ROZDZIAŁ II - SPADEK
POJĘCIE SPADKU
Definicja znajduje się w art. 922 k.c.
Spadek obejmuje prawa i obowiązki zmarłego, które spełniają jednocześnie cztery kryteria:
mają charakter cywilnoprawny
mają charakter majątkowy
nie są ściśle związane z osobą zmarłego
nie przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy osoby te są spadkobiercami
ad 1.
prawa i obowiązki o charakterze cywilnoprawnym to nie tylko te prawa i obowiązki, które wynikają ze stosunków prawnych unormowanych w k.c., ale także ze stosunków prawnych regulowanych przez:
ustawy szczególne, zaliczane do prawa cywilnego - np. prawo autorskie
niekiedy nawet przez przepisy innych gałęzi prawa np. prawa pracy
np. uprawnienie pracownika do żądania zapłaty należności ze stosunku pracy, które
były już wymagalne za życia albo
stały się wymagalne z chwilą rozwiązania umowy przez jego śmierć
uprawnienie to przechodzi wówczas na spadkobierców, chyba, że podlega wyłączeniu ze spadku ze względu na kryterium trzecie lub czwarte
u uznaniu praw lub obowiązków za cywilnoprawne decydują nie oceny formalne, lecz merytoryczny charakter stosunku cywilnoprawnego za stosunki cywilnoprawne należy uznać te stosunki majątkowe, które opierają się na zasadzie autonomii (brak podporządkowania jednej strony drugiej) uczestniczących w tych stosunkach stron
nie należą do spadku
prawa i obowiązki wynikające ze stosunków o charakterze:
prawnoadministracyjnym
np.
prawa i obowiązki oparte na zezwoleniu administracyjnym na wykonywanie określonej działalności albo koncesji na prowadzenie takiej działalności ( art. 14-34 ustawy z dnia 19 listopada 1999r. - Prawo działalności gospodarczej)
prawa i obowiązki wynikające z pozwolenia na broń (ustawa z 21 maja 1999r. o broni i amunicji)
prawnofinansowym
zobowiązania podatkowe - mimo, że ordynacja podatkowa przewiduje ich przejęcie przez spadkobierców, a zatem wpływają na wysokość spadku
(art. 97 ordynacji)
prawnokarnym
obowiązek zapłaty grzywny orzeczonej w postępowaniu karnym
środki zgromadzone na rachunku zmarłego członka otwartego funduszu emerytalnego (ustawa z 28 sierpnia 1997r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych)
1/2 przekazywana małżonkowi w zakresie, w jakim środki te były objęte przedmiotem wspólności majątkowej
druga połowa - przypada podmiotom wskazanym przez zmarłego
uprawnienia powyższe nie należą do spadku; w braku osób wskazanych, ta druga połowa podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych
uprawnienie do świadczeń emerytalnych i rentowych - nie ma charakteru cywilnoprawnego więc nie wchodzi do spadku
nawet prawo do świadczeń należnych do dnia śmierci uprawnionego przechodzą - poza trybem spadkobrania - na osoby oznaczone przez ustawę, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń społecznych z 17.XII.1998 r.)
ad 2.
Prawami niemajątkowymi, są te, które nie są bezpośrednio uwarunkowane interesem ekonomicznym uprawnionego
Do spadku , ze względu na swój niemajątkowy charakter, nie należą:
wszystkie prawa osobiste związane z ochroną dóbr osobistych w rozumieniu art. 23 - 24 k.c.
Gasną one z chwilą śmierci ich podmiotu i nie przechodzą na spadkobierców. Uprawnienie przewidziane w niektórych przepisach szczególnych oznaczonych osób do żądania ochrony określonych dóbr osobistych zmarłego jest własnym prawem tych osób, a nie wynikiem przejścia na nie praw zmarłego.
prawa rodzinne, wynikające ze stosunków prawnorodzinnych
wyjątek od charakteru niemajątkowego tych praw: należy pamiętać, że prawo do alimentacji ma charakter majątkowy nie należą one do spadku, ze względu na fakt, że są ściśle związane z osobą
np. prawa wynikające z małżeństwa lub z władzy rodzicielskiej - prawo żądania rozwodu, ustalenia lub zaprzeczenia ojcostwa
ad 3.
Nie wchodzą do spadku prawa i obowiązki majątkowe, te które są ściśle związane z osobą zmarłego
prawa i obowiązki o treści majątkowej wynikające ze stosunków rodzinnych
prawo żądania dostarczania środków utrzymania gaśnie z chwilą śmierci uprawnionego
obowiązek dostarczania tychże środków nie przechodzi na spadkobierców zobowiązanego
jednakże raty alimentacyjne, które stały się wymagalne za życia uprawnionego i zostały prawomocnie zasądzone należą do spadku po uprawnionym; analogicznie spadkobierców zobowiązanego obciąża obowiązek uiszczenia rat alimentacyjnych, które stały się wymagalne za życia ich spadkodawcy
Są jednak pewne wyjątki istnieją takie prawa i obowiązki majątkowe, wynikające ze stosunków rodzinnych, które przechodzą na spadkobierców.
prawa majątkowe, które ex definitione nie mogą trwać dłużej niż przez okres życia uprawnionego
użytkowanie
służebności osobiste (jest jednak wyjątek wynikający z art. 301 § 2 k.c.)
prawo do renty przyznanej w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia (art. 444 k.c.) albo ustanowionej w drodze umowy (art. 905 k.c.)
prawo dożywocia (art. 908 i 909 k.c.)
prawa i obowiązki wynikające z niektórych stosunków obligacyjnych, ulegających rozwiązaniu w razie śmierci jednej ze stron zwykle skutek ten zależy od dalszych okoliczności określonych w ustawie lub od treści umowy
umowa o dzieło (art. 645 § 1 k.c.)
Art. 645. § 1. Umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie, rozwiązuje się wskutek jego śmierci lub niezdolności do pracy.
zlecenie (art. 747 i 748 k.c.)
Art. 747. W braku odmiennej umowy zlecenie nie wygasa ani wskutek śmierci dającego zlecenie, ani wskutek utraty przez niego zdolności do czynności prawnych. Jeżeli jednak, zgodnie z umową, zlecenie wygasło, przyjmujący zlecenie powinien, gdyby z przerwania powierzonych mu czynności mogła wyniknąć szkoda, prowadzić te czynności nadal, dopóki spadkobierca albo przedstawiciel ustawowy dającego zlecenie nie będzie mógł zarządzić inaczej.
Art. 748. W braku odmiennej umowy zlecenie wygasa wskutek śmierci przyjmującego zlecenie albo wskutek utraty przez niego pełnej zdolności do czynności prawnych.
umowa spółki
W wypadku śmierci wspólnika umowa spółki ulega rozwiązaniu w stosunku do niego; jeżeli było tylko dwóch wspólników - cała spółka przestaje istnieć skutek ten można jednak wyłączyć, postanowieniem w umowie:
Art. 872. Można zastrzec, że spadkobiercy wspólnika wejdą do spółki na jego miejsce. W wypadku takim powinni oni wskazać spółce jedną osobę, która będzie wykonywała ich prawa. Dopóki to nie nastąpi, pozostali wspólnicy mogą sami podejmować wszelkie czynności w zakresie prowadzenia spraw spółki.
RATIO LEGIS: powyższe stosunki prawne strony nawiązują zwykle bądź ze względu na szczególne umiejętności (umowa o dzieło) jednej z nich bądź z uwagi na osobiste zaufanie (zlecenie, spółka)
Ustaje stosunek członkostwa w spółdzielni; wygasają wynikające z tego stosunku, a ściśle związane z osobą członka, spółdzielcze prawa organizacyjne (prawo do udziału w walnym zgromadzeniu, do sprawowania funkcji w organach spółdzielni)
na spadkobierców przechodzą prawa majątkowe członka, jakie by mu przysługiwały w razie wystąpienia ze spółdzielni, w szczególności:
prawo do udziału
prawo do wkładu
spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkaniowego jest ściśle związane z osobą członka spółdzielni. jest niezbywalne, nie przechodzi na spadkobierców. PODLEGA DZIEDZICZENIU WKŁAD MIESZKANIOWY JAKO WIERZYTELNOŚĆ; jeżeli przysługiwało obojgu małżonkom, w razie śmierci jednego z nich lokatorskie prawo do lokalu przysługuje w całości małżonkowi pozostałemu przy życiu
Osobom zamieszkałym ze zmarłym:
małżonkowi
dzieciom
innym osobom bliskim
przysługuje roszczenie:
o przyjęcie do spółdzielni
o przydział lokalu po byłym członku
w razie:
wygaśnięcia lokatorskiego prawa do lokalu w następstwie ustania członkostwa
śmierci członka w okresie oczekiwania na zawarcie umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu
prawo do zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę doznaną wskutek naruszenia dóbr osobistych wyjątkowo wchodzi do spadku jeżeli roszczenie z tego tytułu zostało uznane na piśmie albo powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego (art. 448 w zw. z art. 445 § 3 k.c.)
ad 4.
Sytuacje przewidziane w rozmaitych przepisach szczególnych. Rozwiązanie ma na celu zapewnić ochronę interesów wskazanych w takich przepisach osób - sukcesja odrywa się od rozwiązań prawa spadkowego, przejście praw i obowiązków polega na następstwie szczególnym.
Nie wchodzi do spadku ze względu na przejście na oznaczone osoby, niezależnie od tego czy są spadkobiercami następujące prawa i obowiązki cywilnoprawne:
przejście stosunku najmu w razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego na wymienione w art. 691 k.c. osoby bliskie najemcy, które stale z nim mieszkały, aż do chwili śmierci;
Stosuje się to również do stosunku najmu nawiązanego na mocy decyzji administracyjnej o przydziale. Jednak w tym przypadku stwierdzenie wstąpienia w najem należy do drogi sądowej.
następuje z mocy prawa z chwilą śmierci dotychczasowego najemcy
zstępny bliższego stopnia nie wyłącza zstępnych stopnia dalszego
służebność mieszkania po śmierci uprawnionego jeżeli tak się umówiono przysługiwać może dzieciom, rodzicom i małżonkowi (art. 301 § 2 k.c.)
suma przypadająca uprawnionemu (zmarłemu) z tytułu ubezpieczenia osobowego --. Uprawnione do jej otrzymania są wyłącznie osoby wskazane w umowie bądź w ogólnych warunkach ubezpieczenia.
środki zgromadzone na rachunku otwartego funduszu emerytalnego - ½ ma przypadać osobom wskazanym przez zmarłego członka funduszu
środki zgromadzone na rachunku bankowym - pewna ich część. Po śmierci posiadacza rachunku bank zobowiązany jest wypłacić:
kwotę potrzebną na pokrycie kosztów pogrzebu w zakresie „odpowiadającym zwyczajom przyjętym w środowisku zmarłego” (to unormowanie nie narusza obowiązku ponoszenia tych kosztów, który obciąża zazwyczaj spadkobierców -art. 922 k.c.)
osobie wskazanej przez posiadacza rachunku kwotę nie wyższą niż dwudziestokrotne miesięczne wynagrodzenie
kwoty wypłacone z tych tytułów nie należą do spadku po wkładcy jednakże w myśl ustawy o podatku od spadków i darowizn, nabycie praw do wkładu oszczędnościowego na podstawie dyspozycji wkładcy na wypadek jego śmierci podlega opodatkowaniu przewidzianemu w tej ustawie
ad (b).
Na skutek oświadczenia wkładcy złożonego bankowi umowa ta staje się umową o świadczenie na rzecz osoby trzeciej.
Złożenie tego oświadczenia jest czynnością na wypadek śmierci co powoduje że:
oświadczenie to nie wiąże wkładcy - może być w każdej chwili zmienione lub odwołane
nie ma zastosowania art. 393 § 2 k.c.
Art. 393. § 1. Jeżeli w umowie zastrzeżono, że dłużnik spełni świadczenie na rzecz osoby trzeciej, osoba ta, w braku odmiennego postanowienia umowy, może żądać bezpośrednio od dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia. § 2. Zastrzeżenie co do obowiązku świadczenia na rzecz osoby trzeciej nie może być odwołane ani zmienione, jeżeli osoba trzecia oświadczyła którejkolwiek ze stron, że chce z zastrzeżenia skorzystać. § 3. Dłużnik może podnieść zarzuty z umowy także przeciwko osobie trzeciej.
z chwilą śmierci wkładcy osoba przez niego wskazana staje się wierzycielem uprawnionym do odbioru przeznaczonej kwoty, nie wstępuje natomiast w stosunek rachunku bankowego jeżeli uprawniony
jeżeli osoba nie została wskazana wtedy wkład zgromadzony na rachunku oszczędnościowym wchodzi w skład spadku i podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych
prawo do uzyskania wypłaty udziałów do którego zobowiązana jest spółdzielnia przysługujące osobie wskazanej w deklaracji lub osobnym pisemnym oświadczeniu złożonym spółdzielni
ocena stanu prawnego
widoczna jest tendencja do stałego rozszerzania się sum, które mogą być przekazywane określonym osobom poza dyspozycjami prawa spadkowego - zasługuje na krytykę
może to prowadzić do znacznego pomniejszenia spadku z uszczerbkiem dla wierzycieli spadku i dla osób uprawnionych do zachowku
ewentualna ochrona - art. 527 - 534 k.c.
kwoty którymi spadkodawca zadysponował w trybie art. 57 pr. bankowego podlegają uwzględnieniu przy obliczaniu i dochodzeniu zachowku
w praktyce sięga się do przepisów o zapisie (alternatywnie: darowizna); dopuszczalne jest dokonanie podstawienia
PRAWA MAJĄTKOWE. POSIADANIE
podstawowe składniki spadku
1. prawa rzeczowe
własność rzeczy ruchomych i nieruchomych w tym własność lokali i odrębna własność budynków
użytkowanie wieczyste
ograniczone prawa rzeczowe: służebności gruntowe (wraz z prawem własności nieruchomości władnącej), zastaw, hipoteka i spółdzielcze prawo do lokalu typu własnościowego.
2. wierzytelności
wynikające ze stosunków umownych, jak i z
Do spadku należą w szczególności prawa obligacyjne (i odpowiadające im obowiązki) wynikające z umowy przedwstępnej
wynikające z obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym.
roszczenie o odszkodowanie, które przysługiwało spadkodawcy na zasadzie art. 446 § 3 k.c - wg. judykatury; doktryna nie jest jednak w tej kwestii jednomyślna.
Art. 446. § 1. Jeżeli wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nastąpiła śmierć poszkodowanego, zobowiązany do naprawienia szkody powinien zwrócić koszty leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł. § 2. Osoba, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny, może żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody renty obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz do możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego. Takiej samej renty mogą żądać inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego. § 3. Sąd może ponadto przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego stosowne odszkodowanie, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej.
3. prawa majątkowe wynikające z członkostwa spadkodawcy w spółdzielni. chodzi tu o
roszczenia majątkowe, które miałby spadkodawca, gdyby członkostwo ustało za jego życia. Jeżeli spadkobierców jest kilku, winni oni w celu wykonywania swych praw ustanowić wspólnego pełnomocnika (art. 25 ust. 2 pr. spółdz.).
spółdzielcze prawo do lokalu typu własnościowego jest dziedziczne; w razie śmierci członka spółdzielni przed przydzieleniem lokalu dziedziczny jest wkład budowlany wraz ze związanymi z nim uprawnieniami. przedtem ograniczenie: trzeba było w ustawowo określonych terminach zawitych przeprowadzić postępowanie spadkowe i wskazać spadkobiercę, któremu przypadło to prawo.
nie jest dziedziczne spółdzielcze prawo do lokalu typu lokatorskiego, co jednak nie wyklucza pewnych uprawnień przyznanych osobom bliskim. Od dziedziczenia spółdzielczego prawa do lokalu należy odróżniać kwestię praw majątkowych do wkładu wniesionego przez spadkodawcę. Te ostatnie są dziedziczone na ogólnych zasadach.
4. prawa majątkowe na dobrach niematerialnych, w szczególności
majątkowe prawa autorskie (art. 41 ust. l pkt l pr. aut.),
prawo do patentu oraz
patent
prawa ochronne na wzór użytkowy
prawa z rejestracji wzoru przemysłowego (art. 12 ust. l pr. wł. przem.).
5. prawa kształtujące, w szczególności
prawo uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby (art. 88 k.c.),
prawo odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego (art. 899 § 2 k.c.),
prawo przyjęcia oferty złożonej spadkodawcy, chyba że z charakteru umowy, która miała być zawarta (por. np. art. 645 § l k.c.), lub z treści oświadczenia oferenta wynika co innego
Nie przechodzi jednak na spadkobierców, zbliżone swym charakterem do praw kształtujących, uprawnienie dożywotnika do żądania rozwiązania umowy o dożywocie (art. 913 § 2 k.c.), ponieważ jest ono ściśle związane z osobą uprawnionego.
6. niektóre prawa i obowiązki majątkowe wynikające z przepisów prawa rodzinnego i opiekuńczego:
powstałe wskutek ustania małżeńskiego ustroju wspólności majątkowej (art. 42-46 k.r.o.),
powstałe na skutek ustania władzy rodzicielskiej (art. 105 k.r.o.) lub opieki (art. 171-174 k.r.o.), a także
uprawnienie do żądania zwrotu i obowiązek dokonania zwrotu alimentów osobie, która je dostarczała, nie będąc do tego zobowiązana lub będąc zobowiązana w dalszej kolejności (art. 132 k.r.o.).
wstąpienie w stosunki majątkowe
wchodzące w skład spadku prawa majątkowe wynikają z określonych stosunków prawnych, w ramach których dla podmiotów uczestniczących w tych stosunkach z reguły powstają także oznaczone obowiązki. Ponieważ na spadkobiercę przechodzą zarówno prawa, jak i obowiązki, spadkobierca staje się podmiotem majątkowych stosunków cywilnoprawnych. w których uczestniczył spadkodawca. Dlatego mówimy, że spadkobierca wstępuje w stosunki majątkowe spadkodawcy.
Np. umowa sprzedaży ratalnej (art. 583--588 k.c.) - na spadkobiercę przechodzą wszystkie prawa i obowiązki, jakie z tej umowy powstały poprzednio dla spadkodawcy
Zasada, że spadkobierca wstępuje w stosunki prawne spadkodawcy, rozciąga się także z reguły na sytuacje prawne tj. wypadki, gdy spośród kilku elementów potrzebnych do wywołania określonego skutku prawnego, do chwili śmierci spadkodawcy nie wszystkie zostały już spełnione; jeżeli te brakujące elementy spełnią się po śmierci spadkodawcy, skutki ich będą działać w stosunku do spadkobiercy. Np.:
dokonanie czynności prawnej pod warunkiem zawieszającym albo z zastrzeżeniem terminu początkowego (art. 116 § l k.c.),
zasiedzenie gdy spadkodawca był samoistnym posiadaczem rzeczy w okolicznościach prowadzących do zasiedzenia,
na rzecz spadkodawcy lub przeciwko niemu biegł termin zasiedzenia. (?)
odpowiednie skutki prawne odnosić się będą do spadkobiercy podobnie jak miałoby to miejsce w stosunku do spadkodawcy, gdyby ów brakujący element stanu faktycznego został spełniony za życia tego ostatniego.
Tylko niektóre z tych wypadków są uregulowane wyraźnymi przepisami prawa cywilnego (por. art. 62 i 176 § 2 k.c.). Przepisy te należy uważać nie za wyjątki, ale za wyraz ogólnej zasady, w myśl której spadkobierca wstępuje w sytuacje prawne spadkodawcy. '
posiadanie
Do spadku należy również posiadanie, zarówno samoistne, jak i zależne, które spadkodawca sprawował do chwili swej śmierci; nie jest to uwarunkowane objęciem rzeczy przez spadkobiercę w faktyczne władanie
spadkobierca może np. żądać — w ramach terminu określonego w art. 344 § 2 k.c. — przywrócenia utraconego posiadania bez względu na to, czy utrata nastąpiła za życia spadkodawcy, czy też po jego śmierci, zanim spadkobierca objął rzecz we władanie.
przejście posiadania na spadkobiercę jest niezależne od tego, czy spadkodawcy przysługiwało odpowiednie prawo, znajdujące zewnętrzny wyraz we władaniu rzeczą. Dziedziczenie posiadania jest logiczną konsekwencją przyjętej wprawie polskim konstrukcji dziedziczenia jako przejścia praw i obowiązków zmarłego w drodze sukcesji uniwersalnej
Sprawa dziedziczenia posiadania nie rozstrzygnięta jest wyraźnym przepisem. Obecnie pogląd o dziedziczności posiadania utrwalił się w orzecznictwie i zdecydowanie przeważa w doktrynie. Różnice zdań utrzymują się jednak co do szczegółów.
OBOWIĄZKI MAJĄTKOWE
dług spadkowy a odpowiedzialność
Spadkobierca wskutek przejścia nań obowiązków majątkowych staje się on osobiście zobowiązanym.
Z punktu widzenia podmiotu, na którym ciąży obowiązek, obowiązek ten składa się z dwóch elementów - pierwszy nazywamy długiem, drugi — odpowiedzialnością.
Art. 922 k.c. dotyczy tylko przejścia długów spadku i ustanawia ogólną zasadę, zgodnie z którą długi te — w sensie osobistej powinności — przechodzą na spadkobiercę lub spadkobierców. Z tytułu tych długów spadkobierca staje się zatem osobiście zobowiązanym do zachowania się odpowiadającego treści długu. Natomiast zakres odpowiedzialności spadkobiercy za te długi zależy od dalszych jeszcze okoliczności i ze względu na nie przedstawia się w sposób zróżnicowany.
stosunki prawne wygasłe
Na spadkobierców przechodzą
obowiązki majątkowe, wynikające ze stosunków prawnych spadkodawcy, które pozostają w mocy mimo śmierci tego ostatniego, a więc z takich stosunków prawnych, w które spadkobiercy
spadkobierców obciążają również z reguły obowiązki powstałe wskutek rozwiązania stosunku prawnego przez śmierć spadkodawcy, takie jak
obowiązek zwrotu rzeczy, która była przedmiotem użytkowania spadkodawcy (art. 262 k.c.), lub
obowiązek zwrotu lokalu w stanie niepogorszonym (art. 675 § l k.c.), jeżeli stosunek najmu wygasł z braku osób wymienionych w art. 691 k.c.
obowiązki z art. 922 § 3.
obowiązki, te nie wynikają ze stosunków prawnych istniejących za życia spadkodawcy, lecz powstają z mocy przepisów prawa spadkowego z chwilą jego śmierci lub nawet później
obowiązek pokrycia kosztów pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, jaki odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku; w razie sporu kwestia, jakie wydatki mieszczą się w tym zakresie, należy do sądu; ustalone orzecznictwo SN do kosztów pogrzebu zalicza także wydatek poniesiony na wystawienie stosownego nagrobka, co w doktrynie spotkało się z aprobatą
koszty postępowania spadkowego, a także
koszty zarządu majątkiem spadkowym i
wynagrodzenia wykonawcy testamentu (art. 989 § 2 k.c.) lub kuratora spadku (art. 667 § 2 w zw. z art. 940 pkt l k.p.c.), jeżeli taki był ustanowiony
obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek (art. 991 k.c.);
obowiązek wykonania zapisów (art. 968 k.c.) i poleceń (art. 982 k.c.), w tym także zaspokojenia roszczeń małżonka spadkodawcy wynikających żart. 939 k.c.
obowiązek dostarczenia dziadkom spadkodawcy środków utrzymania w wypadkach określonych przez art. 938 i 966 k.c.
do obowiązków objętych ogólną klauzulą art. 922 § 3 in fine zalicza się w doktrynie również obowiązek odpowiadający szczególnemu uprawnieniu osób wymienionych w art. 923 § 1; działanie tego art. jest niezależne od tego, czy wymienione w nim osoby są powołane do dziedziczenia.
Art. 923. § 1. Małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym. Rozrządzenie spadkodawcy wyłączające lub ograniczające to uprawnienie jest nieważne. § 2. Przepisy powyższe nie ograniczają uprawnień małżonka i innych osób bliskich spadkodawcy, które wynikają z najmu lokali lub ze spółdzielczego prawa do lokalu.
O zaliczeniu do kręgu osób bliskich decyduje ocena stosunku osobistego, który daną osobę łączył ze spadkodawcą i uzasadniał wspólne z nim zamieszkiwanie; przepis nie zastrzega, aby zamieszkiwania to miało charakter stały
Omawiane uprawnienie powstaje z mocy prawa z chwilą otwarcia spadku i jest skuteczne przeciwko:
spadkobiercom,
zapisobiercom, a także
osobom trzecim, w stosunku do których spadkodawcy przysługiwało prawo do korzystania z mieszkania.
Postanowienia art. 923 § l k.c. nie ograniczają uprawnień małżonka i innych osób bliskich spadkodawcy, które wynikają z najmu lokali lub ze spółdzielczego prawa do lokalu (art. 923 § 2 k.c.).Ostatnio wspomniane uprawnienia mogą sięgać znacznie dalej; mogą jednak także wystąpić sytuacje, w których osoba bliska będzie zainteresowana w łącznym korzystaniu z uprawnień wynikających z najmu lokali lub ze spółdzielczego prawa do lokalu oraz z art. 923 § l k.c. ponieważ uprawnienia te nie obejmują korzystania z przedmiotów urządzenia domowego.
GOSPODARSTWO ROLNE
potrzeba wyodrębnienia
W prawie polskim:
dziedziczenie gospodarstw rolnych w lalach 1963-1990 podlegało zasadom szczególnym, natomiast
w okresie od l października 1990 r. do 13 lutego 2001 r. szczególnym zasadom podlegało dziedziczenie gospodarstwa rolnego z ustawy. Niezależnie od samego dziedziczenia szczególnym zasadom podlega podział gospodarstwa rolnego w wyniku działu spadku (art. 1070 w zw. z art. 213-218 k.c.).
cywilnoprawne pojęcie gospodarstwa rolnego dopiero od chwili wprowadzenia stosownej definicji do kodeksu cywilnego, a zatem od l października 1990 r., uzyskało pewną stabilność; Okoliczność ta sprawia że przy ustalaniu kręgu spadkobierców gospodarstwa rolnego należy zawsze sprawdzać, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, stosownie do definicji obowiązującej w dacie otwarcia spadku.
(Należy przy tym mieć na uwadze znamienną okoliczność. Ustawodawca w przeszłości nadawał czasami przepisom o dziedziczeniu gospodarstw rolnych moc wsteczną. Jednakże stosownie do poglądu dominującego w judykaturze i doktrynie przepisy kształtujące pojęcie gospodarstwa rolnego nie uzyskiwały takiej mocy)
Przy stosowaniu w sprawach spadkowych pojęcia „gospodarstwo rolne" należy ponadto zwrócić uwagę na różnicę zachodzącą w .zależności od tego, czy mamy do czynienia
ze stwierdzeniem nabycia spadku, czy też
z jego działem.
Mianowicie, stosownie do treści art. 1058 k.c., zasadom szczególnym podlega dziedziczenie z ustawy gospodarstwa rolnego obejmującego grunty rolne o powierzchni przekraczającej l ha.
Tymczasem w toku działu stosuje się zasady szczególne wynikające z art. 213 i n. k.c. do wszystkich gospodarstw rolnych, także tych, których grunty rolne mieszczą się w granicach l ha.
Jak z powyższego wynika, gospodarstwo rolne stanowi odrębną część spadku, której losy mogą być inne niż pozostałego majątku spadkowego.
Podobnie jak cały spadek, gospodarstwo rolne jest zespołem praw i obowiązków majątkowych. Natomiast stopień wyodrębnienia gospodarstwa rolnego może być różny i zależy z jednej strony od:
okoliczności konkretnego stanu faktycznego,
od daty otwarcia spadku,
od tego, czy rozważamy kwestie związane z nabyciem spadku, czy też z jego działem
Najogólniej rzecz ujmując, z omawianego punktu widzenia możemy mieć do czynienia z następującymi sytuacjami:
spadek wraz z gospodarstwem rolnym dziedziczy jeden tylko spadkobierca. W tym wariancie nie zauważa się jakichkolwiek odrębności dotyczących gospodarstwa rolnego.
spadek dziedziczy kilku spadkobierców, wszyscy z nich dziedziczą także gospodarstwo rolne. Pewne różnice w stosunku do pozostałej części spadku zaznaczą się tu na etapie działu spadku
tylko niektórzy spośród spadkobierców dziedziczących spadek na zasadach ogólnych mają kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego bądź też żaden ze spadkobierców powołanych do dziedziczenia w bliższej kolejności nie ma takich kwalifikacji, ale mają je spadkobiercy powołani do dziedziczenia z ustawy w dalszej kolejności. Wówczas krąg spadkobierców powołanych do dziedziczenia według zasad ogólnych nie jest identyczny z kręgiem spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne albo wręcz możemy mieć do czynienia z dwoma całkowicie odrębnymi kręgami spadkobierców,
Zasady intertemporalne prawa spadkowego, w tym zwłaszcza reguła, stosownie do której nabycie spadku stwierdza się według prawa obowiązującego w chwili jego otwarcia, sprawiają jednak, że jeszcze przez wiele lat wskazane tu różnice będą uwidoczniały się w toku prowadzonych postępowań spadkowych.
gospodarstwo jako część spadku
Mimo tych odrębności, których listę można by przedłużyć, wiele postanowień k.c. daje wyraz temu, że ustawodawca zawsze traktował gospodarstwo rolne jako część jednego spadku. Przejawami tego są następujące regulacje:
spadkobierca powołany według zasad ogólnych i dziedziczący zarazem gospodarstwo rolne nie może spadku przyjąć w odniesieniu do jednej z tych części, a odrzucić w odniesieniu do drugiej (art. 1014 § 3 k.c.); podobnie umowa o zrzeczenie się dziedziczenia nie może odnosić się do jednej tylko z tych części spadku.
w stosunku do wierzycieli cały spadek aż do chwili działu stanowi jedną masę majątkową, ponieważ mogą oni żądać zaspokojenia ze wszystkich przedmiotów wchodzących w jego skład, bez względu na to, czy chodzi o długi związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, czy o inne długi.
art. 1079 k.c. - w myśl powołanego przepisu, jeżeli oprócz gospodarstwa rolnego spadek obejmuje inne przedmioty majątkowe, udziały spadkobierców w gospodarstwie rolnym zalicza się na poczet ich udziałów w całości spadku.
A więc w zależności od sytuacji gospodarstwo rolne może stanowić odrębną część spadku.
nieruchomość rolna
Punktem wyjściowym dla definicji gospodarstwa rolnego jest określenie nieruchomości rolnej zawarte obecnie w art. 461 k.c. - charakter rolny mają nieruchomości, które są lub mogą być przeznaczone na cele rolniczej produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.
Za rolne uważa się także nieruchomości pod budynkami i grunty niezbędne do korzystania z tych budynków oczywiście przesłanką takiej kwalifikacji jest to, by były one gospodarczo powiązane z innymi jeszcze nieruchomościami rolnymi.
Nieruchomość rolna musi więc być:
nieruchomością gruntową
nieruchomość musi mieć charakter rolny, decyduje jej przeznaczenie, w postaci wykorzystania na cele produkcji rolniczej. Z punktu widzenia prawa spadkowego należy w tym zakresie rozróżniać dwa rodzaje stanów faktycznych:
w dacie otwarcia spadku (albo działu spadku) nieruchomość była wykorzystywana na cele produkcji rolnej - ma ona charakter rolny niezależnie od tego, czy — stosownie do regulacji prawnych dotyczących przeznaczenia nieruchomości — powinna ona być przeznaczona na te cele.
gdy nieruchomość aktualnie nie jest przeznaczona na cele produkcji rolnej, podlega rozważeniu, czy nie ma ona charakteru rolnego z tego względu, iż może być wykorzystana na cele tej produkcji. Żaden przepis prawny nie określa wprost, kiedy owa „możliwość" ma miejsce. W doktrynie przyjmuje się na ogół, że dla ustalenia tej możliwości należy posiłkowe stosować przepisy o ewidencji gruntów i budynków, o zagospodarowaniu przestrzennym, a także o ochronie gruntów rolnych i leśnych.
Jak z tego wynika, uznaniu danego zespołu środków za gospodarstwo rolne w rozumieniu przepisów prawa spadkowego nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że nie prowadzi się tam żadnej działalności produkcyjnej.
Sprawa momentu, w którym nieruchomość traci swój rolny charakter nie jest jasno uregulowana w przepisach. Z tego, co powiedziano wyżej, wynika, że problem ten powstaje dopiero z momentem, w którym zaprzestaje się prowadzenia produkcji rolniczej na nieruchomości. Jak się wydaje, datę utraty przez nieruchomość jej rolnego charakteru należy także ustalać przy posiłkowym stosowaniu powołanych dopiero co przepisów prawnych.
Sposób ustalenia daty utraty przez nieruchomość jej rolnego charakteru był uregulowany pod rządami rozporządzenia RM z 28 listopada 1964 roku.
Na tle rozwiązania przyjętego w rozporządzeniu RM z 28 listopada 1964 r. było jasne, że grunty muszą „należeć" do jednej osoby. Wyciągano z tego wniosek, że z gospodarstwem rolnym jako odrębną częścią spadku mamy do czynienia tylko wówczas, gdy spadkodawca był właścicielem nieruchomości, na których prowadził gospodarstwo. Co najwyżej, w wyniku wykładni przyjmowano, że tak jak prawo własności należy traktować użytkowanie wieczyste oraz samoistne posiadanie nieruchomości rolnej. Natomiast przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych nie miały zastosowania, jeżeli spadkodawca gospodarował wyłącznie na nieruchomościach, których był dzierżawcą lub użytkownikiem.
Spadkobiercy dziedziczący gospodarstwa, które spadkodawca prowadził na gruntach, do których miał jedynie tytuł obligacyjny, także wstępowaliby w stosunki typu obligacyjnego.
Warto podkreślić, że wspomniany spór może mieć pewną doniosłość tylko w zakresie samej sukcesji, a zatem jedynie w odniesieniu do spadków otwartych przed 14 lutego 2001 r. Natomiast w zakresie działu spadku jest on o tyle bez znaczenia, że postanowienia umów obligacyjnych, przykładowo dzierżaw, które zawarł był spadkodawca, wyprzedzają rozwiązania ustawowe dotyczące działu spadku. Jeżeli zatem umowa dzierżawy — jak to zazwyczaj bywa — zakazywała dzierżawcy dokonywania czynności prawnych odnoszących się do dzierżawionego gruntu, to spadkobiercy nie będą mogli bez zgody wydzierżawiającego dokonać działu spadku.
inne składniki
Nieruchomości rolne są najważniejszym, ale nie jedynym składnikiem gospodarstwa rolnego. Poza nimi art. 553 wymienia także inne składniki gospodarstwa. Są to:
nieruchomości o charakterze leśnym - grunty leśne o ile stanowią one zorganizowaną całość gospodarczą z nieruchomościami o charakterze rolnym. Nieruchomość leśna tylko wtedy więc może wchodzić w skład gospodarstwa rolnego, gdy jednocześnie składnikiem tego gospodarstwa jest inna nieruchomość o charakterze rolnym;
budynki i ich części oraz urządzenia (np. studnie, silosy, szklarnie) na wchodzących w skład gospodarstwa nieruchomościach. Przedmioty te z reguły zresztą stanowią część składową gruntu
inwentarz - zarówno inwentarz żywy, jak i martwy, a więc zwierzęta gospodarskie, narzędzia i maszyny rolnicze, zapasy pasz i ziarna itp.
prawa i obowiązki związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.
Przykładowo można tu wymienić prawa i obowiązki z zawartych przez spadkodawcę
umów o sprzedaż produktów rolnych albo o
zakup maszyn rolniczych, nawozów mineralnych i zwierząt hodowlanych
umów kredytowych związanych z prowadzoną działalnością
umów o ubezpieczenie mienia wchodzącego w skład gospodarstwa,
umów dzierżawy nieruchomości rolnych.
Wyliczenie elementów gospodarstwa rolnego zawarte w art. 553 jest jedynie przykładowe
Za nadal aktualne należy więc uznać dawniejsze poglądy, stosownie do których do gospodarstwa rolnego jako odrębnej części spadku należą również:
posiadanie rzeczy wchodzących w skład tego gospodarstwa,
roszczenia wynikające z prawa własności tych rzeczy (np. roszczenie windykacyjne o wydanie nieruchomości rolnej,
przysługujące spadkodawcy uprawnienie do nabycia lub odzyskania prawa własności nieruchomości rolnej (np. prawo żądania przeniesienia na spadkobiercę w trybie art. 898 § 2 k.c. prawa własności nieruchomości rolnej, której darowiznę spadkodawca odwołał
W literaturze wyrażono zdanie, że prawa i obowiązki wynikające z umowy kontraktacji, które w myśl art. 625 k.c. przechodzą na nowego posiadacza gospodarstwa rolnego, nie należą z tego względu w ogóle do spadku (por. art. 922 § 2 k.c. in fine), a zatem nie wchodzą także w skład gospodarstwa rolnego jako odrębnej części. Pogląd ten nie wydaje się uzasadniony.
wkład gruntowy — odesłanie
problematyka dziedziczenia wkładów gruntowych w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych - tego rodzaju wkład również podlegał dziedziczeniu według zasad szczególnych, zbliżonych do tych, jakie znajdowały zastosowanie przy dziedziczeniu gospodarstw rolnych (art. 1087 k.c.). Trybunał Konstytucyjny uznał jednak art. 1087 k.c. za sprzeczny z Konstytucją. Tym samym wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej może stanowić odrębną część spadku jedynie co do spadków otwartych do 13 lutego 2001 roku. W razie potrzeby oceny spadku otwartego przed 14 lutego 2001 r. zachowało aktualność omówienie pojęcia wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej zawarte w wydaniu IV podręcznika.
ROZDZIAŁ II - SPADEK
1
12