Obniżenie podlaskie
1) Położenie geograficzne.
Obniżenie podlaskie należy do prekambryjskiej platformy wschodnio-europejskiej obok obniżenia nadbałtyckiego, wyniesienia mazurskiego oraz zrębu podlasko-lubelskiego. Obniżenie to leży prawie w całości na terenie Polski. Od północy graniczy z wyniesieniem mazurskim, a od południa ze zrębem podlasko-lubelskim.
2) Budowa geologiczna.
Obniżenie podlaskie jest asymetryczną depresją wydłużoną w kierunku wschód-zachód, o osi nachylonej na zachód. Północne skrzydło jest łagodnie nachylone w stronę osi, natomiast na południu występują uskoki o rozciągłości równoleżnikowej, które oddzielają obniżenie podlaskie od zrębu podlasko-lubelskiego.
Granicami obniżenia podlaskiego są:
na północy wychodnie spągu skał osadowych na powierzchni podpermskiej,
na południu wymieniona strefa dyslokacyjna czyli uskoki o rozciągłości równoleżnikowej.
Podłoże tej jednostki jest krystaliczne, samo obniżenie wypełnione jest skałami Wendu, Kambru, Ordowiku i Syluru. Osady Dewonu i Karbonu leżą w południowej części obniżenia i należą do serii nadbużańskiej, osady Permu należą do zatoki podlaskiej, a skały mezozoiczne są zaliczane do niecki nadbużańskiej i lubelskiej.
3) Stratygrafia.
Ryfej górny
Najstarszymi skałami osadowymi obniżenia podlaskiego są czerwone lub brunatne piaskowce arkozowe zaliczane do Ryfeju górnego i jest to tzw. seria poleska. Składający się na nie materiał detrytyczny pochodzi ze zniszczenia skał krystalicznych podłoża.
Wend dolny
Młodsze od serii poleskiej są skały piaskowcowe zlepieńcowate o barwie czerwonej i słabym wysortowaniu. Idąc w górę profilu wśród materiału detrytycznego występują coraz liczniej fragmenty skał wulkanicznych, a w osadzie drobne warstewki tufów i tufitów. Skały te mają miąższość od kilku do kilkudziesięciu metrów i zostały nazwane dolnymi warstwami wisznickimi, a zaliczone zostały do Wendu dolnego.
Górne warstwy wisznickie składają się niemal wyłącznie ze skał wulkanogenicznych: bazaltów, bazaltów migdałowcowych i aglomeratów tufowo-lawowych. Skały te powstały w związku z rozwojem wulkanizmu zasadowego. Na obniżeniu mają miąższość od paru do 370 m. Wyróżniono dwa rodzaje bazaltów:
bazalty starsze, oliwinowo-piroksenowe występujące tylko na południu obniżenia,
bazalty młodsze, piroksenowo-plagioklazowe o większym rozpowszechnieniu.
W pokrywach lawowych zaobserwowano domieszkę materiału pochodzącego ze zniszczenia skał podłoża prewendyjskiego.
Wend górny
Skały wulkaniczne na terenie obniżenia podlaskiego są przykryte brunatnymi osadami arkozowo-piaskowcowymi o przewadze zlepieńców i grubo ziarnistych piaskowców. Pomiędzy piaskowcami występują wkładki mułowców, iłowców i dolomitów. Sedymentacja tych osadów była poprzedzona etapem erozyjnym, gdyż jej powierzchnia spągowa przykrywa ścięte erozyjnie warstwy wulkaniczne serii wisznickiej. Miąższość skał arkozowo-piaskowcowych wzrasta ku południowi, od paru metrów na północy do 180 m na terenie Lubelszczyzny. Osady te są nazwane serią siemiatycką lub warstwami kruszyniańskimi (w zależności od autora) i zostały zaliczone do Wendu górnego.
Na południu na terenie zrębu podlasko-lubelskiego piaskowce-arkozowe zazębiają się z piaskowcami i iłowcami zawierającymi glony Wendu górnego - Vendotaenides. Osady te stopniowo rozprzestrzeniają się na północ i obejmują cały obszar Podlasia. W najwyższym Wendzie utworzyła się tam morska seria piaskowcowo-iłowcowa zwana lubelską. Transgresja morska posuwała się stopniowo z południa na północ obejmując nowe tereny.
Kambr dolny i środkowy
Osady leżące ponad serią lubelską to skały piaskowcowo-mułowcowe z fauną dolno i środkowokambryjską. Powstały one w płytkim zbiorniku, który z końcem starszego Kambru uległ pogłębieniu, z tym wiążą się przewarstwienia ilaste znajdujące się pomiędzy tymi skałami.
W Kambrze środkowym nastąpiło ponowne spłycenie zbiornika.
Seria mazowiecka, kaplonoska i radzyńska Kambru dolnego oraz seria kostrzyńska Kambru środkowego leżące na obniżeniu podlaskim są do siebie bardzo podobne.
W zachodniej części obniżenia stwierdzono żyły diabazowe świadczące o wulkanizmie paleozoicznym.
Kambr górny
Brak osadów Kambru górnego w wyniku przerwy sedymentacyjnej. Na nieznacznej części omawianego terenu obserwuje się w stropowych częściach osadów serii kostrzyńskiej liczne skupienia kaolinitu. Obecność jego świadczy o wietrzeniu osadów w okresie przerwy sedymentacyjnej.
Ordowik
Na osadach Kambru środkowego leżą bezpośrednio osady Tremadoku, transgresja posuwała się od wschodu, gdzie opisano piaskowce kwarcowe, silnie porowate, drobnoziarniste z fauną. W górę przechodzą one w iłowce. Cały obszar został pokryty morzem w Arenigu, osadziły się wtedy zlepieńce, glaukonityty, a najwyżej wapienie( tak profil wydzieliła Bednarczyk w 1971 r.). Podobnie przedstawia profil Zdzisław Modliński, w 1990 roku wydzielił dokładnie Ordowik potremadocki, rozpoczynający się osadami glaukonitytowymi, przechodzącymi w osady węglanowe: zróżnicowane facjalnie wapienie oraz margle. Tych margli Bednarczyk w 1971 roku nie wydzieliła.
Sylur
Osady sylurskie w obniżeniu podlaskim leżą na skałach ordowickich z przerwą sedymentacyjną obejmującą miejscami osady od Aszgilu po Landower. Przerwę tą wiąże się z fazą takońską. Na południu i na zachodzie początek sedymentacji przypada na Landower, zaś na północy i na wschodzie na Wenlok. Sedymentacja sylurska rozwijała się w różnych warunkach. Zdzisław Modliński (1973) wymienia trzy strefy o różnym wykształceniu facjalnym:
wschodnią o przewadze sedymentacji węglanowej,
środkową o przewadze sedymentacji wapienno-marglistej,
zachodnią o przewadze sedymentacji ilasto-marglistej.
E. Tomczykowi i H. Tomczyk (1979) przedstawili wykształcenie facjalne podobne, ale nieco bardziej zróżnicowane. Idąc od strony wschodniej obniżenia podlaskiego przedstawili;
facje czysto węglanową,
facje marglisto-wapienną z fauną bentoniczną,
facje marglistą z wkładkami wapieni,
facje wapienno-ilastą albo marglistą z fauną mieszaną, włączając graptolity,
facje ilastą z graptolitami i konkrecjami węglanowymi,
facje ilasto-łupkową z graptolitami.
Z końcem Syluru zbiornik morski uległ spłyceniu i zasypaniu. Dopływ frakcji grubszych spowodował powstanie skał mułowcowych. Zaobserwowano też znaczny wzrost miąższości osadów Syluru górnego do Syluru środkowego i dolnego ( od 100 - 1000 m).
Osady Syluru górnego występują jedynie w środkowej części obniżenia, ponieważ na przełomie Syluru i Dewonu istniał już tylko szczątkowy zbiornik pomiędzy Mielnikiem, a Warszawą.
Po Sylurze teren obniżenia podlaskiego uległ wynurzeniu. Skały Dewonu i Karbonu znajdują się w jego zachodniej, brzeżnej części. Lokalnie występują osady Permu dolnego. Dopiero morze Permu górnego (Cechsztyn) przykryło cały obszar obniżenia podlaskiego. Osady mezozoiczne znajdują się w zachodniej części obniżenia, wchodzą w skład niecki brzeżnej.
4) Tektonika.
Tektonika obniżenia podlaskiego uzależniona jest od budowy podłoża krystalicznego, a zwłaszcza od uskoków, które z cokołu krystalicznego przechodzą w skały osadowe.
Obniżenie podlaskie jest asymetryczną depresją wydłużoną w kierunku wschód-zachód, o osi nachylonej na zachód.
W części północnej zapadliska podlaskiego występują uskoki o rozciągłości równoleżnikowej, zrzuty wynoszą kilkaset metrów. Są to od zachodu uskoki: Załubic, Łochowa, Tłuszcza, Dobrego i Chroszczówki. W południowo-zachodniej części zapadliska jest niewielki uskok Mińska. Po stronie południowej przyjmuje się istnienie uskoków o kierunku północny-wschód, południowy-zachód: Łukowa, Międzyrzecza Podlaskiego, Janowa Podlaskiego, Białej Podlaskiej i Terespola. Uskoki te, powstałe w starszym Paleozoiku zostały odmłodzone w młodszym Dewonie, jest to faza bretońska.
5) Podsumowanie.
Obniżenie podlaskie ma charakter depresji.
Depresja jest wypełniona skałami osadowymi Syluru, Ordowiku i Kambru oraz skałami osadowymi i wulkanicznymi Wendu, a przykryta jest osadami Dewonu, Karbonu, Permu, a później skałami mezozoicznymi i kenozoicznymi.
Strefy dyslokacyjne występują w północno-zachodniej i południowo-wschodniej części obniżenia.
5