Akademia Techniczno-Humanistyczna
W Bielsku - Białej
„Prawo cytatu”
Wydział Nauk o Materiałach
i Środowisku
Inżynieria Środowiska
Rok 4, semestr VII
Prawo cytatu to jedna z najbardziej powszechnych konstrukcji prawa autorskiego w codziennym życiu dlatego tak istotna jest znajomość jego podstaw. Korzystamy z tego prawa w życiu codziennym, jak i w pracy czy szkole.
Stanowi jedną z form dozwolonego użytku, dzięki czemu zezwala na użycie dzieła lub jego fragmentów pomimo istnienia na nim autorskich praw majątkowych. Prawo to spotykane jest w życiu codziennym, najczęściej w działalności naukowej, publicystycznej oraz artystycznej. Jednak ważną rzeczą jest, aby mieć pojęcie o licznych obostrzeniach, by z tego prawa skorzystać w sposób zgodny z prawem. W przeciwnym wypadku może nawet dojść do naruszenia praw pierwotnego twórcy.
W pierwszej kolejności prawo cytatu nasuwa skojarzenia z przejawami twórczości w postaci tekstu, jednak może ono również obejmować wszelkie działy chronione przepisami prawa autorskiego, czyli na przykład zdjęcia, urywki filmów (co ma duże znaczenie przy pracy „YouTuberów”) oraz utwory muzyczne. Podstawę funkcjonowania prawa cytatu stanowi art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Kiedy oraz na jakich zasadach możemy cytować zgodnie z prawem?
Utwór muzyczny, w jakim przytaczamy cytat, ma tworzyć samoistną całość, zatem sam w sobie winien być postrzegany jako przedmiot ochrony prawa autorskiego (nawet wpis na blogu można już potraktować w kategorii utworu). W komentarzu do ustawy, prof. Elżbieta Traple przytacza interesujący przypadek księgi cytatów, jaka także jest utworem w rozumieniu prawa autorskiego. W takiej sytuacji twórczość objawia się w wyselekcjonowaniu i usystematyzowaniu przywoływanych wypowiedzi.
Cytat musi sprawować funkcję wyłącznie posiłkową, która uzupełnia twór bazowy i występuje w charakterze przedmiotu analizy, polemiki, czy też recenzji, element pracy dydaktycznej bądź w sytuacji, kiedy wymaga tego specyfika danego gatunku (doktryna jako przykłady podaje cytat w ramach działalności parodystycznej, wariacji muzycznej czy chociażby motta na początku innej książki, choć istnieje poważny spór co do tego, co ustawodawca tak naprawdę miał w tej materii na myśli).
Znaczenie ma także fakt, aby cytat objawił się w jasno założonym celu. Przytaczanie jakiegoś utworów bez związku z treścią naszego dzieła lub bez przynajmniej elementarnego omówienia trudno poczytywać za realizację prawa wynikającego z art. 29. pr. aut.
Przedmiotem cytatu mogą być fragmenty innych utworów, jak również niewielkie utwory (wiersze, fraszki, anegdoty, itp.) w całości.
Cytat musi być w sposób jasny oznaczony i wyróżniony od naszego dzieła, w jakim się pojawia. W taki sposób, aby potencjalny odbiorca nie odczuwał wątpliwości co do kwestii, jaki fragment jest autorstwa cytującego, a który stanowi treść cytatu.
Koniecznym elementem prawa cytatu (zgodnie z art. 34 Pr. Aut.) jest wskazanie imienia i nazwiska bądź też - w przypadku jego braku - też innych danych identyfikujących (np. pseudonimu) twórcy dzieła pierwotnego oraz źródła przywoływanej publikacji. Istotne jest, by autora cytatu oznaczać możliwie precyzyjnie i bezpośrednio w okolicy przywoływanej wypowiedzi, nie wystarczy więc zawarcie takich informacji w bibliografii.
Polskie prawo nie określa precyzyjnych ram ilościowych w odniesieniu do prawa cytatu. Zwykle indywidualnie dochodzi się czy autorskie prawa majątkowe zostały naruszone czy też nie. Jest to zwłaszcza problematyczna kwestia w przypadku dzieł muzycznych czy plastycznych, w przypadku których to bardzo łatwo jest przejść od cytatu do inspiracji, samplingu, reprodukcji, aż po ryzyko dopuszczenia się plagiatu.
Art. 35 pr. aut. informuje, że prawo cytatu nie może być realizowane w taki sposób, aby ograniczało zdolność do eksploatacji autora pierwotnego utworu. To istotny wyznacznik interpretacji ram ilościowych prawa cytatu, jak również praktycznych możliwości wykorzystywania tegoż. Nie może dojść do sytuacji, w której autor cytowanego dzieła zaczyna być stratny w wyniku przywoływania jego twórczości w naszym utworze.
Prawo cytatu określa możliwość korzystania dzieła w ramach dozwolonego użytku bez konieczności uzyskiwania zgody pierwotnego twórcy. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, by w porozumieniu z autorem indywidualnie ukształtować (rozszerzyć) swoje uprawnienia do przytaczania dzieła.
Niezwykle istotne jest to, by w cytacie nie dokonywać zmian, w szczególności takich, które mogłyby wypaczyć pierwotną myśl autora. Może to prowadzić do zarzutu o nierzetelne wykorzystywanie prawa cytatu, który z kolei może skutkować roszczeniami dochodzonymi zarówno na gruncie prawa autorskiego, jak i z tytułu naruszenia dóbr osobistych. Wszelkie uwagi redakcyjne powinny zostać w sposób wyraźny oznaczone w taki sposób, by ewentualny odbiorca nie miał wątpliwości co do tego, które opinie pochodzą od cytującego, a które od cytowanego.
Kiedy utwór nie jest objęty ochroną prawa autorskiego (np. z racji jego specyfiki lub wygaśnięcia autorskich praw majątkowych) - cytować możemy do woli i bez ograniczeń ilościowych, jednakże wciąż przy uszanowaniu przepisów prawa autorskiego, a więc umieszczając informacje pozwalające na identyfikację twórcy i wyraźnym zaznaczeniu, które treści nie są naszego autorstwa.
Naruszenie lub nierzetelne wykorzystywanie prawa cytatu może być przesłanką odpowiedzialności cywilnej, a nawet karnej (art. 115 pr. aut.). Autor dzieła może domagać się zaniechania dalszych naruszeń, usunięcia ich skutków, a jeżeli działanie było zawinione - również zadośćuczynienia.
Bibliografia:
1. J.Kralka, Dziennik gazeta prawna wydanie nr 94, 16 maja 2012r.
2