Torkwato Tasso, Gofred abo Jeruzalem wyzwolona,

przeł. Piotr Kochanowski, wyd., wstęp i obj. Roman Pollak,

wyd. 3 całk., BN II 4, 1951.

WSTĘP

1. Epika włoska przed Tassem.

• najwybitniejszy Orland szalony Ariosta 1532, potem upadek polityczny Włoch i rozkład rene-sansowej literatury.

• poemat Tassa późno, Tasso 1544-1595, syn poety, dworzanin, szkoła jezuicka, studia w Padwie, wpływ ojca, filologa, krytyka i literata Speroniego, historyka Sigoniusa, ponure życie na dworze w Ferrarze, degeneracja życia dworskiego.

2. Geneza poematu.

• o poemacie heroicznym Tasso od młodości, próba Rinaldo 1562, wzorowany na Eneidzie i Orlandzie szalonym, szkic Jerozolimy, od 1565 praca nad poematem.

• teoria heroicznej poezji: jedność akcji, treść historyczna, wzajemne powiązanie epizodów, cu-downość (siły nadprzyrodzone), brak przesady i maniery, fikcja romansowa.

• pracę przerywają inne utwory (Aminta 1573, dramat pasterski), choroby, podróże, miłosne udręki, 1575 koniec pracy, wątpliwości (natury religijnej i moralnej), inkwizycja żąda usunięcia części romansowej, Speroni krytyka budowy utworu, szaleństwo Tassa, zmiany Jerozoli-ma zdobyta 1593, w ciągu 1580 kilka wydań na podstawie rękopisów (Tasso w szpitalu), w 1581 poprawniejsza wersja.

• platońska idealizacja miłości, poetyka Arystotelesa na budowę poematu, studia nad średnio-wieczem, część romansowa głównie z renesansu.

• część romansowa tłumaczona alegorycznie (obrona przed inkwizycją), od Tassa barok we włoskiej poezji.

3. Trudność przekładu w Polsce.

• mało rozwinięta kultura językowa, raczej tematyka polityczna, publicystyczna, brak kobiety w literaturze.

• Piotr Kochanowski: ur. 1566, syn literata, Mikołaja Kochanowskiego (brata Jana z Czarnola-su), 1583 w Królewcu, kilkakrotnie do Padwy, 1602 sekretarz królewski, porzuca służbę dwor-ską, osiada w Krakowie, 1618 przekład Gofreda, zm. 1620, gruntowna znajomość języka wło-skiego, przekład Orlanda szalonego, spolszczenie, opisy batalistyczne po raz pierwszy na tak wielką skalę, wysoki kunszt tłumacza mimo ciężkości języka.

TEKST

• dedykacja dla Jana Tęczyńskiego, mecenasa, zm. 1637 r. jako ostatni z rodu.

• Do czytelnika - coś nowego, może zaskoczyć.

1. PIEŚŃ.

• Argument = streszczenie pieśni.

• Gofred dowódcą wyprawy chrześcijan, przegląd wojska, jerozolimski król bardzo się boi.

• dwa razy „Panno” - zamiast do Muzy tłumacz do NMPanny, Bóg każe Gabrielowi namówić Gofreda na atak na Jerozolimę, Gofred wysyła listy, wszyscy przybywają do Tortozy (obierają na swego dowódcę Gofreda - Hetmana), jego długa mowa, Piotr Pustelnik (Eremita z Amiens, głosiciel pierwszej wyprawy krzyżowej) - wszyscy chcą być równi sobie, dlatego się kłócą między sobą, chce Gofreda za dowódcę, z pomocą Ducha Świętego wszyscy się zga-dzają, przegląd wojsk: francuskich z Ugonem, królewskim bratem, Holendrzy z Rupertem, Anglicy, Klorynda i zakochany w niej Tankred.

• król jerozolimski niszczy jedzenie i zatruwa wodę.

2. PIEŚŃ.

• Izmen (czarownik) nadaremnie czaruje, król jerozolimski chce zabić chrześcijan, wykrada z kościoła święty obraz, daje go Izmenowi, temu obraz znika, Izmen wini za to chrześcijan, szu-kają złodzieja, atakuje lud, Zofronija - piękna dziewczyna i Olind - zakochany w niej bez wza-jemności, ona chce zginąć za chrześcijan, przyznaje się do kradzieży obrazu, Olind też się przyznaje, oboje wtrąceni do więzienia, on narzeka, ona radzi mu cierpieć dla Boga, Klorynda ich ratuje, poganka, rozmawia z Królem, Olind żeni się z Zofroniją.

• Gofred przybywa do Emaus, rozmowa z posłami z Egiptu, Alet mówi o wielkich trudnościach (brak jedzenia, wody itp.), Gofred jednak się nie załamuje, wojna z Egiptem („Janus wrota otworzył zamknione”).

3. PIEŚŃ.

• wojska przybywają pod Syjon, naprzeciw nim wyjeżdża Klorynda, potyczka, Król patrzy z mu-rów i pyta Erimiję o walczących (postać zmyślona, skrycie kocha Tankreda, który obszedł się z nią po rycersku, gdy była u niego w niewoli), pojedynek Kloryndy i Tankreda, chce, żeby wycięła mu serce, gdy on zginie, ktoś ją rani, on rzuca się, by dopaść tamtego, ona wraca do bitwy.

• Gofred zastanawia się, jak zdobyć miasto.

4. PIEŚŃ.

• Pluton jest zły, że chrześcijanom się dobrze wiedzie, chce się sprzeciwić Bogu („Głupiec opę-tany”), w Damaszku czarnoksiężnik Hidraot, jego siostra Armida ma uwieść kilku chrześcijan, idzie do Hetmana, skarży się, że okrutny ojciec chciał ją wydać za okrutnika, chce pomocy żołnierzy w zdobyciu jej państwa, Gofred boi się, czy to nie podstęp, decyduje się poczekać, mają cel do zdobycia i nie mogą się rozdrabniać, ona zalewa się łzami, grozi samobójstwem.

• niesnaski w wojsku, żołnierze źli na Gofreda, zakochany Eustacy chce jej pomóc na własną rękę.

5. PIEŚŃ.

• Armida zwodzi coraz więcej żołnierzy, konflikt Rynalda i Gernanda, biją się, Gernand zranio-ny, Gofred przybiega, Rynald wydalony z wojska, Tankred go bronił.

• Armida zła, że nie uwiodła Gofreda i Tankreda, losowanie, kto z nią pojedzie, zbóje arabscy zaatakowali wojska egipskie.

6. PIEŚŃ.

• Argant, poganin, rwie się do walki, ma dosyć siedzenia w oblężonym mieście, wyzywa na po-jedynek chrześcijanina, wyrywa się Otton przed Tankreda, Otton wypadł z siodła, Argant ata-kuje pieszego, tratuje Ottona, Tankred go atakuje, pojedynek, noc, poganin Pindor i chrześci-janin Arydeus radzą im zaprzestać walki po ciemku.

• Erminija była w niewoli u Tankreda, ale doznała od niego tylko uprzejmości, po ciemku idzie do niego z miasta, z ziołami, przyjaciółka Kloryndy, nie mogła (nie chciała) zabić Arganta, ubrała zbroję Kloryndy, chrześcijanie wzięli ją za Kloryndę, Tankred za nią jedzie.

7. PIEŚŃ.

• Erminija ucieka, w końcu przyjmuje ją pasterz, starzec, Tankred jej szuka, wpada w sidła Ar-midy, Rambald (stał się poganinem) żąda poddania się Tankreda, pojedynek, Tankred w nie-woli, Rambald ucieka, Argant Argant coraz słabszy, ale jedzie na pojedynek z Tankredem, Rajmund go zastępuje, Argant coraz słabszy.

• Belzebub wyładowuje swoją złość - deszcz, burza, grad.

8. PIEŚŃ.

• zginął królewicz szwedzki - Sven, niesnaski w wojsku przeciwko Gofredowi (wspomniany wy-gnany Rynald), pogłoska, że Rynald zginął (zbroja), Argillanowi śni się zjawa Rynalda i ostrzega przed zdradą Gofreda, Włosi szemrają, Gofred słyszy, prosi Boga o obronę, uspoka-ja gwar.

9. PIEŚŃ.

• Alekto od Belzebuba pomaga Sułtanowi (Solimanowi), radzi uderzyć na chrześcijan o półno-cy; Stworzyciel każe św. Michałowi odwołać moce szatańskie.

• Argant i Klorynda szaleją w bitwie, Gofred też, Sułtan ucieka.

10. PIEŚŃ.

• Sułtan Soliman ucieka, pokazuje mu się zjawa Izmena, odradza mu ucieczkę do Egiptu, bo król egipski chce już wracać, obiecuje mu bezpieczne wprowadzenie do Jerozolimy, zagojone rany, przenosi go powietrzem.

• przepowiednia, że (w 1187) sułtan Saladyn zdobędzie Jerozolimę z rąk krzyżowców, rada z Królem - wątpią na szybką pomoc Egipcjan.

• tymczasem Gofred wypytuje żołnierzy, który wrócili od Armidy, zamieniła ich w ryby, tylko Rambald przyjął jej wiarę, reszta zamknięta w ciemnicy (chyba odmienieni), Tankred też tam był, oni w darze posłowi króla z Damaszku, Rynald ich uwolnił, Piotr Pustelnik prorokuje.

11. PIEŚŃ.

• szturm chrześcijan, wcześniej na mszy, procesja, Gofred w lekkiej zbroi (oddał się w Boską opiekę), Klorynda strzela z łuku nieprzerwanie, szturm - drabiny, Klorynda rani Gofreda nad kolanem, Hetman wyciąga sobie strzałę, Anioł Stróż go leczy, Hetman wraca do bitwy, noc zapada, chrześcijanie zbierają rannych.

12. PIEŚŃ.

• Klorynda i Argant chcą podpalić jakąś wieżę chrześcijan, Król opowiada Kloryndzie o jej naro-dzeniu: matka była Murzynką, urodziła białe dziecko, ukrywała je (inny kolor skóry - ojciec?), szukała Murzynka, Królowi oddała Kloryndę, on ją niósł, zaatakowała ich lwica, polizała małą, karmiła, mało nie utonęli, wychował ją na pogankę (rodzice chrześcijanami).

• Klorynda wychodzi z Argantem, podpalają wieżę, Klorynda stacza pojedynek z Tankredem, rani ją śmiertelnie, nawraca się, Tankred biegnie po wodę, chrzci ją, ona umiera, Rotmistrz zabiera jej ciało, żeby wilki go nie pożarły, rannego Tankreda zanoszą do obozu, wraca mu przytomność, lamentuje, Pustelnik go strofuje i pociesza, śni mu się ona, mówi, że jest u Bo-ga szczęśliwa.

• Argant przysięga Tankredowi zemstę.

13. PIEŚŃ.

• Izmen posyła czarty do lasu, by straszyli cieśle, płonie ogień - las się pali (chyba), Tankred już wyzdrowiał, chce iść w ogień, wraca, ale Piotr Pustelnik odradza mu zwojowanie lasu, wo-da wysycha w małym strumyku - Syloe, gorąco wykańcza chrześcijan, Hetman modli się o deszcz, pada.

14. PIEŚŃ.

• zapada noc; Hetmanowi ukazuje się zmarły przyjaciel, Ugon, zapowiedź zwycięstwa, ale dro-go okupionego, rada - wezwanie Rynalda, Gwelf namawia Hetmana, by odpuścił winy Rynal-dowi, chce go szukać razem z Ubaldem, spotykają starca, do którego kazał im się zwrócić Piotr Pustelnik, on opowiada o zdradzie Armidy, Rynald został przez nią zwabiony, twardo us-nął, związała go i uwiozła na latającym wozie na Wyspy Szczęśliwe, przepowiednia: uwolnie-nie Rynalda dzięki Pani.

15. PIEŚŃ.

• wsiadają do łodzi, z łodzi widzą wojska egipskie, Pani opowiada im o mijanych krainach, kilka dni później dopływają do Wysp Szczęśliwych, Pani towarzyszy Karzeł, widzą lwa, który ucie-ka, unikają zatrutego strumienia i kuszenia pięknych nimf.

16. PIEŚŃ.

• weszli do pałacu i zobaczyli Rynalda z głową na kolanach Armidy, potem ona odeszła do pa-łacu, a on sam został w ogrodzie, żołnierze do niego wyszli, on się zerwał, Armida ich goni, płacze, ale on odchodzi, jej rozpacz (jak Dydona w Eneidzie), wzlatuje w powietrze (jak Me-dea), zapada noc.

17. PIEŚŃ.

• przegląd wojsk egipskich, atak na chrześcijan, hetmanem wojsk Emiren, Armida się im skarży i żąda zemsty; Rynald wdziewa zbroję, na której wyryte są dzieła przodków, Karzeł podaje mu miecz, spotkanie z Gofredem.

18. PIEŚŃ.

• Rynald prosi Gofreda o odpuszczenie win, Gofred wysyła go do lasu, Rynald spotyka się z in-nymi żołnierzami, modli się i idzie do lasu, różne dźwięki, zdradliwa woda, wonne kwiaty gdziekolwiek stanie, topola rodzi nimfę, nimfy ciągną Rynalda do tańca, Armida mu się uka-zuje, on chce zabić mirt, ona zmienia się w potwora, ściął dąb, czary się odwróciły.

• Gofred go za to chwali, budują nową wieżę, do Gofreda przylatuje orzeł z listem od hetmana egipskiego do Aladyna, po nocy szturm chrześcijan, Archanioł Michał informuje Gofreda, że nadszedł dzień uwolnienia z niewoli Syjonu, duchy zmarłych pomagają w zdobywaniu Jerozo-limy (m.in. Ugon), miasto zwyciężone.

19. PIEŚŃ.

• Argant pojedynkuje się z Tankredem, przedtem się wyzywają (zabójca niewiast itp.), ciężko ranny Tankred, zabija Arganta, zdobywana Jerozolima, Król ucieka na zamek, wysyła posła do wojsk egipskich.

• Wafryn (sługa Tankreda), jak Armida znów zwodzi i prosi o pomoc, on próbuje ją oszukać, ale ona mu nie wierzy, to Erminija, jadą gdzieś dalej, znajdują nieprzytomnego Tankreda, ona go leczy, on przytomnieje, przyszli jego żołnierze, zabierają go do obozu, Rajumnd rozmawia z Hetmanem.

20. PIEŚŃ.

• bitwa chrześcijan z Egipcjanami, Armida widzi Rynalda, chce go zabić strzałą, ale nie może, zamek zdobyty, Rynalda wyzywa Adrast (obrońca Armidy), Soliman ginie, Armida ucieka, Ry-nald za nią jedzie, ona chce popełnić samobójstwo, on ją powstrzymuje.

• „Tak Gofred wygrał”.

3