncentrowane jest na procesach umyslowych (np. rozumowaniu, wnioskowaniu, mysleniu abstrakcyjnym, wykrywaniu, rozumieniu, itd.), a nie na trwalych wlasciwosciach intelektualnych czlowieka. Dlatego mówi sie w tym wypadku raczej o zachowaniach inteligentnych niz o inteligencji.
  Jednym z reprezentantów powyzszego podejscia jest J. Piaget, który zwraca uwage na specyfike rozwojowa procesów intelektualnych. Ich jakosc zmienia sie takze w zaleznosci od rodzaju rozwiazywanego zadania.
  

• Amerykanski psycholog E.G. Boring zaproponowal nastepujaca definicje inteligencji: inteligencja jest tym, co mierza testy inteligencji. Trzeba jednak przyznac, ze to operacjonistyczne podejscie, choc atrakcyjne - wystarczy bowiem podac metode badania inteligencji - nie posuwa nas naprzód w rozumieniu istoty inteligencji.
  

• Kanadyjski psycholog D.O. Hebb w roku 1949 wprowadzil pojecie inteligencji A i B, nawiazujac do znanych w biologii pojec genotypu i fenotypu: inteligencja A stanowi podstawowy potencjal intelektualny organizmu zdeterminowany przez genotyp (okreslajac tym samym górna granice mozliwosci czlowieka); inteligencja B zdeterminowana jest przez fenotyp i skladaja sie na nia te zdolnosci intelektualne, które przejawiaja sie w zachowaniu. Stanowia one wynik interakcji inteligencji A (dziedzicznie zdeterminowanej) ze srodowiskiem.
  

• Wprowadzono równiez termin inteligencja C, którego autorem jest P.E. Vernon. Tak rozumiana inteligencja ogranicza sie do zachowan, które ujawniaja sie w badaniach na podstawie testów inteligencji (inteligencja psychometryczna).
  

• Pogladem niejako ujmujacym w sposób syntetyczny istotne elementy rozsiane w rozmaitych definicjach inteligencji, jest propozycja J. Strelaua. Wg niego inteligencja, to konstrukt teoretyczny odnoszacy sie do wzglednie stalych warunków wewnetrznych czlowieka, determinujacych efektywnosc dzialan wymagajacych udzialu typowo ludzkich procesów poznawczych. Warunki te ksztaltuja sie w wyniku interakcji genotypu, srodowiska i wlasnej aktywnosci.
  

R.J. Sternberg i D.K. Detterman (1986) zorganizowali specjalne sympozjum, majace na celu zebranie opinii reprezentatywnej grupy badaczy na temat inteligencji. Wg tych autorów wspólczesne definicje inteligencji mozna podzielic na trzy grupy:

1) inteligencja jest okreslana jako zdolnosc uczenia sie na podstawie wlasnych doswiadczen (osoba inteligentna moze popelnic blad, ale raczej go nie powtórzy);

2) inteligencja to zdolnosc przystosowania sie do otaczajacego srodowiska (osoba inteligentna zachowuje sie adekwatnie do okolicznosci, a jesli nie przestrzega panujacych regul, to czyni to z innych powodów, niz z braku rozeznania wsród tych regul czy nieumiejetnosci wypracowania przystosowawczych wzorców dzialania);

3) inteligencja, to zdolnosc metapoznawcza, czyli rozeznanie we wlasnych procesach poznawczych i zdolnosc ich kontrolowania (osoba inteligentna "uzywa" umyslu bardziej refleksyjnie i jest w stanie intencjonalnie sterowac wlasnymi procesami poznawczymi).

* * *

Sternberg, Conway, Ketron i Bernstein (1981) pytali przypadkowe osoby w czytelni, na dworcu kolejowym i w supermarkecie, w jakim stopniu rózne zachowania ludzkie wydaja im sie inteligentne. To samo pytanie zadali ekspertom - psychologom ze stopniem doktora, zajmujacym sie zdolnosciami. Definicje laików i ekspertów nie byly identyczne, ale dosc podobne. Mozna wiec powiedziec, ze naukowe definicje inteligencji sa w pewnym sensie ekspresja okreslen potocznych. Zauwazono jednoczesnie, ze choc potocznie ludzie sadza, ze osoba inteligentna, to ktos radzacy sobie z problemami codziennymi i umiejacy sie adekwatnie zachowac w sytuacjach spolecznych, to oficjalna psychologia rzadko bierze ten fakt pod uwage.

Strukturalne (czynnikowe) koncepcje inteligencji

Koncepcje te sa odpowiedzia na pytanie, jaka jest wewnetrzna struktura inteligencji. Czy inteligencja, to jedna, czy tez wiele zdolnosci? Jesli jest to wiele zdolnosci, to jakie sa ich wzajemne relacje? Czy zdolnosci maja charakter hierarchiczny, czy raczej sa wzajemnie niezalezne od siebie? Aby odpowiedziec na te pytania, uzyto metody matematyczno-statystycznej, zwanej analiza czynnikowa. Za jej pomoca tworzono tzw. modele strukturalne.

Modele hierarchiczne

Pierwsza czynnikowa teorie inteligencji stworzyl C. Spearman pod wplywem obserwacji uczniów wiejskich szkól. Wzial on pod uwage ich oceny szkolne z róznych przedmiotów oraz dokonal pomiaru niektórych funkcji psychofizycznych. Korelacja wyników wykazala, ze pomiedzy ocenami z przedmiotów szkolnych i pomiarami psychofizycznymi istnieje okreslona hierarchia: najwyzej ze wszystkimi pomiarami korelowaly oceny z filologii klasycznej, nastepnie z jezyka francuskiego, angielskiego i matematyki. Najnizej ze wszystkimi pozostalymi ocenami i pomiarami korelowaly oceny z muzyki. Na podstawie tych wyników Spearman wysunal wniosek, ze wszystkie czynnosci umyslowe maja jedna wspólna funkcje, podczas gdy pozostale elementy tych czynnosci sa specyficzne, odrebne dla kazdej z nich. Owa naczelna zdolnosc intelektualna nazwal czynnikiem g (general), zas zdolnosci specjalne okreslil mianem czynników s (specific).

Zgodnie z ta dwuczynnikowa teoria zdolnosci wszystkie zdolnosci czlowieka skladaja sie z wyzej wymienionych dwóch niezaleznych czynników. Czynnik g jest rózny dla róznych osób, jednak wystepuje on zawsze jako ten sam w róznych zdolnosciach charakterystycznych dla jednej i tej samej osoby. Czynnik s jest natomiast nie tylko rózny dla róznych osób, ale takze rózny dla róznych zdolnosci wystepujacych u tej samej osoby. Zdaniem Spearmana, dla kazdego zadania lub czynnosci umyslowej mozna okreslic proporcje udzialu (nasycenie) czynnika g i czynnika s. Jesli proporcja uklada sie na korzysc g, zadanie mierzy raczej inteligencje ogólna, jesli na korzysc czynnika s - zadanie mierzy raczej specyficzna zdolnosc.

Wg Spearmana najlepszymi zadaniami (testami) mierzacymi inteligencje ogólna sa te, które polegaja na tzw. edukcji relacji i edukcji korelatu. Edukcja relacji (rysunek po lewej stronie) polega na ujmowaniu stosunku miedzy rzeczami (elementami), edukcja korelatu (rysunek po prawej stronie) - na wydedukowaniu, co jest brakujacym elementem, podczas gdy znana jest relacja.

* * *

Idee Spearmana znalazly wielu nastepców i kontynuatorów, tworzacych rózne odmiany hierarchicznych modeli inteligencji. Wszystkie modele tego rodzaju zakladaja istnienie inteligencji ogólnej, waznej dla wykonywania wszelkich czynnosci intelektualnych. Róznice dotycza liczby i wzajemnego ukladu zdolnosci nizszego rzedu.

Na poczatku lat 50 hierarchiczna strukture inteligencji zaproponowal P. Vernon, który - na podstawie badan testami zdolnosci umyslowych wsród 1000 rekrutów armii brytyjskiej - oprócz czynnika g wyróznil dwa duze czynniki grupowe (werbalno-szkolny: W; i przestrzenno-manualny: P) oraz pewna liczbe mniejszych czynników grupowych i duza liczbe czynników specyficznych. W obrebie czynnika werbalnego Vernon wyróznil czynnik slowny (S), liczbowy (L) i szkolny (E). Z kolei na czynnik przestrzenno-manualny (praktyczny) skladaja sie takie czynniki, jak sprawnosc mechaniczna (M), zdolnosci przestrzenne (O) i zdolnosci manualne (R). Im nizszy poziom w modelu bierzemy pod uwage, tym bardziej specyficzne i liczne sa wyodrebnione czynniki. Najnizej znajduja sie czynniki przejawiajace sie w konkretnych czynnosciach i majace specyfike zalezna od rodzaju czynnosci.

Rysunek: Model strukturalny wg Vernona zakladajacy hierarchiczny uklad czynników intelektualnych.

Inne rozwiazanie hierarchiczne zaproponowal R. Cattell. Rozdzielil on Spearmanowski czynnik g na dwa bardziej specyficzne czynniki g: inteligencje plynna (Gf) i inteligencje skrystalizowana (Gc).
Inteligencja plynna, zdefiniowana jako zdolnosc dostrzegania zlozonych relacji miedzy symbolami i wykonywania manipulacji na symbolach, niezaleznie od doswiadczenia osobniczego i znaczenia owych symboli, jest uwarunkowana wlasciwoscia fizjologiczna struktur nerwowych w mózgu i zalezy w decydujacej mierze od czynnika genetycznego. Ujawnia sie ona najbardziej w rozwiazywaniu zadan polegajacych na ujmowaniu stosunków miedzy rzeczami (elementami) w testach niewerbalnych (zob. edukcja relacji wg Spearmana). Mierza one wiec niewyuczona zdolnosc rozumowania. Inteligencja plynna rozwija sie tylko do osiagniecia okresu dojrzalosci.
Inteligencja skrystalizowana, zdefiniowana jako dysponowanie wiedza i umiejetnosciami waznymi w danym kontekscie kulturowym, wyraza sie glównie w rozwiazywaniu testów mierzacych zdolnosci werbalne, liczbowe oraz zdolnosc rozumowania oparta na znajomosci zasad logiki. Powstaje jako wynik doswiadczenia i uczenia sie, które nakladaja sie na inteligencje plynna. Zmienia sie wraz z wiekiem, duzy wplyw ma na nia kultura, w której sie wychowujemy. Inteligencja skrystalizowana rozwija sie do okresu starosci.

Cattell i Horn wyróznili ponadto trzy czynniki "drugiego rzedu", mianowicie ogólna zdolnosc wyobrazeniowa (Gv), ogólna plynnosc (Gr) i ogólna szybkosc (Gs). Pierwszy czynnik dotyczy sprawnosci w zakresie zadan o charakterze wyobrazeniowo-przestrzennym, drugi - sprawnosci w zakresie zadan wymagajacych rozpoznawania obiektów i przywolywania znaczenia pojec, a trzeci - ogólnego tempa pracy umyslowej.

Rysunek: Model strukturalny (hierarchiczny) wg Cattella.

Modele czynników równorzednych

Modele te stworzono, opierajac sie na zalozeniu, ze istnieje pewna liczba jednakowo waznych zdolnosci intelektualnych.

Klasycznym przykladem teorii czynników równorzednych jest teoria "zdolnosci podstawowych" opracowana przez L.L. Thurstone'a. W wyniku badan psychometrycznych oraz analizy czynnikowej (metoda centroidalna) autor ten otrzymal 7 podstawowych czynników, które nazwal zdolnosciami podstawowymi: rozumienie slów (V - verbal comprehension), plynnosc slowna (W - word fluency), zdolnosci liczbowe (N - number), zdolnosci przestrzenne (S - space), rozumowanie (R - reasoning), pamiec (M - memory) i szybkosc spostrzegania (P - perceptual speed). W pózniejszych badaniach Thurstone wykazal, ze wtórna analiza czynnikowa dokonywana na wyróznionych zdolnosciach umyslowych pozwala wyekstrahowac nadrzedny czynnik, nazwany zdolnoscia indukcji, który jest w zasadzie tozsamy ze Spearmanowskim czynnikiem g.
Samo pojecie inteligencji definiowane jest przez Thurstona jako zdolnosc do hamowania reakcji instynktownych. W niektórych sytuacjach bowiem organizm powinien powstrzymac sie od reagowania odruchowego, azeby sprawdzic alternatywne mozliwosci lub upewnic sie, ze reakcja odruchowa niczym nie grozi. Jesli jednostka jest do tego zdolna, lepiej radzi sobie z zadaniami intelektualnymi.

Kolejna, bardzo popularna teoria czynników równoleglych jest koncepcja J.P. Guilforda. W swoich obliczeniach stosowal on tzw. ortogonalna analize czynnikowa, wykluczajaca mozliwosc uzyskania czynników o strukturze hierarchicznej. Guilford wyszedl od twierdzenia, ze kazda zdolnosc mozna opisac, odwolujac sie do trzech wymiarów: operacji, tresci (materialu) i wytworu. Kazde zachowanie inteligentne wyraza sie zawsze w operacjach umyslowych, które sa wykonywane na okreslonym materiale (tresci) i prowadza do okreslonego wytworu. Wymiar operacji dotyczy procesów przetwarzania informacji i obejmuje 5 kategorii, które opisuja specyficzny dla czlowieka sposób funkcjonowania umyslu. Sa to: poznawanie, pamiec, wytwarzanie (myslenie) dywergencyjne, wytwarzanie kowengercyjne i ocenianie. Operacje sa wykonywane na dwóch rodzajach informacji, które dotycza tresci (materialu) i wytworu. Wymiar tresci odnosi sie do tresci informacji i obejmuje kategorie: figuralna, symboliczna, semantyczna i behawioralna. Wymiar wytworu odnosi sie do formalnego aspektu informacji i zawiera 6 kategorii: jednostki, klasy, relacje, systemy, przeksztalcenia i implikacje. Tak przedstawiony model intelektu stanowil dla Guilforda podstawe generowania hipotez odnosnie do nowych, dotad nie wyodrebnionych czynników inteligencji.

Symboliczne przedstawienie trójwymiarowego modelu struktury intelektu wg J.P. Guilforda.

Poznawcze koncepcje inteligencji

Paradygmat ten powstal w latach 1970 i polegal na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, jakie jest poznawcze podloze cech intelektualnych: co znaczy byc osoba inteligentna lub nieinteligentna w odniesieniu do funkcjonowania procesów poznawczych, np. uwagi czy pamieci?

* * *

W badaniach dotyczacych poznawczych korelatów inteligencji wykorzystywano tzw. elementarne zadania poznawcze (np. dotyczace procesu porównywania liter). Postawiono pytanie: co znaczy byc osoba uzdolniona werbalnie (E. Hunt)? Okazalo sie, ze korelacja miedzy natezeniem cechy wystepujacej na poziomie molarnym (zdolnosci werbalne) a parametrami procesu poznawczego dzialajacego na poziomie molekularnym (czas identyfikacji znaczenia liter) jest istotna, choc niezbyt wysoka. A wiec osoby uzdolnione jezykowo cechuja sie szybsza identyfikacja znaczenia liter, czyli krótszym czasem dostepu do magazynu leksykalnego.
Schemat kolejnych badan poszukujacych poznawczych korelatów zdolnosci umyslowych polegal na pomiarze parametrów wykonania elementarnych zadan poznawczych oraz na poslugiwaniu sie testami psychometrycznymi, w celu wykrycia zaleznosci korelacyjnych miedzy natezeniem np. inteligencji ogólnej a czasem i poprawnoscia wykonania zadania poznawczego. W ten sposób wykryto m.in., ze osoby inteligentne wykazuja przewage nad mniej inteligentnymi w zakresie weryfikowania tresci zadan, decyzji semantycznych i tempa rotacji mentalnej, a przede wszystkim w zakresie funkcjonowania pamieci krótkotrwalej i uwagi.

* * *

Nieco inne podejscie do problemu zaproponowal R. Sternberg. Polegalo ono na próbie dekompozycji "inteligentnego" procesu poznawczego. Autor ten sformulowal model teoretyczny myslenia przez analogie, zakladajacy wystepowanie pieciu skladników procesu poznawczego:

kodowanie pojedynczych skladników analogii,

wnioskowanie o relacji miedzy dwoma pierwszymi skladnikami (np. pojazd, samochód),

umiejscowienie trzeciego terminu analogii (np. owoc) w logicznej strukturze analogii,

zastosowanie wykrytej wiedzy na temat logicznej struktury analogii w celu wybrania poprawnej odpowiedzi (np. jablko),

udzielenie odpowiedzi na pytanie.

W wyniku weryfikacji trafnosci modelu teoretycznego Sternberg dotarl do czesci skladowych procesu poznawczego zaangazowanego w rozwiazywanie zadan intelektualnych, zbadal takze róznice indywidualne w tym zakresie. Stwierdzil on, ze choc osoby "psychometrycznie" inteligentne reaguja ogólnie szybciej, nie dotyczy to wstepnych etapów analizy zadania, które trwaja dluzej u osób uzdolnionych. Sternberg wyróznil 6 zródel róznic indywidualnych w ujeciu komponentowym: liczbe i rodzaj skladników, regule ich zestawienia w proces poznawczy, kolejnosc skladników, regule konczenia aktywnosci skladników, czas i poprawnosc dzialania skladników oraz rodzaj reprezentacji poznawczej, na której dzialaja skladniki.

* * *

Kolejnym zagadnieniem podjetym przez psychologów poznawczych byl zwiazek inteligencji z uczeniem sie. Na poziomie empirii nie udalo sie zebrac przekonujacych danych, które potwierdzalyby znaczenie procesów uczenia sie dla inteligencji. Nie wiadomo tez, czy lepiej sie uczymy, poniewaz jestesmy sprawni umyslowo, czy jest odwrotnie.
Sternberg zaproponowal teorie, zgodnie z która inteligencja powiazana jest z szybkim automatyzowaniem procesów poznawczych. Dzieki temu osoby inteligentniejsze wykonuja wiele czynnosci w sposób plynny, szybki, bez wysilku i bez koniecznosci sprawowania nad nimi swiadomej kontroli.
Inne wyjasnienie zaleznosci miedzy inteligencja a uczeniem sie proponuja Ackerman i Schneider, którzy nawiazali do koncepcji Fittsa o trzech fazach nabywania wprawy (1.faza poznawcza - opanowanie podstawowych czynnosci potrzebnych do wykonania zadania; 2.faza asocjacyjna - tworzenie i utrwalanie skojarzen; 3.faza autonomiczna - calkowita automatyzacja czynnosci i uwalnianie ich spod kontroli swiadomosci). Autorzy ci twierdza, ze im pózniejsza faza uczenia, tym mniejsze sa wymagania stawiane systemowi poznawczemu, zwlaszcza uwadze. Inteligencja zas, jako ogólna zdolnosc poznawcza, wazna jest tylko w pierwszej fazie nabywania wprawy. W drugiej fazie liczy sie szybkosc percepcyjna, w trzeciej - zdolnosci psychomotoryczne. Wnioskowac wiec mozna, ze odpowiednio dlugi proces nabywania wprawy w wykonywaniu zadania poznawczego powinien doprowadzic do zaniku korelacji miedzy inteligencja a parametrami wykonania tego zadania, glównie czasem reakcji.

Widzimy wiec, ze podlady Sternberga i Ackermana sa wzgledem siebie konkurencyjne. Jesli uczenie sie, to tworzenie struktur poznawczych, niezbednych do wykonania nowej reakcji - racje ma Ackerman, ale jesli uczenie sie polega na osiaganiu maksymalnego poziomu wykonania czynnosci - racje ma Sternberg.

Warto na koniec wziac pod uwage takze zaleznosc miedzy inteligencja, a czynnoscia nabywania wiedzy, szczególnie szkolnej. Korelacja miedzy tymi dwoma elementami jest slaba, choc pozytywna. Poziom intelektualny studenta odgrywa coraz mniejsza role w determinowaniu jego osiagniec na uczelni, wraz z uplywem kolejnych lat studiów. Wtedy wieksza role zaczynaja odgrywac czynniki motywacyjne, zainteresowania i cechy osobowosci.

* * *

Inna postulowana koncepcja w ramach psychologii poznawczej jest teoria Hunta i Lansmana, którzy przyjeli, ze poznawczym podlozem inteligencji sa zasoby uwagi, interpretowane jako wielkosc "mocy przetworzeniowej" systemu poznawczego.

Czynnosci dziela sie na takie, których wykonanie zalezy od danych (np. od wiedzy) i takie, których wykonanie zalezy od zasobów. Jesli czynnosc ma zwiazek z zasobami, poziom jej wykonania zalezy wprost proporcjonalnie od wielkosci przydzielonych jej zasobów. Jednak z powodu wykonywania wielu czynnosci równoczesnie, pojedyncza czynnosc nie moze otrzymac tyle zasobów, ile potrzebuje - system nadzoruje wykonanie wszystkich czynnosci konkurujacych o zasoby. Wielkosc zasobów uwagi jest ograniczona, choc indywidualnie zróznicowana. Im wieksza iloscia zasobów ktos dysponuje, tym wiecej moze ich przydzielic poszczególnym czynnosciom i procesom intelektualnym i tym mniejsze sa skutki ich deficytu.

Systematyczne badania na ten temat wykonal E. Necka. Najbardziej istotna okazala sie ocena wielkosci zasobów dokonywana na podstawie tego, jak bardzo wydluza sie czas reakcji w wypadku zadania A, jesli równolegle trzeba wykonywac zadanie B. Wszyscy badani gorzej radzili sobie w warunkach wymagajacych nadzorowania dwóch czynnosci, w porównaniu z tymi, gdzie nalezalo wykonac tylko jedna czynnosc. Okazalo sie jednak, ze osoby bardziej inteligentne tracily relatywnie mniej. Autor wyjasnil to posiadaniem przez nich zwiekszonej puli zasobów uwagi. Ten sam badacz sformulowal równiez hipoteze przelaczania zasobów uwagi z jednej czynnosci na druga - rozwiazywanie zadan intelektualnych wymaga chwilowego zignorowania pewnej czynnosci poznawczej (czynnosc A) w celu skoncentrowania sie na innej czynnosci, chwilowo wazniejszej (czynnosc B).

* * *

Zródel inteligencji upatrywano równiez w pojemnosci pamieci krótkotrwalej. Okazuje sie, ze ograniczenia tej pojemnosci uposledzaja nie tylko wykonywanie zadan scisle pamieciowych, ale takze zlozonych zadan poznawczych, np. rozwiazywanie problemów, analiza tekstu, rozumienie dyskursu, itp. Uznano, ze pamiec krótkotrwala bierze bezposredni udzial w bardziej zlozonych czynnosciach poznawczych - jest centralnym mechanizmem biezacego przetwarzania informacji. Przewaga danej osoby pod wzgledem maksymalnej pojemnosci pamieci roboczej i wolnego tempa zanikania informacji, umozliwia jej wykorzystanie wiekszej liczby jednostek informacji w dowolnym momencie procesu intelektualnego. Jest ona mniej podatna na negatywne skutki "przetargu" miedzy przechowywaniem a przetwarzaniem informacji, dzieki czemu jest w stanie skuteczniej kontrolowac przebieg procesu myslenia, z wiekszym prawdopodobienstwem dokonywac wgladu i wydajniej korzystac z jezyka.

* * *

W badaniach wykazano, ze wysoki poziom inteligencji wiaze sie równiez z poznawcza strategia analityczna, polegajaca na szeregowym przetwarzaniu kolejnych fragmentów zadania. Samo pojecie strategii poznawczej oznacza swoisty, jakosciowo odrebny sposób wykonywania pewnego zadania lub grupy zadan poznawczych. Wyróznia sie najczesciej strategie werbalna - przeciwna wyobrazeniowej - i analityczna - przeciwna globalnej.
Osoby inteligentne latwiej zmieniaja strategie, jesli szczególny uklad eksperymentu wymusza taka zmiane lub do niej zacheca. Wielu badaczy sadzi, ze uposledzenie umyslowe w istocie polega na niedoborze myslenia strategicznego, tzn. na poslugiwaniu sie nieadekwatna strategia lub na nieumiejetnosci przeniesienia wyuczonej strategii z jednej klasy zadan na inna.

Biologiczne koncepcje inteligencji

Ich rozwój mial zwiazek z powstaniem nowych technik badawczych: tomografii pozytronowej (badanie aktywnosci metabolicznej okreslonych obszarów mózgu) i rezonansu magnetycznego (badanie stopnia ukrwienia mózgu). Biologicznego podloza inteligencji upatruje sie obecnie w trzech zródlach: szybkosci neuronalnej, sprawnosci ukladu nerwowego i wielkosci mózgu.

Szybkosc neuronalna

Wg tej koncepcji podlozem inteligencji jest szybkosc przewodzenia impulsów w ukladzie nerwowym. Dzieki zwiekszonemu tempu przewodzenia niektóre osoby uzyskuja przewage w zadaniach intelektualnych - szczególnie w takich, gdzie wymagane jest szybkie reagowanie lub gdzie stawia sie osobom badanym ograniczenia czasowe. Ponadto, szybkie tempo procesów nerwowych sprawia, ze mniej jestesmy narazeni na to, ze nie zdazymy wypracowac rozwiazania, zanim informacje przechowywane w pamieci krótkotrwalej zanikna w wyniku procesów zapominania.

Jednym z dowodów na slusznosc teorii szybkosci neuronalnej sa badania behawioralne, w których wykazano ujemna korelacje miedzy ilorazem inteligencji a czasem reakcji prostej lub wyborem. Znaczy to, ze im wyzszy jest poziom inteligencji u danej osoby, tym krócej trwa u niej proces mentalny zaangazowany w wypracowanie pozadanego sposobu reagowania.
Zaznaczyc trzeba, ze inteligencja nie jest tutaj przyczyna, ale skutkiem. Pierwotnym czynnikiem sprawczym jest wlasnie szybkosc przewodzenia nerwowego, która decyduje o krótkim czasie reakcji (lub inspekcji) i jednoczesnie o podwyzszonej sprawnosci w zakresie testów inteligencji i innych zadan kryterialnych. Wydaje sie jednak, ze szybkosc neuronalna moze byc uznana za jedno z wielu zródel róznic indywidualnych w zakresie inteligencji psychometrycznej, poniewaz proporcja wariancji ilorazu inteligencji wyjasnionej przez miary szybkosci neuronalnej nie przekracza 15%.

Sprawnosc ukladu nerwowego

O zdolnosci umyslowej swiadczy takze biologiczna jakosc mózgu jako narzadu. Przejawami tej jakosci sa: odpornosc ukladu nerwowego na zaklócenia transmisji impulsów nerwowych i energetyczna wydajnosc mózgu.

Okazuje sie, ze osoby inteligentne charakteryzuja sie nie tylko krótkim czasem reakcji, ale takze niewielkim odchyleniem poszczególnych czasów reakcji od sredniej. Reaguja wiec szybciej i bardziej regularnie od osób mniej inteligentnych. Wyjasnia sie to wieksza niezawodnoscia ukladu nerwowego osoby bardziej inteligentnej. Sama regularnosc, jak sie okazuje, zezwala na skrócenie czasu reakcji, poniewaz system niezawodny w mniejszym stopniu narazony jest na powtórki i inne procesy zwiazane z "naprawieniem" popelnionych bledów. Odpornosc systemu nerwowego na bledy zwiazana jest takze z kompetencja w zakresie trudnych zadan, wymagajacych myslenia, rozumowania i innych czynnosci intelektualnych.

Danych na temat zwiazku inteligencji z wydajnoscia energetyczna mózgu dostarczyl R. Haier i jego wspólpracownicy. Generalnie rozwiazywaniu zadan trudnych towarzyszy wiekszy poziom zuzycia glukozy. Sa one wiec bardziej energochlonne od zadan prostych. Okazuje sie jednak, ze osoby intelektualnie uzdolnione sa w stanie rozwiazywac trudne zadania przy stosunkowo niewielkim zapotrzebowaniu na glukoze. Innymi slowy, wydatkuja one mniej energii, niz osoby o nizszym poziomie inteligencji. Wyjasnic to mozna z jednej strony wyzsza energetyczna wydajnoscia tkanki mózgowej u osób inteligentniejszych, z dugiej zas strony - stosowaniem przez nich skuteczniejszych strategii rozwiazywania zadan lub wyzszym tempem uczenia sie rozwiazywania pewnych klas problemów i upraszczaniem sobie w ten sposób zadania.

Wielkosc mózgu

Niektórzy zwolennicy podejscia biologicznego twierdza, ze wielkosc mózgu powinna byc proporcjonalna do poziomu inteligencji. Faktem jest, ze w proporcji do masy ciala czlowiek dysponuje najwiekszym mózgiem posród wszystkich gatunków (z wyjatkiem delfinów :-)), jednak w obszarze róznic wewnatrzgatunkowych hipoteza ta wydaje sie byc mniej oczywista.
P. Rushton wykryl znaczace róznice miedzyrasowe i miedzyplciowe w zakresie wzglednej pojemnosci czaszki. Najbardziej pojemne czaszki (w proporcji do wagi ciala) maja przedstawiciele rasy zóltej, nieco mniejsze - rasy bialej, najmniejsze - rasy czarnej. Ponadto, niezaleznie od rasy, bardziej pojemne czaszki wystepuja u mezczyzn, niz u kobiet. Badacz ten wykazal takze, ze istnieje pozytywna korelacja (ok. 0,40) miedzy pojemnoscia czaszki a ilorazem inteligencji, niezaleznie od rasy i plci. Im wyzej okreslony test "laduje" czynnik inteligencji ogólnej, tym silniej jego wynik koreluje z pojemnoscia czaszki. Róznice w zakresie ilorazu inteligencji i pojemnosci czaszki ujawniaja sie tuz po urodzeniu i utrzymuja w pózniejszych okresach rozwoju.
Badaniom Rushtona niewiele mozna zarzucic od strony naukowej, jedynie to, ze nie zawsze bierze on pod uwage gestosc "upakowania" neuronów w czaszce, co moze podwazac przydatnosc pojecia "pojemnosci czaszki". Sam autor sugeruje, ze pojemnosc czaszki odzwierciedla stopien zlozonosci budowy mózgu, np. liczbe neuronów, aksonów i polaczen synaptycznych. O inteligencji czlowieka decydowalaby wiec nie tyle wielkosc mózgu, ile wlasnie stopien jego zlozonosci.

Bibliografia:

Necka, E. (2001). Inteligencja. W: J. Strelau (red.). Psychologia. Podrecznik akademicki. Psychologia ogólna. (t.2, s.721-760). Gdansk: Gdanskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Sternberg, R.J., Conway, B.E., Ketron, J.L., Bernstein, M. (1981). People's conceptions of intelligence. Journal of Personality and Social Psychology, 41, 37-55.

Sternberg, R.J., Detterman, D.K. (red.). (1986). What is intelligence? Contemporary viewpoints on its nature and definition. Norwood, NJ: Ablex.

Strelau, J. (1997). Inteligencja czlowieka. Warszawa: Wydawnictwo "Zak".

---