1. PRZEPIS PRAWNY- NORMA PRAWNA

Termin „przepis prawny” występuje zarówno w języku prawnym, jak i w języku prawniczym. Natomiast termin „norma prawna” jest charakterystyczny wyłącznie dla języka prawniczego. Znaczenie terminów „przepis prawny” oraz „norma prawna”, a także ich wzajemne relacje są przedmiotem doktrynalnych sporów. Można wyróżnić następujące stanowiska:

Po pierwsze, pogląd, że „przepis prawny” i „norma prawna” są terminami równoznacznymi i mogą być używane zamiennie.

Po drugie, stanowisko, które radykalnie wyklucza potrzebę posługiwania się terminem „norma prawna”.

Po trzecie, pogląd, że przepis prawny jest napisem, a norma prawna znaczeniem napisu.

Po czwarte, stanowisko, zgodnie z którym przepis prawny jest jednostką redakcyjną tekstu prawnego, zaś norma prawna jest regułą zrekonstruowaną z przepisów prawnych według pewnego wzoru przyjętego w nauce i praktyce prawniczej.

W doktrynie niektórzy jej przedstawiciele twierdzą, że przepisem jest każda najmniejsza jednostka redakcyjna tekstu prawnego, a więc artykuł, paragraf, ustęp, punkt, niezależnie od tego, czy zawiera jedną czy więcej wypowiedzi zdaniowych. Dominuje jednak stanowisko, że przepisem jest wypowiedź, która jest zdaniem w sensie gramatycznym.

Norma prawna jest natomiast najmniejszym analitycznym elementem prawa, który daje odpowiedź na pytania: kto, w jakich warunkach, jak powinien postąpić i jakie są negatywne następstwa zachowania niezgodnego z wzorem powinnego zachowania. Elementami normy prawnej są hipoteza, dyspozycja, sankcja.

2. TRÓJELEMENTOWA KONCEPCJA BUDOWY NORMY PRAWNEJ

Zgodnie z nią norma ma strukturę, w skład której wchodzi hipoteza, dyspozycja oraz sankcja. Formalne relacje między tymi elementami można przedstawić następująco: H>D/S¹⁰.

Hipoteza normy określa adresata oraz okoliczności zastosowania normy. Są one wyznaczone w sposób generalny i ogólny. Wskazanie adresata jest dokonane poprzez powołanie się na jego cechy rodzajowe (np. obywatel, kobieta, student); cechy psychofizyczne (wiek, sytuacja zdrowotna, rodzinna, zawodowa); określenie celu działania adresata (np. w celu zawarcia umowy, w celu przywłaszczenia); określenie sposobu działania adresata (np. poprzez włamanie). Natomiast przedmiotowy zakres zastosowania normy dotyczy zjawisk i zdarzeń, które mają charakter zewnętrzny w stosunku do adresata. Wyznacza się je poprzez wskazanie czasu i miejsca zachowania się adresata (np. w miejscu publicznym, w czasie klęski żywiołowej).

Dyspozycja normy wyznacza powinny sposób zachowania, który jest wymagany od adresata w okolicznościach wskazanych w hipotezie. Reguła powinnego zachowania jest wyznaczona w dyspozycji abstrakcyjnie poprzez rodzajowo wyróżniony typ zachowania (np. zakaz zabijania). Dla zapewnienia wielokrotności spełnienia normy określenie wzoru powinnego zachowania nie może być nadmiernie szczegółowe (kazuistyczne).

Sankcja określa negatywne następstwa, jakie spotkają adresata normy wyznaczonego w hipotezie, który w okolicznościach wyznaczonych również w hipotezie, zachowa się w sposób niezgodny z regułą powinnego zachowania wyznaczoną dyspozycją normy prawnej.

W nauce prawa przyjęty jest podział, w ramach którego wyróżnia się:

• sankcję karną,

• sankcję egzekucyjną,

• sankcję nieważności.

3. POJĘCIE I RODZAJ SANKCJI PRAWNYCH

Sankcja określa negatywne następstwa, jakie spotkają adresata normy wyznaczonego w hipotezie, który w okolicznościach wyznaczonych również w hipotezie, zachowa się w sposób niezgodny z regułą powinnego zachowania wyznaczoną dyspozycją normy prawnej.

W nauce prawa przyjęty jest podział, w ramach którego wyróżnia się:

• sankcję karną,

• sankcję egzekucyjną,

• sankcję nieważności.

Sankcja karna spełnia głównie funkcję represyjną i polega na odebraniu lub ograniczeniu dóbr powszechnie uznanych za cenne, takich jak życie, wolność, mienie. Państwo posługuje się sankcją represyjną za naruszenie obowiązków prawnych, które uznaje za niebezpieczne społecznie. Wysokość kary uzależnia od oceny stopnia społecznego niebezpieczeństwa czynu.

Cele kary:

• zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości;

• oddziaływanie ogólnoprewencyjne (na społeczeństwo);

• oddziaływanie szczególnoprewencyjne (na sprawcę czynu zabronionego);

• naprawienie lub zmniejszenie szkody wyrządzonej czynem zabronionym (kompensacja).

Stosowanie sankcji karnej wymaga respektowania zasady nullum crimen nulla poena sine lege poenali anteriori. Zgodnie z tą zasadą nikt nie może być ukarany za czyn, jeżeli w chwili jego popełnienia nie był on zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę, przy czym kara za ten czyn nie może być surowsza od kary przewidzianej tą ustawą.

Sankcje karne mogą być oznaczone:

• bezwzględnie, tzn. sztywno określają rodzaj i wymiar kary, nie pozostawiając sądowi żadnej możliwości wyboru ani rodzaju, ani wysokości kary;

• względnie, określając rodzaj kary i granice jej wymiaru;

• alternatywnie, pozostawiając sądowi wybór kary spośród wymienionych w ustawie.

4. SANKCJA EGZEKUCYJNA

spełnia głównie funkcję restytucyjną. We współczesnych ustawodawstwach występuje w postaci:

• wykonania bezpośredniego (np. eksmisja z bezprawnie zajętego lokalu),

• wykonania zastępczego (np. odszkodowania za wyrządzoną szkodę).

Ze względu na przedmiot egzekucji wyróżnia się w doktrynie prawniczej:

• egzekucję świadczeń pieniężnych ( z rachunku bankowego, wynagrodzenia za pracę, ruchomości);

• egzekucję świadczeń niepieniężnych (wydanie rzeczy, eksmisja z lokalu);

• egzekucję szczególnego rodzaju (odebranie małoletniego podlegającego władzy rodzicielskiej osobie, która bezprawnie dziecko przetrzymuje).

5. SANKCJA NIEWAŻNOŚCI

spełnia funkcję polegającą na wywołaniu bezskuteczności czynności konwencjonalnych (np. zawarcie małżeństwa, sporządzenie testamentu). Należyte dokonanie czynności konwencjonalnych, tzn. zgodnie z wymogami wyznaczonymi dyspozycją normy, powoduje powstanie, zmianę lub wygaśnięcie obowiązków oraz uprawnień podmiotów prawa, którzy są adresatami normy. Czynność konwencjonalna może być nieważna:

• bezwzględnie, z mocy prawa (ex lege); sankcja ta nie wywołuje żadnych skutków prawnych, a skutki wywołane de facto muszą być usunięte czy unicestwione;

• względnie; czynność jest nieważna od chwili wydania orzeczenia (ex nunc); skutki czynności podjętej przed wydaniem orzeczenia pozostają ważne prawnie, natomiast po wydanym orzeczeniu nie wywołują zamierzonych skutków.

6. STRUKTURA NORMY PRAWNEJ

W doktrynie prawniczej sformułowano wiele koncepcji dotyczących struktury normy prawnej. Należy wyróżnić:

- trójelementową koncepcję budowy normy prawnej, zgodnie z którą norma ma strukturę, w skład której wchodzi hipoteza, dyspozycja oraz sankcja. Formalne relacje między tymi elementami można przedstawić następująco: H>D/S¹⁰.

- dwuelementową koncepcję budowy normy prawnej, zgodnie z którą wśród norm prawnych należy odróżnić reguły dwóch typów: normy sankcjonowane skierowane do adresatów pierwotnych (H-D) oraz normy sankcjonujące skierowane do adresatów wtórnych (H-S)¹¹.

Zgodnie z koncepcją norm sprzężonych norma sankcjonująca jest normą uruchamianą tylko wtedy, gdy zostanie naruszona norma sankcjonowana. W braku naruszeń norm sankcjonowanych nie można zastosować norm sankcjonujących sprzężonych z normami sankcjonowanymi. Argumentem przedstawicieli doktryny, którzy opowiadają się za „posiłkowym” charakterem norm sankcjonujących jest fakt, że sankcja nie zawsze jest „automatycznie” stosowana. Ma to miejsce zarówno w prawie cywilnym, jak też w prawie karnym (np. przestępstwa ścigane na wniosek).

Stanowisko redukcjonistyczne uznaje koncepcję trójelementową lub dwuelementową jako wyłączną.

Natomiast stanowisko antyredukcjonistyczne uznaje przedkładność reguł formalnej struktury normy prawnej.

Współcześnie stanowisko antyredukcjonistyczne podziela większość przedstawicieli doktryny prawniczej. Zrekonstruowanie pełnego zakresu zastosowania oraz normowania określonej normy wymaga przeważnie korzystania z wielu przepisów prawnych.

Słowny sposób sformułowania norm w przepisach prawnych jest bardzo różny. Może być tak, że:

• jeden przepis w sposób zupełny wyraża normę prawną,

• jeden przepis wyraża część normy prawnej,

• jeden przepis wyraża kilka norm prawnych.

W tekstach prawnych znajdują się także przepisy, które nie zawierają norm, np. przepisy odsyłające.

7. PODZIAŁ NORM PRAWNYCH

Ze względu na sposób wysłowienia norm w przepisach prawnych:

• normy nakazujące, tzn. takie, których dyspozycja formułuje nakaz określonego zachowania;

• normy zakazujące, tzn. takie, których dyspozycja formułuje zakaz określonego zachowania;

• normy uprawniające, tzn. takie, których dyspozycja pozwala na wybór zachowania.

Ze względu na zakres zastosowania:

• normy imperatywne (ius cogens), zwane też bezwzględnie obowiązującymi, których zakres zastosowania nie może być wyłączony ani ograniczony wolą podmiotów prawa;

• normy dyspozytywne (ius dispositivum), zwane też względnie obowiązującymi, które znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy adresaci nie przyjęli innych reguł niż wyrażone dyspozycją normy.

Ze względu na sposób określenia adresata oraz wzoru powinnego zachowania:

• normy generalno- abstrakcyjne, tzn. takie, w których adresat jest określony nazwą generalną, a czyn określony jest abstrakcyjnie;

• indywidualno- konkretne, tzn. takie, w których adresat jest określony imieniem własnym, a czyn określony jest konkretnie;

Ze względu na typ sankcji, która zabezpiecza przestrzeganie norm prawnych:

• leges perfectae, tzn. normy zawierające sankcję nieważności;

• leges plus quam perfectae, tzn. normy zawierające jednocześnie sankcję karną oraz sankcję nieważności;

• leges minus quam perfectae, tzn. normy zawierające sankcję karną;

• leges imperfectae, tzn. normy pozbawione sankcji i w tym sensie „niedoskonałe”; ta „niedoskonałość” może być zamierzona przez prawodawcę albo jest efektem błędów prawodawcy

Ze względu na terytorialny zakres obowiązywania norm:

• normy, które wiążą na obszarze całego państwa (ius commune);

• normy miejscowe, które wiążą na części terytorium państwa (ius particulare).

Ze względu na relację normy do przepisów prawnych:

• normy konkretne, tzn. normy, których elementy są umieszczone w jednym przepisie prawnym;

• normy odsyłające, tzn. normy, których elementy są umieszczone w innych przepisach;

• normy blankietowe, tzn. normy, które rekonstruuje się na podstawie przepisów, z których jeden odsyła do przepisów, które mają być w przyszłości wydane.

Na koniec trzeba także wspomnieć o podziale norm na:

• materialne, tzn. formułujące nakazy, zakazy, uprawnienia do określonych zachowań adresatów;

• proceduralne, wyznaczające sposób realizowania praw i obowiązków wyznaczonych normami materialnymi;

• kompetencyjne, ustanawiające uprawnienia i obowiązki organów państwowych lub innych podmiotów spoza aparatu państwowego.

8. NORMY PRAWNE A INNE NORMY SPOŁECZNE

Wśród norm społecznych da się wyróżnić dwa podstawowe ich typy, a mianowicie normy, których funkcjonowanie jest trwale i bezpośrednio związane z państwem (normy prawne) oraz normy, które są autonomiczne wobec organizacji państwowej (normy moralne, obyczajowe, religijne, organizacyjne).

Normy moralne wyznaczają postępowanie „dobre”, „sprawiedliwe”, „słuszne”, a ich uzasadnieniem są oceny moralne. Normy i oceny moralne kształtują się w sposób spontaniczny pod wpływem gromadzonych przez daną grupę czy klasę społeczną doświadczeń.

Negatywna kwalifikacja zachowania, dokonana przez adresata normy moralnej, powoduje wyrzuty sumienia, które korygują jego przyszłe zachowania. Jeżeli kwalifikacji tej dokonują inne podmioty, wyrazem jest krytyka, zerwanie kontaktów etc.

Normy obyczajowe dotyczą raczej „praktycznej” sfery życia ludzi, a ich związek z sumieniem człowieka jest „luźny”. Przestrzeganie norm obyczajowych wynika ze społecznie upowszechnionego nawyku postępowania w określony sposób, w określonych sytuacjach, co wynika z przekonania, że tak właśnie postępować należy, jeśli przynależy się do danej społeczności.

Normy religijne wyznaczają zasady działania organizacji wyznaniowych, a także formułują normy moralne uzasadniane moralną doktryną kościoła.

Normy organizacyjne są to reguły wiążące wewnątrz różnych organizacji społecznych oraz politycznych. Normy te znajdują się w statutach organizacji, uchwałach i instrukcjach organizacyjnych oraz innych wewnętrznych dokumentach. Przestrzeganie tych norm jest obowiązkiem członków danej organizacji oraz ich organów.

9. PRZEDMIOTOWE RELACJE PRAWA I MORALNOŚCI

W relacjach przedmiotowych chodzi o to, jak się ma do siebie zakres regulacji prawnej i moralnej. W tej kwestii wyróżnić można dwie teorie.

W myśl pierwszej teorii zakresy regulacji prawnej i moralnej krzyżują się, a zatem istnieją zarówno takie zachowania, które reguluje moralność, a nie reguluje prawo, jak i takie, które są regulowane wyłącznie przez prawo oraz taka sfera zachowań, która jest regulowana i przez prawo i przez moralność. Istnieje bardzo szeroka kategoria zachowań regulowanych zarówno przez moralność, jak i prawo. Większość norm Dekalogu to nie tylko fundament różnych systemów etycznych, ale także fundament większości systemów prawnych.

W myśl drugiej teorii prawo to minimum moralności. Zgodnie z tą koncepcją zakres czynów regulowanych przez prawo mieści się w zakresie czynów regulowanych przez moralność, a zatem każdy czyn uregulowany przez prawo ma swój odpowiednik w regulacji moralnej. Przeciwko tej teorii wysuwa się zarzut, że jest ona sprzeczna z potocznymi intuicjami, ponieważ prawo reguluje cały szereg takich kwestii, które nie mają żadnego odniesienia moralnego, gdyż dotyczą zagadnień czysto technicznych (jakich używać pieczątek, czy jak sporządzać określone pisma etc.). Pierwsza teoria wydaje się mieć więcej zwolenników.

10. WALIDACYJNE RELACJE PRAWA I MORALNOŚCI

W relacjach walidacyjnych chodzi o to, w jaki sposób niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na obowiązywanie norm prawnych. W tej sprawie doszło do ostrej kontrowersji między zwolennikami pozytywizmu prawniczego a zwolennikami niepozytywistycznego podejścia do prawa. Pozytywiści opowiadają się za tezą o rozdziale prawa i moralności. W myśl tej tezy prawo i moralność tworzą dwa odrębne i niezależne od siebie systemy normatywne. Przeciwnicy pozytywizmu dowodzą, że teza o rozdziale pozwala legitymować nawet akty barbarzyństwa, o ile tylko dokonuje się ono w formach prawnych. Obrońcy pozytywizmu argumentują z kolei, że możliwości radykalnego konfliktu prawa z moralnością są w społeczeństwach demokratycznych niewielkie, ponieważ prawo jest tam stanowione z zasady zgodnie z wolą społeczną, natomiast formuła pozytywistyczna gwarantuje wszystkim w państwie poczucie pewności i bezpieczeństwa. Przeciwnicy pozytywizmu opowiadają się z kolei za tezą o związku prawa z moralnością. W myśl tej tezy prawo powinno respektować podstawowe wartości moralne, jeżeli ich nie respektuje, to może utracić moc obowiązującą.

11. FUNKCJONALNE REALCJE PRAWA I MORALNOŚCI

W relacjach funkcjonalnych chodzi o to, w jaki sposób normy moralne wpływają na treść norm prawnych i odwrotnie, w jaki sposób prawo wpływa na treść przekonań moralnych. Normodawcy są świadomi faktu, że skuteczność prawa zależy między innymi od tego, czy prawo jest społecznie akceptowane, a z kolei społeczna akceptacja prawa ściśle wiąże się z tym, czy prawo opiera się na wartościach, które są w społeczeństwie aprobowane. Uzgodnieniu prawa ze społecznie akceptowanymi normami moralnymi sprzyjają niewątpliwie oparte na woli większości instytucje demokratyczne. Nawet jednak reżimy totalitarne, jeżeli chcą zapewnić porządkowi prawnemu minimum efektywności, nie mogą do końca ignorować przekonań moralnych większości społeczeństwa. Systemy prawne rozwinęły cały szereg technik za pośrednictwem których inkorporują wartości moralne. Do najważniejszych z tych technik zaliczyć możemy następujące: bezpośrednią inkorporację, przepisy odsyłające i terminy wartościujące. Z bezpośrednią inkorporacją mamy do czynienia wówczas, gdy pewne normy moralne stają się z woli prawodawcy normami prawnymi. Przepisy, które odsyłają do ogólnych standardów postępowania czy oceny określonych zachowań przyjęło się nazywać klauzulami generalnymi. Wiele klauzul generalnych to właśnie normy odsyłające do reguł moralnych. W języku prawnym występuje wreszcie bardzo wiele terminów wartościujących takich choćby jak „dobra wiara”, „wzajemna pomoc i wierność małżeńska” itd. Jest oczywiste, że interpretując tego rodzaju pojęcia nie możemy abstrahować od norm moralnych.

Wprawdzie prawników bardziej interesuje to, w jaki sposób moralność wpływa na normy prawne, nie możemy jednak całkowicie zapomnieć o relacji odwrotnej. Prawo jest bardzo istotnym czynnikiem, który aktywnie kształtuje przekonania moralne.

12. OBOWIĄZYWANIE W ZNACZENIU SYSTEMOWYM

wymaga ustaleń, które rozstrzygają o tym, czy:

• Norma została prawidłowo ustanowiona, a więc w odpowiedniej formie i trybie przez upoważniony do tego organ państwowy;

• Norma została prawidłowo opublikowana. Współcześnie akty normatywne publikuje się w urzędowych dziennikach, wśród których wyróżnia się dzienniki promulgacyjne (Dziennik Ustaw, Monitor Polski) oraz informacyjne (Urzędowe Dzienniki Ministerstw). Nie jest publikacją norm podanie ich treści w środkach masowego przekazu, a więc w telewizji, radiu, prasie (tak 13 grudnia 1981r. ogłoszono w Polsce dekret o stanie wojennym, naruszając zasadę lex retro non agit).

• Norma weszła w życie. Termin wejścia w życie ustanowionych norm może być: a) równoczesny z dniem ogłoszenia, b) późniejszy od dnia ogłoszenia. Okres między opublikowaniem aktu normatywnego a datą, z którą wchodzi on wżycie nazywany jest vacatio legis. Jest on przeznaczony na zapoznanie się adresatów z treścią norm prawnych.

• Norma jest konsekwencją logiczną norm explicite ustanowionych.

• Norma nie została derogowana (uchylona). Akt normatywny oraz normy w nim zawarte, w całości lub części, przestają obowiązywać z dniem: uchylenia przez przepisy derogacyjne zawarte w nowym akcie; z dniem wskazanym w samym akcie, jeżeli został on ustanowiony na określony czas; z momentem wejścia w życie nowego aktu normatywnego, który zawiera normy odmiennie regulujące ten sam przedmiot.

Dwie pierwsze sytuacje określa się mianem derogacji wyraźnej, ostatnią mianem derogacji milczącej.

Obowiązywanie w znaczeniu faktycznym wymaga spełnienia norm przez ich adresatów. Jeżeli stwierdza się, że adresaci zachowują się zgodnie z regułami powinnego zachowania, które wyznaczają normy, a w przypadkach naruszeń norm organy państwowe stosują sankcję, to normy obowiązują faktycznie. Zjawisko długotrwałego i masowego nieprzestrzegania lub niestosowania norm powoduje uchylenie poprzez tzw. desuetudo. Sporne jest, czy w państwie prawnym mogą uchylać normy podmioty, które nie mają kompetencji prawodawczych (np. sady). Dlatego też desuetudo jest raczej rejestracją aktów niestosowanych w ramach tzw. porządkowania prawa, a nie aktami uchylania norm.

Obowiązywanie w znaczeniu aksjologicznym wymaga, by ustanowione normy były zgodne z uniwersalnymi zasadami moralnymi. Wykorzystywanie przez praktykę prawniczą koncepcji obowiązywania aksjologicznego, a zwłaszcza jej fundamentalnej reguły, że nie obowiązują normy, które w rażący sposób naruszają elementarne i powszechnie uznawane zasady moralne, jest jednak ograniczone. Wyjątkowo posłużyły się nią sądy niemieckie po II wojnie światowej w odniesieniu do ustawodawstwa nazistowskiego.

13. REGUŁY KOLIZYJNE

Wyróżnia się trzy podstawowe typy reguł kolizyjnych:

• regułę hierarchiczną (lex superior derogat legi interiori), zgodnie z którą norma o wyższej mocy prawnej uchyla normę o niższej mocy bez względu na to, w jakim czasie obydwie normy weszły w życie i bez względu na to, która z nich jest bardziej ogólna;

• regułę chronologiczną (lex posterior derogat legi priori), zgodnie z którą akt normatywny później wydany uchyla akt wcześniejszy pod warunkiem, że akt późniejszy ma co najmniej taką samą moc prawną jak akt wcześniejszy;

• regułę merytoryczną (lex specialis derogat legi generali), zgodnie z którą norma bardziej szczegółowa wyłącza zastosowanie normy bardziej ogólnej. Lex specialis nie pozbawia zatem lex generali mocy obowiązującej.

Zdarza się, że w praktyce dochodzi do zbiegu reguł kolizyjnych. Wówczas o wyborze reguł I stopnia decydują reguły II stopnia. Zgodnie z nimi w przypadku zbiegu reguły hierarchicznej z dwoma pozostałymi należy stosować regułę hierarchiczną, jej moc bowiem jest najwyższa. Wówczas, gdy dochodzi do zbiegu reguły chronologicznej i merytorycznej o obowiązywaniu rozstrzyga reguła, zgodnie z którą norma późniejsza ogólna nie uchyla normy wcześniejszej specjalnej.

14. MODELE SYSTEMÓW NORMATYWNYCH

W literaturze teoretyczno- prawnej wyróżnia się dwa idealizacyjne typy systemów normatywnych. Jest to model systemu dynamicznego oraz model systemu statycznego.

Model systemu dynamicznego charakteryzuje się tym, że żadna z norm przynależnych do systemu nie przesądza treści normy hierarchicznie niższej, a jedynie wskazuje podmiot, który jest kompetentny do jej ustanowienia. A zatem podstawą obowiązywania normy jest zawsze norma hierarchicznie wyższa z wyjątkiem najwyższej normy systemu, która ma charakter merytoryczny. W systemie dynamicznym powiązania między normami mają charakter delegacyjno- kompetencyjny.

Model systemu statycznego charakteryzuje treściowe powiązanie między normami. A zatem z treści normy hierarchicznie wyższej da się logicznie wywieść treść normy hierarchicznie niższej. Przykładem są systemy etyki.

System prawa ma charakter systemu mieszanego.

Jednolitości systemu prawa

W doktrynie i judykaturze prawniczej mówi się o jednolitości socjologicznej, aksjologicznej oraz strukturalnej systemu prawa. Jednolitość socjologiczna systemu prawnego związana jest z tym, że zespół norm tworzących system jest wytworem działań organów prawodawczych, które składają się na procesy tworzenia prawa. W procesach tych realizuje się zespół celów społeczno- politycznych, które w odpowiedni sposób są usystematyzowane. Jednolitość aksjologiczna jest rozumiana jako wspólność podstawowych założeń ocennych, dzięki czemu zespół norm tworzących system jest całością, którą charakteryzuje zwartość aksjologiczna oraz ideologiczna. Jednolitość strukturalna przejawia się w delegacyjno- kompetencyjnych powiązaniach norm wchodzących w skład systemu prawnego.

15. SYSTEM PRAWA USTAWOWEGO

System prawa ustawowego (statue law) charakteryzują następujące atrybuty:

• prymat ustawy w normatywnym systemie źródeł prawa,

• normatywny rozdział procesów tworzenia oraz stosowania prawa,

• zakaz tworzenia prawa przez sądy,

• recepcja prawa rzymskiego.

Cechy omawianego typu spełniają systemy konkretne państw Europy kontynentalnej, także system prawa funkcjonujący w Polsce. Aktem normatywnym o szczególnej doniosłości jest ustawa. Istnieje „materia zastrzeżona” ustawie, która obejmuje: budżet państwa, ustrój i kompetencje organów państwowych oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli. Tryb stanowienia ustaw jest regulowany normami konstytucyjnymi. W ustawie znajdują podstawę prawną swego obowiązywania akty podustawowe. W systemie prawa ustawowego normatywnie wyznaczoną rolą sądów jest stosowanie prawa i w związku z tym nie mogą one tworzyć prawa.

16. SYSTEM PRAWA PRECEDENSOWEGO

System prawa precedensowego (common law) charakteryzują następujące atrybuty:

• prymat ustawy w normatywnym systemie źródeł prawa,

• brak normatywnego rozdziału procesów tworzenia oraz stosowania prawa,

• sądy tworzą prawo,

• brak recepcji prawa rzymskiego.

Brytyjski oraz północnoamerykański system prawa, który określa się mianem common law (prawo powszechne) wywodzi się z prawa zwyczajowego i jest prawem rodzimym. Systemy te stworzyły swoje własne instytucje, które nie mają odpowiedników w systemach prawa ustawowego. Należy do nich precedens, czyli sądowa decyzja tworząca prawo. Decyzja precedensowa składa się z dwóch elementów: ratio decidendi i obiter dicta. Ratio decidendi jest ogólną regułą, w oparciu o którą sąd rozstrzygnął daną sprawę i która ma moc wiążącą przy rozstrzyganiu innych podobnych spraw. Pozostałe elementy decyzji- obiter dicta- wiążą tylko w danej sprawie. Obowiązuje zasada stare dicisis, czyli związania precedensem, polegająca na tym, że sądy niższe są zobowiązane stosować precedensy ustanowione przez sądy wyższe. Od precedensu może odstąpić tylko sąd, który go ustanowił albo sąd wyższy.

17. PIONOWA SYSTEMATYZACJA NORM PRAWNYCH

Systematyzacja pionowa oparta jest na hierarchii aktów normatywnych. Najwyższe miejsce w hierarchii aktów normatywnych przypada konstytucji. Miejsce o stopień niższe zajmują ustawy i akty normatywne „z mocą ustawy”, niższe miejsce zajmują rozporządzenia, najniższe zarządzenia. Powiązania między aktami normatywnymi zajmującymi różne miejsca w hierarchii są powiązaniami formalnymi. Polegają one na tym, że akt wyższego rzędu uprawnia lub zobowiązuje określony podmiot do wydania aktu niższego rzędu. Podstawą obowiązywania aktu normatywnego niższego rzędu jest akt hierarchicznie nadrzędny. Ustawy są wydawane na podstawie ogólnego upoważnienia konstytucyjnego i nie wskazują swej podstawy prawnej. Rozporządzenia wykonawcze i zarządzenia w swych tekstach wskazują podstawę prawną. Podstawą prawną rozporządzenia są ustawy, natomiast podstawą prawną zarządzeń są ustawy bądź rozporządzenia. Wskazanie podstawy prawnej ułatwia rozstrzygnięcie czy dany akt jest legalny. Różne miejsce w hierarchii, które zajmują akty normatywne, rodzi konsekwencje dotyczące możliwości uchylania ich mocy obowiązującej. Akty równorzędne hierarchicznie mogą wzajemnie uchylać swą moc obowiązującą. Każdy akt hierarchicznie nadrzędny uchyla moc obowiązującą aktów zajmujących niższą pozycję w ich hierarchii, a akty zajmujące niższą pozycję w hierarchii nie mogą uchylać aktów hierarchicznie nadrzędnych.

18. POZIOMA SYSTEMATYZACJA NORM PRAWNYCH

Systematyzacja pozioma dotyczy podziału norm prawnych na gałęzie prawa. Kryteria podziału systemu prawa na gałęzie są sprawą sporną. Do podstawowych kryteriów systematyzacji poziomej zalicza się: kryterium przedmiotowe, kryterium dualistyczne i kryterium funkcjonalne. Kryterium przedmiotowe zakłada, że podstawą podziału norm prawnych na gałęzie są różnice między normowanymi stosunkami społecznymi. Kryterium funkcjonalne zakłada, ze podstawą podziału norm prawnych na gałęzie jest ich funkcja, np. karania, administrowania. Kryterium dualistyczne zakłada, że przedmiot może być ten sam dla wielu norm prawa. Dodatkową więc cechą odróżniającą poszczególne gałęzie prawa jest metoda regulacji. Zgodnie z kryterium dualistycznym gałąź prawa, to normy regulujące ten sam typ stosunków społecznych w oparciu o wspólną metodę regulacji. W ramach gałęzi prawa doktryna i praktyka prawnicza wyróżniają instytucje prawne. Są to normy regulujące jeden typ stosunków społecznych, właściwy dla danej gałęzi prawa. Podstawowy katalog gałęzi prawa obejmuje: prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo finansowe, prawo cywilne, prawo karne, prawo rodzinne, prawo pracy, prawo handlowe, prawo wekslowe i czekowe, prawo procesowe- administracyjne, cywilne, karne.

19. GAŁĄŹ PRAWA- INSTYTUCJA PRAWNA

Zgodnie z kryterium dualistycznym gałąź prawa, to normy regulujące ten sam typ stosunków społecznych w oparciu o wspólną metodę regulacji. W ramach gałęzi prawa doktryna i praktyka prawnicza wyróżniają instytucje prawne. Są to normy regulujące jeden typ stosunków społecznych, właściwy dla danej gałęzi prawa. Podstawowy katalog gałęzi prawa obejmuje: prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo finansowe, prawo cywilne, prawo karne, prawo rodzinne, prawo pracy, prawo handlowe, prawo wekslowe i czekowe, prawo procesowe- administracyjne, cywilne, karne.

Prawo konstytucyjne obejmuje normy regulujące ustrój polityczny państwa, rodzaje wydawanych aktów normatywnych, itp.

Prawo administracyjne obejmuje normy regulujące stosunki organizacyjne, jak i działania organów państwowych oraz samorządowych wewnętrzne wobec siebie, jak też zewnętrzne wobec obywateli.

Prawo finansowe obejmuje normy regulujące procesy gromadzenia i wydatkowania pieniędzy przez państwo.

Prawo cywilne obejmuje normy regulujące własność i inne prawa rzeczowe, zobowiązania, spadki, dziedziczenie, księgi wieczyste, hipotekę, a także niektóre prawa niemajątkowe, np. prawa autorskie.

Prawo karne obejmuje normy regulujące zachowania zakazane oraz nakazane oraz wyznaczające skutki w postaci sankcji, którą poniosą podmioty naruszające wzory powinnego zachowania.

Prawo rodzinne obejmuje normy regulujące instytucję małżeństwa, pokrewieństwa, opiekę, kuratelę, stosunki majątkowe oraz niemajątkowe między rodzicami a dziećmi.

Prawo pracy obejmuje normy regulujące stosunki między pracodawcami a pracownikami.

Prawo handlowe obejmuje normy regulujące stosunki wynikające z czynności handlowych.

Prawo wekslowe i czekowe obejmuje normy wyznaczające ważność weksli i czeków oraz regulujące obrót wekslami i czekami.

Prawo procesowe karne obejmuje normy regulujące tryb rozstrzygania spraw karnych, właściwość sądów karnych itp.

Prawo procesowe cywilne obejmuje normy regulujące tryb rozstrzygania cywilnych spraw procesowych oraz nieprocesowych, właściwość sądów itp.

Prawo procesowe administracyjne obejmuje normy regulujące tryb rozstrzygania spraw toczących się przed organami administracji państwowej oraz organami administracji pozapaństwowej.

20. DYCHOTOMICZNE PODZIAŁY NORM PRAWNYCH W SYSTEMAT. POZIOMEJ

Podział na prawo publiczne oraz prywatne ma tradycję sięgającą starożytności. Rzymski prawnik Ulpian, wprowadzając dychotomiczny podział norm na prawo publiczne oraz prywatne, oparł się na kryterium interesu. Zgodnie z tym stanowiskiem do prawa publicznego należą normy chroniące interes państwa, zaś do prawa prywatnego normy chroniące interesy jednostek. W czasach nowożytnych wielu przedstawicieli doktryny prawniczej, głównie niemieckiej, uznało kryterium interesu za mało precyzyjne. Aktualnie proponuje się, by terminem prawo publiczne objąć normy, za pomocą których państwo w bezpośredni sposób wkracza w stosunki społeczne, natomiast terminem prawo prywatne normy, które nie ingerują bezpośrednio w relacje społeczne między jednostkami, a także między jednostkami a państwem.

Podział na prawo materialne oraz proceduralne. Prawo materialne obejmuje normy, które w sposób pierwotny wyznaczają adresatom obowiązki i uprawnienia (np. prawo cywilne). Prawo proceduralne obejmuje normy, które służą realizacji norm prawa materialnego, a więc niejako „wtórnie” regulują stosunki społeczne (np. prawo postępowania cywilnego). Potrzeba odróżnienia prawa materialnego od prawa proceduralnego jest powszechnie akceptowana. Aktualnie wskazuje się na równorzędne znaczenie norm prawa materialnego oraz proceduralnego, a część doktryny wręcz przypisuje normom proceduralnym istotniejsze znaczenie.

21. ZASADY SYSTEMU PRAWA

Zasady postulatywne są to pozaprawne ideały moralno- polityczne, dodatnio oceniane przez doktrynę i judykaturę, którym przypisywana jest większa doniosłość niż zwykłym normom. Stąd też przyjmuje się, że zwykłe normy prawne mają być rozumiane i stosowane zgodnie z owymi zasadami. Tak rozumiane zasady prawa, traktowane jako ius a nie lex, są zewnętrzne do prawa i w związku z tym podnosi się zastrzeżenie, że nie można uważać za zasady prawa „czegoś”, co prawem nie jest.

Zasady normatywne to normy prawa obowiązującego, których znaczenie jest podstawowe dla doktryny i judykatury ze względu na cały system prawa lub jego część odnoszącą się do jednej lub kilku gałęzi prawa. Status zasad odnoszących się do całego systemu prawa mają przede wszystkim zasady konstytucyjne, np. w polskim systemie prawa zasada państwa prawnego, zasada równości wobec prawa, zasada niezawisłości sądów. Status zasad odnoszących się do części systemu prawa ma np. zasada swobodnej oceny dowodów obowiązująca w polskim prawie procesowym.

Do podstawowych kryteriów odróżniania zwykłych norm prawnych od zasad prawa zalicza się:

• miejsce normy prawnej w hierarchii aktów normatywnych oraz wewnętrznej systematyce aktu;

• funkcję, którą pełni norma w procesach wykładni oraz stosowania prawa.

22. SPRZECZNOŚCI W PRAWIE

Sprzeczność abstrakcyjna polega na merytorycznej niezgodności normy N₁ i N₂. Ma to miejsce wówczas, gdy przy tych samych hipotezach sprzeczna jest co najmniej jedna z dwóch pozostałych par elementów, a więc dyspozycje bądź sankcje.

Sprzeczność konkretna polega na tym, że norma N₁ oraz N₂ nakazują adresatowi A dwa różne sposoby postępowania, a realizacja normy N₁ wyklucza realizacje normy N₂.

Sprzeczność techniczna jest rezultatem błędów w zakresie techniki prawodawczej, które polegają na naruszeniu np. językowych dyrektyw techniki prawodawczej.

Sprzeczność polityczna jest rezultatem gry podmiotów politycznych uczestniczących w procesach tworzenia prawa. Typowym przykładem jest sytuacja, w której normy ustawowe ustanowione przez parlament, będące rezultatem kompromisu politycznego, na niższym szczeblu prawodawstwa są modyfikowane w sposób, który z tym kompromisem się nie liczy.

Sprzeczności pozorne są sprzecznościami istniejącymi tylko powierzchownie, określanymi jako sprzeczności sformułowań prawa, a nie samego prawa.

Sprzeczności realne są sprzecznościami samego prawa, a nie sformułowań prawnych. Usunięcie tych sprzeczności wymaga aktywności prawodawcy.

23. ZUPEŁNOŚĆ SYSTEMU PRAWA

Zupełność obowiązywania oznacza, że reguły uznawania norm za obowiązujące są precyzyjne w stopniu, który pozwala orzec o każdej normie czy należy do systemu, czy też nie. W praktyce większość systemów konkretnych nie jest zupełna w omawianym znaczeniu.

Zupełność kwalifikacyjna oznacza, że o każdym zachowaniu bądź zdarzeniu da się orzec czy jest ono regulowane, czy indyferentne prawnie. O zupełności kwalifikacyjnej, czyli materialnej mówi się mając na myśli relacje między normami a zachowaniami. System jest zupełny, jeżeli dowolne zachowanie posiada kwalifikację prawną norm należących do systemu. Teoretyczną zupełność w znaczeniu kwalifikacyjnym uzasadnia tzw. ogólna zasada wyłączająca. W najbardziej skrajnym sformułowaniu brzmi ona: „co nie jest zakazane, jest dozwolone”.

Zupełność proceduralna dotyczy relacji organu prawo stosującego do sprawy, którą rozstrzyga. System jest zupełny, jeżeli kompetentne organy prawo stosujące mogą rozstrzygać pozytywnie albo negatywnie każdą wnioskowaną sprawę.

24. LUKI W PRAWIE

Luka konstrukcyjna polega na braku elementów konstruujących ważność czynności konwencjonalnych, np. norma nakazuje organowi podejmować decyzje kolegialne a nie wyznacza quorum, zasad liczenia głosów.

Luka aksjologiczna polega na negatywnej ocenie braku norm, które regulowałyby określone zachowania.

Luka merytoryczna polega na braku wyraźnych „granic” normy. Spór o zakres kompetencyjnych uprawnień organu stosującego prawo jest związany właśnie z luką merytoryczną.

25. ŹRÓDŁA PRAWA A SYSTEM PRAWA

Źródłem prawa w ujęciu normodawczym jest akt kompetentnego organu prawodawczego. Problematyką źródeł prawa w tym znaczeniu zajmują się szczegółowe dyscypliny prawnicze. Przedmiotem analizy są akty normatywne.

Źródłem prawa w ujęciu funkcjonalnym jest ogół czynników, które wpływają w danej sytuacji na to, że obowiązują normy o takiej a nie innej treści. Doktryna teoretyczno- prawna dzieli je na prawne i pozaprawne. Do czynników prawnych zalicza się obowiązujący system prawa oraz praktykę stosowania prawa. Do czynników pozaprawnych zalicza się doktrynę prawniczą, opinię społeczną.

Źródłem prawa w ujęciu walidacyjnym są w odniesieniu do systemów prawa ustawowego wszystkie reguły obowiązywania systemowego, którymi posługuje się doktryna i judykatura prawnicza.

Źródłem prawa w ujęciu decyzyjnym jest całokształt czynników, które powołuje organ w decyzji tworzącej prawo. Doktryna teoretyczno- prawna dzieli je na prawne i pozaprawne. Źródłem o charakterze prawnym są przede wszystkim odpowiednie przepisy wyrażające normy kompetencyjne. Czynnikami pozaprawnymi są czynniki kontekstu funkcjonalnego związane z otoczeniem społeczno- politycznym, które w istotny sposób wpływają na treść przepisów prawnych

Źródłem prawa w ujęciu informacyjnym jest ogół czynników, które dostarczają informacji na temat tego, co jest prawem obowiązującym w danym czasie i miejscu. W katalogu tych źródeł prawa mieści się oczywiście doktryna prawnicza.

26. FAKTY PRAWNE

Fakty prawne to wszystkie okoliczności, które powodują powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunków prawnych. Okoliczności te wyznaczają obowiązujące normy prawne. Podział faktów prawnych można przedstawić w następujący sposób:

Zdarzenia to okoliczności, które są niezależne od woli podmiotów prawa, np. upływ czasu, który powoduje przedawnienie.

Zachowania to okoliczności, które są zależne od woli podmiotów prawa. Dzieli się je na czyny i akty prawne.

Czyny to zewnętrzne zachowania ludzi regulowane i kwalifikowane prawnie, które powodują powstanie skutków prawnych, choć nie zawsze wolą podmiotów było ich wywołanie. Czyny dzieli się na dozwolone oraz niedozwolone. Czyny dozwolone to zachowania nie nakazane oraz nie zakazane, np. znalezienie rzeczy. Czyny niedozwolone to zachowania zakazane przez normy prawne. Należą do nich przestępstwa karne, wykroczenia, deliety cywilne. Przestępstwo karne to zawiniony czyn człowieka, społecznie niebezpieczny, zakazany w prawie karnym i zagrożony sankcją represyjną. Wykroczenia to czyny, które różnią się od przestępstw wysokością przewidzianej kary oraz trybem ścigania, co wynika z ich mniejszego społecznego niebezpieczeństwa. Deliety cywilne to czyny zakazane przez normy prawa cywilnego. Powodują obowiązek naprawienia szkody.

Akty prawne- patrz niżej

27.AKTY PRAWNE ORAZ ICH TYPOLOGIA

Akty prawne to oświadczenia woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych. Wśród nich wyróżnia się akty normatywne, orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne, czynności prawne.

Akty normatywne to oświadczenia woli podmiotów, które mają kompetencje stanowienia norm generalno- abstrakcyjnych.

Orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne to oświadczenia woli podmiotów prawo stosujących. Wśród nich wyróżnia się orzeczenia konstytutywne oraz deklaratoryjne.

Czynności prawne to oświadczenia woli osób fizycznych i prawnych, które powodują powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunków prawnych. Czynności prawne dzieli się na jednostronne, np. testament, dwustronne i wielostronne, np. umowa kupna- sprzedaży. Natomiast „szerokie” rozumienie terminu czynność prawna odnosi się do oświadczeń woli regulowanych normami innych gałęzi prawa.

28. PODMIOTY STOSUNKU PRAWNEGO

Podmiotami stosunków prawnych są wszyscy, którzy na podstawie norm obowiązujących posiadają uprawnienia i obowiązki. W zależności od gałęzi prawa i typowych dla nich stosunków prawnych wyróżnia się różne rodzaje podmiotów prawa. Przykładowo podmiotami stosunków prawno- karnych są organy wymiaru sprawiedliwości oraz sprawcy czynów zakazanych. Podmiotami stosunków cywilno- prawnych są osoby fizyczne oraz osoby prawne.

Osoba fizyczna- patrz pyt. 29

Osoba prawna- patrz pyt. 30

29. OSOBA FIZYCZNA

Osobą fizyczną jest każdy człowiek od momentu urodzenia aż do śmierci. Z momentem urodzenia człowiek nabywa zdolność prawną, tzn. zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Zdolność prawna ma charakter nieograniczony, np. rasą oraz niestopniowalny, co oznacza, że nie można jej ograniczyć. Natomiast zdolność do czynności prawnych pozwala na rozporządzanie przez podmioty prawa przysługującymi im uprawnieniami i obowiązkami. Zdolność do czynności prawnych ma charakter stopniowalny. W polskim prawie cywilnym:

• pozbawione są zdolności do czynności prawnych osoby fizyczne, które nie ukończyły lat 13 oraz całkowicie ubezwłasnowolnione,

• częściową zdolność do czynności prawnych mają osoby fizyczne, które ukończyły lat 13 a nie ukończyły lat 18 oraz częściowo ubezwłasnowolnione,

• całkowitą zdolność do czynności prawnych mają osoby fizyczne, które uzyskały pełnoletniość, jeśli nie zostały częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnione.

W prawie cywilnym pełnoletnimi są osoby fizyczne, które ukończyły lat 18; w prawie rodzinnym- mężczyźni, którzy ukończyli lat 21. Od tego generalnego unormowania są wyjątki, np. w przypadku zgody sądu na zawarcie małżeństwa zdolność do czynności prawnych nabywają kobiety, które nie ukończyły lat 18, a ukończyły lat 16 oraz mężczyźni, którzy nie ukończyli lat 21. Decyzją sądu nabywają pełną zdolność do czynności prawnych, nie tracąc jej wskutek rozwiązania małżeństwa.

W imieniu osób całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolnionych oraz osób, które nie ukończyły lat 13 działają ustawowi opiekunowie, tzn. rodzice lub opiekunowie wyznaczeni przez sąd.

30. OSOBA PRAWNA

Osobą prawną w doktrynie przyjęło się nazywać każdą jednostkę organizacyjną, która w zakresie stosunków cywilnoprawnych posiada zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych. W doktrynie prawniczej wyróżnia się dwa podstawowe typy osób prawnych: korporacje i zakłady.

Korporacja jest osobą prawną, która powstaje w wyniku zorganizowania się ludzi zmierzających do osiągnięcia wyznaczonych celów. Ludzie ci stają się członkami korporacji, decydują o sposobach działania korporacji, której najwyższą władzą jest zgromadzenie wszystkich członków. Ustala ono strukturę organizacyjną korporacji, powołuje organy reprezentujące korporację na zewnątrz oraz administrujące korporacją.

Zakład jest osobą prawną, której cel, sposób działania, a niekiedy również likwidację określa założyciel w statucie. Przeznacza on określony majątek na działalność zakładu, ustala strukturę organizacyjną zakładu, powołuje organy reprezentujące zakład na zewnątrz oraz administrujące zakładem.

Fundacja jest szczególnym rodzajem zakładu. Jej powstanie, cel, sposób działania określa fundator w akcie fundacyjnym, przeznaczając określone mienie, które ma służyć urzeczywistnieniu celu fundacji. Podstawą działania fundacji jest jej statut określający organizację.

Osoby prawne powstają w sposób regulowany prawnie. Wyróżnia się trzy podstawowe tryby tworzenia osób prawnych: erekcyjny, koncesyjny, rejestracyjny.

Tryb erekcyjny polega na tym, że jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z mocy samego prawa z chwilą swego powstania, np. Skarb Państwa. Wynika to z postanowień kodeksu cywilnego.

Tryb koncesyjny polega na tym, że jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną na podstawie decyzji właściwego organu państwowego, np. sądu. Tak osobowość prawną uzyskują w Polsce spółki kapitałowe prawa handlowego, fundacje, stowarzyszenia.

Tryb rejestracyjny polega na tym, że jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną poprzez wpis do rejestru osób prawnych, który prowadzi organ państwowy, np. sąd. Tak osobowość prawną uzyskują w Polsce partie polityczne.

Regulowany prawnie jest też tryb likwidacji osób prawnych. Polegać on może na:

• decyzji kompetentnego organu osoby prawnej,

• decyzji kompetentnego organu państwa, który nie zezwala na dalszą działalność osoby prawnej,

• ogłoszeniu upadłości,

• upływu czasu, co dotyczy osób prywatnych, które zostały powołane na czas potrzebny dla realizacji wyznaczonego celu.

W imieniu osób prawnych oraz ich organów działają przedstawiciele oraz pełnomocnicy. Przedstawicielem osoby prawnej jest, np. dyrektor przedsiębiorstwa, pełnomocnikiem, np. radca prawny.

Sformułowano wiele różnych poglądów, które współczesna doktryna porządkuje mówiąc o tzw. teoriach osób prawnych. Wśród nich wyróżnia się: teorie fikcji i teorie substratu.

Zgodnie z teorią fikcji osoby prawne mają charakter osobowej fikcji prawnej pozwalającej przypisywać jednostkom organizacyjnym takie same cechy i uprawnienia jak osobom fizycznym. Ponieważ fikcję tę wprowadza prawo, to osoby te zyskały miano osób prawnych. Teorie substratu odrzucają twierdzenie, że osoby prawne są tylko fikcyjnie przez prawo spersonifikowanymi podmiotami. Istnieją one realnie, mają swój rzeczywisty substrat.

31. TREŚĆ STOSUNKU PRAWNEGO

Treścią stosunku prawnego są wyznaczone normami obowiązki i uprawnienia. Obowiązek oraz uprawnienie to terminy języka prawnego oraz prawniczego zrelatywizowane do norm prawnych. Ogólna charakterystyka obowiązku i uprawnienia może mieć charakter binarno- biegunowy oraz relacyjny. Binarno- biegunowa charakterystyka polega na ujęciu pojęcia obowiązku oraz uprawnienia na przeciwstawnych biegunowo krańcach i określeniu, czym te pojęcia różnią się od siebie. Relacyjna charakterystyka polega na określeniu związków między pojęciem obowiązku oraz uprawnienia.

Binarno- biegunowa oraz relacyjna charakterystyka obowiązku- patrz pyt. 32

Binarno- biegunowa oraz relacyjna charakterystyka uprawnienia- patrz pyt. 33

32. OBOWIĄZKI PRAWNE

Binarno- biegunowa charakterystyka obowiązku.

Obowiązek prawny to reguła powinnego zachowania zawarta w normie, która pozbawia adresata swobody wyboru postępowania. Obowiązki dzielą się na nakazy i zakazy. Nakaz stwarza dla adresata obowiązek działania i stąd określany jest mianem obowiązku pozytywnego. Zakaz natomiast stwarza dla adresata obowiązek zaniechania i stąd określany jest mianem obowiązku negatywnego. Obowiązki są zwykle sprzężone z sankcjami. Ograniczenie nie ma absolutnego charakteru, bowiem adresat może świadomie zachować się niezgodnie z obowiązkiem i wybrać sankcję.

W ramach relacyjnej charakterystyki wyróżnia się: obowiązki o charakterze standardowym (standardy), obowiązki korelatywne, obowiązki instrumentalne.

Standard to obowiązek wyrażony normą, która wyznacza powszechny zakaz lub nakaz jakiegoś zachowania. Takie obowiązki formułuje np. prawo karne. Obowiązki korelatywne to obowiązki, które są wyznaczane w stosunku do rodzajowo wyznaczonych normą podmiotów i z nimi prawo wiąże uprawnienia innych podmiotów prawa. Takie obowiązki formułuje np. prawo cywilne. Obowiązki instrumentalne to obowiązki określonego zachowania, które mają doprowadzić do określonego skutku. Takie obowiązki formułuje np. prawo budowlane.

33. UPRAWNIENIA I ICH PODSTAWOWE TYPY

Binarno- biegunowa charakterystyka uprawnienia.

Uprawnienie to reguła powinnego zachowania, która stwarza adresatowi normy możliwość wyboru postępowania, co oznacza, że może on działać lub zaniechać danego postępowania. Uprawnienie wyznacza więc zakres swobody adresatowi i nawet tę swobodę gwarantuje. Z realizacją uprawnienia wiąże się gratyfikacja, nigdy sankcja.

Relacyjna charakterystyka uprawnienia.

Najogólniej można podzielić uprawnienia na proste i złożone. Uprawnieniem prostym jest uprawnienie wynikające z jednej normy w odniesieniu do rodzajowo wyznaczonych adresatów. Uprawnienia złożone to cały kompleks uprawnień prostych, które wiążą się z sobą i które też odnoszą się do rodzajowo wyznaczonych adresatów.

W oparciu o kryterium typu zachowania, do których uprawniają normy, uprawnienia dzielą się na uprawnienia do zachowań własnych oraz uprawnienia do zachowań cudzych. Bierne prawo wyborcze jest uprawnieniem do własnych zachowań. Natomiast znaczna część uprawnień właściciela to uprawnienia do cudzych zachowań. Uprawnienia do zachowań własnych mogą być mocne oraz słabe. Mocne uprawnienia do zachowań własnych są wprost wyrażone normami prawnymi. Słabe uprawnienia do zachowań własnych są związane ze sferą wolności prawa. Uprawnienia do zachowań własnych ze względu na ich treść dzielą się na uprawnienia preferencyjne oraz niepreferencyjne. Uprawnienia preferencyjne wskazują zachowanie, które ma priorytet przed innymi możliwymi w danej sytuacji. Uprawnienia niepreferencyjne charakteryzuje neutralność, bowiem nie wskazują zachowania, które ma priorytet przed innymi możliwymi w danej sytuacji.

Uprawnienia ze względu na przewidziany prawem sposób ich realizowania dzielą się na ekskluzywne i nieekskluzywne. Uprawnienia ekskluzywne polegają na tym, że realizacja uprawnienia jest zastrzeżona prawem dla podmiotu uprawnionego. Uprawnienia nieekskluzywne polegają na tym, że realizacja uprawnienia nie jest zastrzeżona prawem dla jednego podmiotu.

34. PRZEDMIOT STOSUNKU PRAWNEGO

Przedmiotem stosunku prawnego mogą być: rzeczy, czyli przedmioty materialne, przedmioty niematerialne, zachowania.

Rzeczą w rozumieniu prawa cywilnego są ruchomości oraz nieruchomości, do których zalicza się grunty, budynki i części budynków. Pozostałe rzeczy to ruchomości. Oprócz rzeczy w rozumieniu prawa cywilnego przedmiotem stosunku prawnego są także inne materialne substraty, a więc np. kopaliny, gazy, ciecze. Przedmioty niematerialne- w rozumieniu prawa cywilnego są nimi dobra osobiste, np. godność człowieka oraz dobra intelektualne, np. prawa autorskie. Zachowania- są nimi ludzkie działania i zaniechania.

35. DYREKTYWY WYKŁADNI JĘZYKOWEJ

Dyrektywy językowe obejmują te wszystkie reguły, które charakteryzują znaczenie normy ze względu na jej właściwości językowe. Dyrektywy te spełniają podstawową rolę w procesie wykładni. Ze względu na pełnioną funkcję dyrektywy te w literaturze dzieli się na: a) reguły określające zasady ustalania znaczeń poszczególnych zwrotów normy prawnej, b) reguły określające zasady przekładu przepisów na normy postępowania.

Do językowych reguł ustalania znaczeń poszczególnych zwrotów normy prawnej należą przykładowo następujące dyrektywy:

• zwrotom interpretowanym należy przypisać takie znaczenie, jakie mają one w języku potocznym, chyba że ważne powody przemawiają za odstąpieniem od tego znaczenia;

• zwrotom interpretowanym należy przypisać swoiste znaczenie prawne wówczas, gdy ustali się, że mają takie znaczenie. Należy wówczas posługiwać się nim bez względu na to, jakie znaczenie mają równokształtne zwroty w języku potocznym;

• zwrotom interpretowanym należy przypisać znaczenie specjalne mające walor jedynie dla części systemu prawa wówczas, gdy ustali się, że mają takie znaczenie. Należy wówczas posługiwać się nimi bez względu na to, jakie znaczenie mają w systemie prawnym jako całości;

• należy tak ustalać znaczenie normy, aby żaden ze zwrotów interpretowanej normy nie został uznany za zbędny.

Do reguł przekładu przepisów na normy postępowania należą przykładowo następujące dyrektywy:

• jeżeli przepis ma postać zdania opisującego czyjeś zachowanie, to należy go interpretować jako nakaz bądź zakaz tego postępowania;

• jeżeli dokonuje się rekonstrukcji normy z przepisów prawa, należy jej dokonać w oparciu o szereg obowiązujących przepisów dotyczących określonego przedmiotu, a nie na podstawie jednego przepisu w oderwaniu od innych.

36. DYREKTYWY WYKŁADNI SYSTEMOWEJ

Dyrektywy systemowe obejmują te wszystkie reguły, które charakteryzują znaczenie normy ze względu na jej właściwości systemowe. Dyrektywy te spełniają rolę subsydiarną wobec wykładni językowej. Mogą decydować o tym, które z możliwych znaczeń uzna się za wiążące. Ze względu na treść dyrektywy systemowe w literaturze dzieli się na: a) reguły odwołujące się do zasad systemu prawa, b) reguły odwołujące się do postulatu niesprzeczności i zupełności systemu prawa, c) reguły odwołujące się do zasad budowy aktów normatywnych.

Do reguł wykładni systemowej, które odwołują się do zasad systemu prawa należą przykładowo następujące dyrektywy:

• w razie sprzeczności normy z zasadą prawa, należy tak ustalić znaczenie normy, by nie było ono sprzeczne z zasadą;

• powołując się na zasadę należy wskazać przepisy, z których ona wynika.

Do reguł wykładni systemowej, które odwołują się do postulatu niesprzeczności i zupełności systemu prawa należą przykładowo następujące dyrektywy:

• należy tak ustalić znaczenie normy, by nie powodowało ono sprzeczności z innymi obowiązującymi normami;

• należy tak ustalić znaczenie normy, by nie powodowało ono luk.

Do reguł wykładni systemowej, które odwołują się do zasad budowy aktu normatywnego należy tzw. argumentum a rubrica. Zgodnie z tą regułą interpretator, ustalając znaczenie normy, powinien brać pod uwagę wewnętrzną oraz zewnętrzną systematykę aktu normatywnego, w którym dana norma jest zawarta.

37. DYREKTYWY WYKŁADNI FUNKCJONALNEJ (celowościowej)

Dyrektywy celowościowe obejmują te wszystkie reguły, które nakazują uwzględniać w procesie wykładni ustalania znaczenia normy jej kontekst społeczny, ekonomiczny, aksjologiczny. Wykładnia celowościowa obejmuje najmniej spójny zbiór dyrektyw. Przykładem tej grupy dyrektyw są następujące reguły:

• ustalając znaczenie normy należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane zasady moralne, zasady słuszności i sprawiedliwości;

• ustalając znaczenie normy należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne oraz ekonomiczne, do jakich ono będzie prowadzić;

• ustalając znaczenie normy należy brać pod uwagę cel regulacji prawnej (ratio legis).

Przedstawione dyrektywy wykładni celowościowej zakładają, że aksjologia konkretnych systemów prawnych powinna respektować uniwersalne wartości moralno- polityczne.

38. ARGUMENTUM A FORTIORI jest to typ wnioskowań, którego schemat jest następujący: „Jeżeli A to tym bardziej B”. Ten typ wnioskowań ma dwie wersje: pierwsza, to argumentum a maiori ad minus (wnioskowanie z argumentu silniejszego na słabszy), druga- to argumentum a minori ad maius (wnioskowanie z argumentu słabszego na silniejszy). Argumentum a maiori ad minus ma zastosowanie do norm uprawniających, a wnioskowanie przebiega według schematu: „Komu jest dozwolone czynić więcej, temu tym bardziej dozwolone jest czynić mniej”. Argumentum a minori ad maius ma zastosowanie do norm zakazujących, a wnioskowanie przebiega według schematu: „Komu jest zakazane czynić mniej, temu tym bardziej zakazane jest czynić więcej”.

39. ARGUMENTUM A SIMILE jest to typ wnioskowania przez podobieństwo, analogię. Ten typ wnioskowań ma dwie wersje: analogię z ustawy (analogia legis) oraz analogię z prawa (analogia iuris). Obydwa typy wnioskowań prawniczych odnoszą się do sytuacji nie uregulowanych prawnie. Podstawą analogii z ustawy jest obowiązująca norma prawna, która reguluje sytuacje pod istotnymi względami podobne do faktu nieunormowanego i powiązanie z faktem nieunormowanym podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych, co z faktem uregulowanym. Podstawą analogii z prawa są zasady systemu prawa czy jego poszczególnych gałęzi.

Wnioskowanie z podobieństwa w szerszym zakresie wykorzystuje prawo cywilne, sporadycznie prawo konstytucyjne oraz administracyjne. W prawie karnym mówi się o niedopuszczalności analogii, co wymaga uściślenia. Dotyczy to stosowania analogii na niekorzyść oskarżonego. Analogia prowadzi do pozytywnych następstw- pozwala usuwać luki w prawie oraz zapewnia prawu elastyczność.

40. ARGUMENTUM A CONTRARIO jest to typ wnioskowania z przeciwieństwa. Ten typ wnioskowania jest „odwróceniem” reguł wnioskowania przez analogię. Wnioskowanie z przeciwieństwa zakłada, że zwroty- „wyłącznie”, „jedynie”, „tylko”- użyte dla wyrażenia normy w przepisach prawa- oznaczają, że wolą prawodawcy było ograniczenie konsekwencji prawnych normy do faktów w niej wskazanych.

41. WNIOSKOWANIE Z CELU NA ŚRODKI, czyli reguły instrumentalnego nakazu i zakazu. Do dyrektyw wnioskowań z celu na środki należą przykładowo następujące reguły:

• jeżeli obowiązuje norma N1 nakazująca zrealizowanie stanu rzeczy S, to należy uznać, że obowiązuje także norma N2, która nakazuje to, co jest konieczne dla zrealizowania stanu rzeczy S. Jest to dyrektywa instrumentalnego nakazu.

• jeżeli obowiązuje norma N1 zakazująca zrealizowanie stanu rzeczy S, to należy uznać, że obowiązuje także norma N2, która zakazuje to, co jest konieczne dla zrealizowania stanu rzeczy S. Jest to dyrektywa instrumentalnego zakazu.

Interpretator, który posługuje się wnioskowaniem z celu na środki, przyjmuje, że jeżeli cel jest dozwolony, to środki prowadzące do tego celu są też dozwolone; jeżeli cel jest zakazany, to zakazane są też środki do niego prowadzące.

42. TEORIE WYKŁADNI

W doktrynie sformułowano dwa dychotomiczne podziały teorii wykładni. Wyróżnia się: a) teorie subiektywne oraz obiektywne, b) teorie statyczne oraz dynamiczne.

Pierwsze odróżnienie związane jest z pytaniem, czy interpretator, ustalając znaczenie normy, powinien orientować się na intencje oraz wolę historycznego czy też aktualnego prawodawcy. Teorie subiektywne zakładają, że norma prawna ma jedno, nie ulegające zmianom znaczenie i dlatego interpretator powinien je ustalać zgodnie z wolą historycznego prawodawcy. Teorie obiektywne zakładają, że znaczenie normy, w razie zmiany jej celów powinno także ulec zmianie i dlatego interpretator ma je ustalić zgodnie z wolą aktualnego prawodawcy, bo z jego woli norma obowiązuje.

Drugie odróżnienie związane jest z pytaniem, czy interpretator, ustalając znaczenie normy prawnej, powinien chronić takie wartości, jak pewność, niezmienność prawa, jego przewidywalność, czy też interpretacja ma służyć realizacji adekwatności prawa. Teorie statyczne, opowiadają się za pewnością prawa i preferują językowe oraz systemowe dyrektywy interpretacyjne. Teorie dynamiczne, opowiadają się za adekwatnością prawa i preferują celowościowe dyrektywy interpretacyjne.

43. PODZIAŁ WYKŁADNI ZE WZGLĘDU NA MOC WIĄŻĄCĄ

Moc wiążąca wykładni związana jest z tym, kto i w jakim trybie dokonuje wykładni. Kryteria te są podstawą dla wyróżniania: wykładni autentycznej, wykładni legalnej, wykładni operatywnej, wykładni doktrynalnej.

Wykładnia autentyczna jest to wykładnia dokonywana przez prawodawcę. Moc prawna tej wykładni jest równa mocy prawnej aktu normatywnego, w którym zawarta jest norma poddana interpretacji. Dopuszczalność tej wykładni bywa uzasadniana argumentum a maiori ad minus- kto upoważniony jest do tworzenia prawa, ten tym bardziej może je interpretować.

Wykładnia legalna jest to wykładnia dokonywana przez podmiot upoważniony przez prawodawcę do interpretacji norm zawartych w określonych aktach normatywnych. Wykładnia legalna ma z zasady charakter abstrakcyjny, podejmowana jest w formie uchwał na specjalnych posiedzeniach sądu lub innego organu stosującego prawo.

Wykładnia operatywna jest dokonywana przez organy prawo stosujące i obejmuje: a) wykładnię dokonywaną przez sądy i inne organy stosujące prawo w toku rozpatrywania indywidualnych spraw, np. karnych, cywilnych. Wykładnia ta wiąże w tej sprawie, w której jej dokonano; b) wykładnię dokonywaną w trybie odwoławczym przez sądy i inne organy prawo stosujące. Jest ona wiążąca w danej sprawie dla sądu niższej instancji lub organu hierarchicznie niższego, a także organu, który dokonał wykładni; c) wykładnię dokonywaną przez Sąd Najwyższy, rozstrzygającą zagadnienie prawne budzące wątpliwości w konkretnych sprawach. Są to uchwały, do których podjęcia dochodzi na wniosek określonego organu (Prezesa Sądu Najwyższego, Rzecznika Praw Obywatelskich, Ministra Sprawiedliwości). Wykładnia ta wiąże skład orzekający Sądu Najwyższego, sądy niższych instancji zazwyczaj biorą pod uwagę publikowane orzecznictwo Sądu Najwyższego.

Wykładnia doktrynalna jest dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej i współcześnie ma ona formę glos do orzeczeń organów prawo stosujących, komentarzy do obowiązującego prawa, opracowań naukowych. Współcześnie wykładnia ta pozbawiona jest mocy wiążącej, ale faktycznie ma znaczący wpływ na wykładnię operatywną, a także na zmiany prawa obowiązującego.

44. PODZIAŁ WYKŁADNI ZE WZGLĘDU NA WYNIK WYKŁADNI

Rezultat (wynik) wykładni jest kryterium, na podstawie którego wyróżnia się: wykładnię literalną (interpretatio declarativa), wykładnię rozszerzającą (interpretatio extensiva), wykładnię zwężającą (interpretatio restrictiva).

Wykładnia literalna ma miejsce wtedy, gdy spośród różnych znaczeń normy, uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych, zostanie wybrane znaczenie ustalone za pomocą dyrektyw językowych.

Wykładnia rozszerzająca ma miejsce wtedy, gdy spośród różnych znaczeń normy, uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych, zostanie wybrane znaczenie ustalone za pomocą dyrektyw pozajęzykowych i jest ono zawsze szersze od znaczenia językowego.

Wykładnia zwężająca ma miejsce wtedy, gdy spośród różnych znaczeń normy, uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych, zostanie wybrane znaczenie ustalone za pomocą dyrektyw pozajęzykowych i jest ono zawsze węższe od znaczenia językowego.

Zastosowanie omawianych typów wykładni wyznaczają dyrektywy drugiego stopnia. Do tych dyrektyw należą następujące reguły:

• normy prawa obowiązującego powinny być interpretowane literalnie, chyba że ważne racje, np. moralne uzasadniają interpretację rozszerzającą lub zwężającą;

• normy prawa karnego nie mogą być interpretowane rozszerzającą, jeżeli wykładnia taka spowodowałaby rozszerzenie odpowiedzialności karnej;

• normy prawne mające charakter wyjątków nie mogą być interpretowane rozszerzająco;

• normy prawne mające charakter lex specialis nie mogą być interpretowane rozszerzająco;

• normy prawne regulujące uprawnienia i wolności mogą być interpretowane rozszerzająco, a to ze względu na zasadę in dubio pro libertata.

45. PODZIAŁ WYKŁADNI ZE WZGLĘDU NA MATERIAŁ WYKŁADNI

Materiał wykładni, który jest podstawą ustaleń interpretacyjnych jest kryterium pozwalającym wyróżniać: wykładnię porównawczą i wykładnię historyczną.

Wykładnia porównawcza polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych przez porównanie ich z podobnymi normami o ustalonym już znaczeniu i przyjęciu wniosków co do znaczenia norm interpretowanych. Wykładnia ta może być dokonywana na układzie synchronicznym oraz diachronicznym. W układzie synchronicznym porównuje się normy prawne obowiązujące w różnych krajowych systemach prawnych. W układzie diachronicznym porównuje się znaczenie aktualnie obowiązującej normy z normą uchyloną w danym systemie prawa i to porównanie pozwala wyciągnąć wnioski co do znaczenia normy interpretowanej.

Wykładnia historyczna polega na ustaleniu ratio legis interpretowanej normy w oparciu o materiały mające historyczne znaczenie, np. protokoły posiedzeń komisji kodyfikacyjnej.

46. PODSTAWOWE FORMY TWORZENIA PRAWA

Zalicza się do nich: stanowienie, umowę, zwyczaj oraz precedens.

Stanowienie norm prawnych jest doniosłą prawnie czynnością konwencjonalną organu państwa, przez którą nakazuje się, aby generalno- abstrakcyjne normy zawarte w przepisach aktu normatywnego były realizowane przez adresatów.

Współstanowienie jest rodzajem stanowienia polegającego na tym, że w czynności konwencjonalnej uczestniczą co najmniej dwa podmioty.

Umowa jest co najmniej dwustronnym aktem prawodawczym, polegającym na tym, że strony uczestniczące w umowie ustalają wiążące je normy generalno- abstrakcyjne. W drodze kontraktualnej tworzy się normy prawa międzynarodowego publicznego. W prawie krajowym forma umowy charakteryzuje procesy tworzenia norm w prawie pracy.

Zwyczaj jest bardzo złożoną formą tworzenia prawa. Polega na tym, że w społeczeństwie kształtuje się powszechna praktyka określonego postępowania w określonych okolicznościach ,a zarazem kształtuje się przekonanie, że postępowanie to jest zgodne z jakimiś normami, które nazywa się normami zwyczajowymi. Normy zwyczajowe kształtuje się więc spontanicznie. Gdy organ państwowy podejmie decyzję na podstawie normy ukształtowanej zwyczajowo, to norma ta staje się normą prawa zwyczajowego.

Precedens jako sądowa decyzja tworząca prawo jest formą, która charakteryzuje systemy common law.

47. TEKST PRAWNY I JEGO BUDOWA

Tekst prawny rozpoczyna nagłówek, w którym wymienia się rodzaj aktu normatywnego, datę jego ustanowienia, tytuł, czyli określenie normowanej w akcie materii. W ustawach, gdy zachodzi potrzeba wyraźnego wskazania celów wydania aktu normatywnego zamieszcza się preambułę. Omawiana część tekstu prawnego jest w doktrynie określana mianem części nieartykułowanej oraz nienormatywnej.

Zasadnicza część tekstu prawnego jest określana mianem części artykułowanej oraz normatywnej, bowiem składa się z przepisów prawnych, które zawierają normy prawne. Zgodnie z dyrektywami techniki prawodawczej przepisy umieszcza się w następującej kolejności: 1) przepisy ogólne, 2) przepisy szczegółowe, 3) przepisy przejściowe, 4) przepisy końcowe.

Przepisy ogólne zawierają normy ogólne wyznaczające podmiotowy i przedmiotowy zakres regulacji, zakres stosunków wyłączonych spod regulacji, definicje legalne.

Przepisy szczegółowe zawierają normy, które regulują psychofizyczne zachowanie ludzi oraz wyznaczają ważność czynności konwencjonalnych.

Przepisy przejściowe zawierają normy regulujące oddziaływanie nowego aktu normatywnego na stosunki ukształtowane w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa.

Przepisy końcowe obejmują: 1) przepisy derogacyjne, 2) przepisy o wejściu w życie aktu, 3) przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej aktu.

48. PRZEPISY KOŃCOWE

Przepisy końcowe obejmują: 1) przepisy derogacyjne, 2) przepisy o wejściu w życie aktu, 3) przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej aktu.

Przepisy derogacyjne. Do elementarnych zasad techniki prawodawczej należy zaliczyć regułę zakazu stosowania derogacji milczącej i nakazu stosowania derogacji wyraźnej. Zgodnie z pierwszą z tych reguł nie jest dopuszczalne poprzestanie na domyślnym uchyleniu przepisów lub przepisu poprzez samo odmienne uregulowanie danej sprawy. Zgodnie z regułą nakazu stosowanie derogacji wyraźnej w przepisie uchylającym należy wyczerpująco wymienić przepisy, które się uchyla. Powinno się przy tym uchylać akty normatywne w całości, bez pozostawiania w mocy poszczególnych ich części, a tym bardziej pojedynczych przepisów.

Przepisy o wejściu w życie aktu. Każdy akt normatywny powinien określać termin swojego wejścia w życie. Jako zasadę przyjmuje się, iż akt normatywny nie może wejść w życie z dniem ogłoszenia. Między ogłoszeniem aktu a jego wejściem w życie musi upłynąć pewien okres czasu. Jest to tzw. vacatio legis. Zasady techniki prawodawczej przyjęły jako regułę okres 14 dniowy jako vacatio legis.

Przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej aktu wprowadza się w przypadku tzw. „ustaw czasowych” (epizodycznych).

49. TEKST JEDNOLITY

Potrzeba formułowania tekstów jednolitych jest następstwem częstych zmian prawa, polegających na nowelizacji, czyli częściowej zmianie dotychczas obowiązującego aktu normatywnego przez akt później wydany, o tej samej albo wyższej mocy prawnej. Tekst jednolity nie jest nowym aktem normatywnym, a techniką przekazu informacji o obowiązujących normach. Tekst jednolity wymaga klarownego wskazania, jakie przepisy, jakich aktów normatywnych zostały uchylone z równoczesnym wskazaniem przepisów obowiązujących, co możliwe jest poprzez przytoczenie pełnego ich brzmienia.

50. DECYZYJNY PROCES STANOWIENIA USTAW- UJĘCIE PROCEDURALNE

Na decyzyjny proces stanowienia ustaw w ujęciu proceduralnym składają się następujące etapy:

Inicjatywa faktyczna jest etapem obejmującym działania, które zmierzają do werbalizacji potrzeby ustanowienia nowej ustawy albo zmiany już obowiązującej ustawy.

Przygotowanie projektu ustawy jest etapem obejmującym działania, które zmierzają do sformułowania projektu tekstu ustawy.

Inicjatywa jurydyczna jest etapem obejmującym działania, które zmierzają do spełnienia czynności konwencjonalnej, której skutkiem prawnym jest wniesienie projektu ustawy pod obrady parlamentu. Na omawiany etap składają się następujące fazy: 1) wniesienie projektu ustawy oraz jego uzasadnienie, 2) debata nad przyjęciem projektu ustawy lub jego odrzuceniem, 3) podjęcie decyzji o przyjęciu lub odrzuceniu projektu ustawy.

Rozpatrzenie projektu ustawy jest etapem, który obejmuje działania polegające na: 1) wskazaniu podmiotu, który jest kompetentny do rozpatrzenia projektu ustawy, 2) ocenę projektu pod względem merytorycznym i formalnym oraz ewentualne dokonanie poprawek, 3) skierowanie projektu na plenarne obrady parlamentu.

Ustanowienie ustawy obejmuje działania, których celem jest dokonanie ważnej czynności konwencjonalnej polegającej na ustanowieniu przedstawionego projektu ustawy przez parlament.

51. DECYZYJNY PROCES STANOWIENIA USTAW- UJĘCIE MERYTORYCZNE

Na decyzyjny proces stanowienia ustaw w ujęciu merytorycznym składają się następujące etapy decyzyjne:

Określenie celu, czyli przyszłych stanów społecznych, jakie zamierza się zrealizować.

Ustalenie katalogu prawnych oraz pozaprawnych środków realizacji założonych celów. Rozwiązanie tego problemu ma dużą doniosłość dla racjonalności decyzji ustawodawczej. Unormowanie prawne jest zazwyczaj tylko jednym i to nie zawsze optymalnym środkiem kształtowania rzeczywistości, choć wiara w omnipotencję prawa jest bardzo rozpowszechniona.

Wybór środka oddziaływania prawnego. Rozwiązanie tego problemu wymaga rozstrzygnięć określających do jakiej gałęzi prawa zaliczyć regulację prawną.

Sformułowanie alternatyw regulacyjnych. Sformułowanie katalogu możliwych rozwiązań prawnych wymaga zazwyczaj rozważenia dotychczasowego stanu unormowania danej dziedziny, oceny przyjmowanych dotąd środków i metod oddziaływania prawnego oraz skutków dotychczasowego unormowania.

Zredagowanie projektu tekstu ustawy. Jest to niezwykle ważny zespół czynności, kształtowany dyrektywami techniki prawodawczej. Są one adresowane do podmiotów redagujących teksty prawne i wskazują jak adekwatnie wyrażać decyzje merytoryczne, czyniąc to jednocześnie w sposób komunikatywny, precyzyjny, syntetyczny oraz spójny.

52. TWORZENIE A PORZĄDKOWANIE PRAWA OBOWIĄZUJĄCEGO

Formą, która niewątpliwie ma charakter tworzenia prawa jest kodyfikacja. Prowadzi ona do ustanowienia kodeksu, który jest całościowym, względnie wyczerpującym, syntetycznym oraz niesprzecznym unormowaniem- z reguły w drodze ustawy- jakiejś obszernej dziedziny stosunków społecznych, w miejsce wielu uchylonych aktów normatywnych.

Konsolidacja jest formą najbardziej zbliżoną do kodyfikacji. Polega ona na zespoleniu w jednym akcie normatywnym dwu lub więcej uchylonych aktów, które regulują w sposób „rozproszony” określoną dziedzinę stosunków społecznych.

Inkorporacja to usystematyzowany i opublikowany zbiór uprzednio ustanowionych aktów normatywnych bez zmiany ich treści. Forma ta nie ma charakteru prawodawczego.

53. STOSOWANIE PRAWA- PODSTAWOWE TYPY

Wyróżnia się trzy podstawowe typy stosowania prawa, a mianowicie: typ sądowy, typ quasi-sądowy, typ administracyjny, typ quasi- administracyjny.

Sądowy typ stosowania prawa charakteryzuje niezawisłość organów prawo stosujących. Niezawisłość sądu jest zasadą konstytucyjną, która oznacza, że sędziowie podlegają wyłącznie ustawom, nie wiążą ich żadne dyrektywy podmiotów politycznych co do tego, jaką mają wydać decyzję. Drugą zasada jest zasada bezstronności, która oznacza, że sędzia jest neutralny i niezależny od stron.

Quasi- sądowy typ stosowania prawa obejmuje procesy decyzyjne, w których podmiotem stosującym prawo są różnego rodzaju sądy polubowne, komisje rozjemcze, mediacyjne, a więc pozapaństwowe instytucje społeczne.

Administracyjny typ stosowania prawa charakteryzuje się tym, że podmioty wydające decyzje, które zawierają normy konkretno- indywidualne są związane dyrektywami oraz poleceniami organów hierarchicznie wyższych. Nie są to więc podmioty niezawisłe jak sądy.

Quasi- administracyjny typ stosowania prawa obejmuje decyzje władcze zawierające normy konkretno- indywidualne, które podejmowane są przez agendy publiczne, a nawet instytucje pozapaństwowe (banki, firmy ubezpieczeniowe), które realizują zadania z zakresu administracji publicznej.

54. STOSOWANIE PRAWA- UJĘCIE PROCEDURALNE

Na decyzyjny proces stosowania prawa w ujęciu proceduralnym składają się następujące etapy:

Wszczęcie postępowania rozpoczyna: a) dokonanie pierwszej czynności przez organ prawo stosujący lub organ pomocniczy wobec podmiotu, którego dotyczy sprawa, b) dokonanie pierwszej czynności przez podmiot zainteresowany wobec podmiotu stosującego prawo.

Wstępne przygotowanie sprawy do rozpoznania obejmuje działania, które są niezbędne do podjęcia zasadniczego postępowania rozpoznawczego. Polegają one np. na doręczeniu aktu oskarżenia, pozwu, wezwaniu stron procesowych do stawienia się na rozprawie, a także ustaleniu rodzaju środków dowodowych, które zostaną wykorzystane w postępowaniu rozpoznawczym. Etap ten kończy się podjęciem decyzji przez organ prawo stosujący o skierowaniu sprawy do postępowania rozpoznawczego.

Zasadnicze postępowanie rozpoznawcze obejmuje działania zmierzające do ustalenia faktów oraz dokonaniu ich oceny, a następnie wyznaczeniu konsekwencji prawnych faktów uznanych za udowodnione. W każdym postępowaniu sądowym bierze udział sąd oraz strony lub uczestnicy. Omawiany etap rozpoczyna się wywołaniem sprawy, a kończy go uprawomocnienie się decyzji zawierającej normę konkretno- indywidualną.

55. PROCES KONTRADYKTORYJNY I INKWIZYCYJNY

Proces kontradyktoryjny charakteryzują następujące atrybuty: 1) Zasada skargowości, która pozwala tylko stronom decydować o wszczęciu postępowania. Oznacza to, że proces nie może być wszczęty z urzędu przez sąd lub inny organ, który działa w imieniu władzy publicznej, np. prokuratora. 2) Zasada dyspozycyjności, która wiąże sąd wnioskami stron, co do uznania, cofnięcia, zmiany powództwa, czy też aktu oskarżenia. Sąd jest także związany wnioskami dowodowymi stron, a więc nie może prowadzić postępowania dowodowego z urzędu, jak też uwzględniać dowodów, na które nie powołały się strony.

Proces inkwizycyjny charakteryzują następujące atrybuty: 1) Postępowanie jest wszczynane z urzędu przez sąd lub organ władzy publicznej (np. prokuratora). 2) Sąd nie jest związany żądaniami stron a także wnioskami dowodowymi stron.

Współcześnie nie występuje „czysta” forma procesu kontradyktoryjnego ani inkwizycyjnego, a sądowe postępowanie procesowe ma „mieszaną” strukturę.

56. ŚRODKI ZASKARŻENIA

Środki zaskarżenia, które umożliwiają skorygowanie wadliwych decyzji organu I instancji mogą mieć charakter: kasacyjny, rewizyjny, apelacyjny.

System kasacyjny polega na tym, że organ II instancji, stwierdzając zasadność zaskarżenia, może decyzję organu I instancji tylko uchylić i przekazać do ponownego rozpoznania.

System rewizyjny polega na tym, że wobec zasadności zaskarżenia organ II instancji sam wydaje ostateczne rozstrzygnięcie, zmieniając zaskarżoną decyzję.

System apelacyjny polega na tym, że przed organem II instancji ponownie toczy się postępowanie jak przed organem I instancji i obejmuje także postępowanie dowodowe.

Wymienione środki zaskarżenia w czystej postaci mają szereg wad. Stąd też w praktyce spotyka się formy, które w różny sposób łączą elementy przedstawionych środków zaskarżenia, co powoduje, że często nazwa środka odwoławczego nie odpowiada jego modelowym cechom.

57. STOSOWANIE PRAWA- UJĘCIE MERYTORYCZNE

Decyzyjny proces stosowania prawa w ujęciu merytorycznym polega na wskazaniu problemów, których rozstrzygnięcie jest koniecznym warunkiem dla wydania aktu stosowania prawa zawierającego normę konkretno- indywidualną. Na decyzyjny proces stosowania prawa w ujęciu merytorycznym składają się następujące etapy:

Ustalenie obowiązywania normy generalno- abstrakcyjnej oraz dokonanie jej wykładni jest etapem, w którym chodzi o rozstrzygnięcie problemów walidacyjnych i interpretacyjnych, które powstają w związku z analizą obowiązujących przepisów prawnych.

Ustalenie stanu faktycznego oraz ujęcie go w języku stosowanej normy jest bardzo skomplikowanym i trudnym problemem, który mają rozstrzygnąć organy prawo stosujące. Polega on na stwierdzeniu rzeczywistego stanu rzeczy w określonej sprawie, tzn. ustaleniu prawdy materialnej (obiektywnej).

Subsumcja. Polega na normatywnej kwalifikacji faktu, który został udowodniony i często jest określana jako „podciągnięcie” faktu pod normę generalno- abstrakcyjną. Pod względem struktury logicznej subsumcja ma mieć charakter sylogizmu, którego przesłanką większą (1) jest norma prawna, przesłanką mniejszą (2) ustalony stan faktyczny, wnioskiem (3)- decyzja organu prawo stosującego. Można to przedstawić następująco:

(1) Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę

obowiązany jest do jej naprawienia

(2)X z winy swej wyrządził szkodę Y

(3) X jest zobowiązany naprawić szkodę Y

Procesy subsumcji są związane z: luzem wyboru normy prawnej, luzem interpretacyjnym, luzem dowodowym.

Ustalenie i wybór konsekwencji prawnych udowodnionego faktu. Możliwe są tutaj następujące sytuacje: 1) stosowana norma prawna wyznacza jedną konsekwencję prawną, 2) stosowana norma prawna wyznacza szereg konsekwencji prawnych, dając określony luz decyzyjny, 3) stosowana norma prawna ustalenie konsekwencji prawnych uzależnia od swobodnego uznania organu podejmującego decyzje.

Sformułowanie i uzasadnienie decyzji. W każdej decyzji stosowania prawa da się wyróżnić: 1) oznaczenie organu, który wydał decyzję oraz oznaczenie adresatów decyzji, 2)wskazanie podstawy prawnej decyzji, 3) sentencję, 4) opis stanu faktycznego, niekiedy wraz z regułami egzegezy, które miały wpływ na kwalifikację prawną.

W przypadkach określonych przez prawo decyzja stosowania prawa powinna być uzasadniona, a w każdym przypadku uzasadnialna.

58. PODZIAŁ DOWODÓW

Termin „dowód” jest wieloznaczny, bowiem oznacza zarówno czynność, która jest nośnikiem informacji, jak też twierdzenie, za pom0cą którego stan faktyczny jest udowadniany. Stąd też w doktrynie prawniczej wyróżnia się dowód w znaczeniu czynnościowym oraz dowód jako uzasadnienie określonego twierdzenia.

Dowód jako uzasadnienie określonego twierdzenia to zespół twierdzeń dowodowych, z których w oparciu o reguły dowodowe wyprowadza się twierdzenie o fakcie (tezę dowodu). Dowody te dzielą się na: dowody bezpośrednie, dowody pośrednie, poszlaki.

Dowód bezpośredni pozwala na uzasadnienie tezy dowodu na podstawie bezpośredniej obserwacji i spostrzeżeń, które dotyczą faktów sprawy, np. dowód z oględzin.

Dowód pośredni pozwala na uzasadnienie tezy dowodu w oparciu o inne twierdzenia dowodowe.

Dowód poszlakowy pozwala na uzasadnienie tezy dowodu w oparciu o tzw. poszlaki, czyli konkurencyjne hipotezy dowodowe.

Dowodami w znaczeniu czynnościowym są zeznania świadków, przesłuchanie stron, opinie biegłych, dokumenty, oględziny. Dowody te ze względu na kryterium źródła dzieli się na: dowody rzeczowe (dokumenty, oględziny), dowody osobowe (świadkowie, strony).

59. DYREKTYWY DOWODOWE

W doktrynie prawniczej wyróżnia się trzy typy dyrektyw dowodowych, a mianowicie: językowo- logiczne reguły dowodowe, empiryczne reguły dowodowe, legalne reguły dowodowe.

Językowo- logiczne reguły dowodowe obejmują reguły języka, w którym opisuje się stan faktyczny oraz reguły wnioskowań logicznych pozwalające na podstawie stwierdzonych faktów wnioskować, że inne zdarzenia miały miejsce.

Empiryczne reguły dowodowe obejmują zasady nauki i techniki, zasady doświadczenia życiowego, zasady logiki.

Legalne reguły dowodowe są wyraźnie sformułowane w normach prawnych albo przyjęte w doktrynie i judykaturze prawniczej.

60. DOMNIEMANIE PRAWNE I FIKCJA PRAWNA

Domniemania prawne (praesumptiones iuris) są to sformułowane w przepisach prawnych reguły dowodowe, które nakazują uznać za udowodniony fakt, na podstawie innych stwierdzonych podczas ustalania stanu faktycznego. Dzieli się je na dwie kategorie: 1) Domniemania dopuszczające dowód przeciwny. Przykładem jest domniemanie ojcostwa. 2) Domniemania nie dopuszczające dowodu przeciwnego. Przykładem jest domniemanie wiary ksiąg wieczystych.

Domniemania spełniają dwie podstawowe funkcje: 1) upraszczają postępowanie dowodowe i stąd są wprowadzane do prawa wówczas, gdy ustalenie stanu faktycznego jest bardzo trudne, a empiryczne prawdopodobieństwo zdarzeń wskazuje na taką zależność, jaką formułuje domniemanie; 2) zmieniają ciężar dowodu, przerzucając go na tę stronę, która negując domniemanie chce osiągnąć dla siebie korzystne skutki prawne.

Przez fikcję prawną należy rozumieć nakaz uznania za udowodniony faktu, który nie mógł zaistnieć albo nie musiał zaistnieć na podstawie innych stwierdzonych podczas ustalania stanu faktycznego okoliczności.

61. SUBSUMCJA

Subsumcja. Polega na normatywnej kwalifikacji faktu, który został udowodniony i często jest określana jako „podciągnięcie” faktu pod normę generalno- abstrakcyjną. Pod względem struktury logicznej subsumcja ma mieć charakter sylogizmu, którego przesłanką większą (1) jest norma prawna, przesłanką mniejszą (2) ustalony stan faktyczny, wnioskiem (3)- decyzja organu prawo stosującego. Można to przedstawić następująco:

(1) Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę

obowiązany jest do jej naprawienia

(2)X z winy swej wyrządził szkodę Y

(3) X jest zobowiązany naprawić szkodę Y

Procesy subsumcji są związane z: luzem wyboru normy prawnej, luzem interpretacyjnym, luzem dowodowym.

Luz wyboru normy związany jest sytuacją, gdy stan faktyczny podpada pod kilka różnych norm prawnych. Nie zawsze przepisy zawierają reguły rozstrzygające o tym, pod jaką normę zakwalifikować stan faktyczny i o tym decyduje organ prawo stosujący.

Luz interpretacyjny jest następstwem niejasności, niostrości i wieloznaczności zwrotów zawartych w przepisach prawnych. Normom można przypisać różne znaczenia i jeśli ani tekst prawny, ani dyrektywy interpretacyjne jednoznacznie nie wskazują, które z tych znaczeń jest właściwe, wyboru znaczenia normy dokonuje organ prawo stosujący.

Luz dowodowy charakteryzuje sytuacje, gdy na gruncie przyjmowanych reguł dowodowych oraz dostępnych środków dowodowych nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć, czy fakt będący przedmiotem sprawy miał miejsce, czy nie. Rozstrzygnięć dokonuje organ prawo stosujący.

62. KLASYFIKACJA FUNKCJI PRAWA Z PUNKTU WIDZENIA ADRESATÓW NORM PRAWNYCH

Kontrola zachowań na ogół uchodzi za fundamentalną funkcję prawa jako systemu kontroli społecznej. Prawo kontroluje zachowania różnych podmiotów prawa i w pewnym stopniu steruje tymi zachowaniami przy pomocy norm nakazujących, zakazujących, a także uprawniających. Prawo formułuje różnego rodzaju sankcje oraz gratyfikacje, co pozwala na bardziej lub mniej efektywne sterowanie ludzkimi zachowaniami i kontrolowanie tych zachowań z punktu widzenia przyjętych standardów.

Funkcja organizowania i koordynowania zachowań ludzkich jest istotną z punktu widzenia adresatów prawa. Polega ona na tworzeniu struktur organizacyjnych w ramach aparatu państwowego, samorządowego, poza aparatem, a także na koordynowaniu zachowań ludzkich w ramach tych struktur.

Funkcja dystrybucji dóbr i ciężarów jest związana z dostępem do dóbr oraz rozdziałem dóbr i ciężarów. Prawo reguluje ową dystrybucję poprzez sterowanie bezpośrednie lub pośrednie. Przykładem sterowania bezpośredniego jest planowa gospodarka w państwach realnego socjalizmu, która obejmowała zarówno sferę produkcji, jak też konsumpcji. Sterowanie pośrednie polega na ramowym wyznaczaniu przez prawo dostępu do dóbr, dostępu do wymiany i obrotu dobrami, warunków transferu i krążenia dóbr między różnymi podmiotami prawa.

Rozstrzyganie konfliktów jest odwieczną funkcją i fundamentalnym zadaniem prawa. Z punktu widzenia adresatów prawo kreuje przesłanki dla rozstrzygania indywidualnych oraz grupowych konfliktów. Zaliczyć do nich należy przesłanki proceduralne, przesłanki materialne oraz organizacyjno- funkcjonalne. We współczesnych państwach europejskich najbardziej rozwiniętym sposobem rozstrzygania konfliktów jest postępowanie sądowe.

Funkcja wychowawcza polega na trwałym w skutkach oddziaływaniu prawa na ludzkie postawy, stereotypy zachowań, a nawet moralne wyobrażenia o indywidualnych i społecznych powinnościach.

63. KLASYFIKACJA FUNKCJI PRAWA Z POZYCJI CAŁEGO UKŁADU SPOŁECZNO- POLITYCZNEGO

Przez długie wieki prawo spełniało funkcję stabilizującą utrwalając zastane otoczenie społeczno- polityczne oraz stosunki gospodarcze. Prawo ulegało zmianie dopiero wówczas, gdy jego stan regulacji nie odpowiadał ukształtowanym wcześniej stosunkom społecznym. Zmiany prawa były „wymuszone” zmianami otoczenia. Nierzadko jednak prawo „paraliżowało” spontaniczny proces zmian społecznych.

W czasach nam współczesnych prawo w coraz szerszym zakresie spełnia funkcję dynamizującą, sprzyjającą określonym przeobrażeniom. Co więcej, poprzez unormowania kreujące nowe instytucje prawne, prawo stwarza nowe struktury organizacyjne życia społecznego, co często nazywa się innowacyjną funkcją prawa.

64. KLASYFIKACJA FUNKCJI PRAWA Z PUNKTU WIDZENIA PODSTAWOWYCH WARTOŚCI REALIZOWANYCH PRZEZ PRAWO

Funkcja prawa polegająca na zapewnieniu ładu społecznego jest postrzegana jako funkcja o fundamentalnym znaczeniu. Pozwala ludziom określać ramy ich społecznego funkcjonowania. Tę wartość prawa niezwykle mocno akcentował pozytywizm prawniczy, który w swej ortodoksyjnej wersji uznawał, że nawet niesprawiedliwe prawo trzeba zaakceptować, jeżeli zapewnia ład społeczny. To stanowisko współcześnie uległo radykalnej modyfikacji, bowiem przyjmuje się powszechnie, że tylko ład społeczny oparty na uniwersalnych wartościach moralnych stwarza bezpieczne ramy dla ludzkiej egzystencji i społecznego rozwoju.

Minimalizacja konfliktów społecznych. Pound, znany amerykański filozof prawa określał tę funkcję jako minimalizację tarć i strat społecznych. Prawo poprzez regulację stosowania przymusu minimalizuje akty przemocy i gwałtu, ogranicza powstawanie konfliktów oraz stwarza przesłanki ich rozwiązywania, które minimalizują straty społeczne.

Funkcja polegająca na promowaniu ludzkich zdolności i umiejętności polega na tworzeniu instytucjonalnych warunków, w których mogą być one rozwijane. Ludzie formułują kreatywne cele w zakresie swego życia prywatnego, zawodowego, społecznego i cele te mogą być realizowane skuteczniej, gdy prawo stwarza im po temu instytucjonalne warunki.

65. PRAWORZĄDNOŚĆ

Praworządność najczęściej pojmowana jest jako rządy prawa. Rozróżniamy dwa zakresy rozumienia terminu praworządności: podmiotowy i przedmiotowy.

1. Praworządność w rozumieniu podmiotowym.

1. Wąskie rozumienie praworządności podmiotowej. W tym ujęciu uznaje się, iż obowiązek przestrzegania prawa, spoczywa tylko na organach stosujących prawo (np. sąd, urząd).

2. Szerokie rozumienie praworządności podmiotowej. W tym ujęciu uznaje się, iż praworządni muszą być zarówno stosujący prawo (sędziowie, urzędnicy), jak i obywatele. To rozumienie bliskie jest pojęciowo innemu terminowi- „przestrzeganie prawa”.

2. Praworządność w rozumieniu przedmiotowym.

1. Materialne rozumienie praworządności przedmiotowej. W tym ujęciu oceniamy system prawny z punktu widzenia innego systemu normatywnego; gdy jest z nim zgodny uznajemy przestrzeganie za zasadne.

2. Formalne rozumienie praworządności przedmiotowej. W tym ujęciu uznajemy, iż wystarczającą przyczyną do konieczności stosowania się prawa jest sam fakt jego istnienia; jednakże prowadzi to do wynaturzeń, dlatego, by ustrzec się przed wydawaniem norm prawa szkodzących społeczeństwu, wprowadzono system zabezpieczeń, uniemożliwiający wydanie takiego prawa, w postaci gwarancji praworządności. Wyróżniamy trzy typy gwarancji:

1. Przedlegislacyjna- stosownie do której tworzenie nowego prawa jest ściśle obwarowane systemem przepisów normujących procedurę uchwalania nowych aktów prawnych. Celem tej gwarancji jest ograniczenie lub uniemożliwienie powstawania prawa niezgodnego z oczekiwaniami społeczeństwa. Ta gwarancja powoduje, że żadna grupa osób nie posiadająca legitymacji społecznej nie będzie narzucała społeczeństwu uregulowań prawnych.

2. Legislacyjna- istnienie systemu politycznego biorącego udział w procesie legislacyjnym złożonego z partii politycznych czy związków zawodowych. Struktury te wchodzą w skład ciał legislacyjnych (Sejmu) i mają wpływ na treść ustalonego prawa, co powoduje, że tok legislacyjny jest kontrolowany.

3. Polegislacyjna- istnienie systemu kontroli wydawanych już aktów prawnych. W Polsce funkcję taką spełnia Trybunał Konstytucyjny badający, czy dana norma jest zgodna z konstytucją, Rzecznik Praw Obywatelskich, który może przepisy naruszające prawa obywatelskie zaskarżyć do Trybunału Konstytucyjnego. Istnieje także możliwość zaskarżenia prawomocnych decyzji do Trybunału Europejskiego w Strasburgu.

66. TYPY WYPOWIEDZI JĘZYKOWYCH

W teorii języka w ramach typologii wypowiedzi językowych wyróżnia się: wypowiedzi opisowe, wypowiedzi ocenne, wypowiedzi normatywne, wypowiedzi performatywne.

Wypowiedzi opisowe stwierdzają pewne fakty czy zdarzenia. Są zdaniami w sensie logicznym. Przypisuje się im wartość logiczną prawdy lub fałszu. Ich prawdziwość jest zatem weryfikowana. Pełnią one funkcję sprawozdawczą opisując rzeczywistość społeczną. Schemat wypowiedzi opisowej jest następujący: „jest tak, że X.”

Wypowiedzi ocenne wyrażają aprobatę lub dezaprobatę teraźniejszego, przyszłego lub przeszłego stanu rzeczy. Pełnią one funkcję ekspresyjną wyrażając stosunek podmiotu formułującego ocenę do określonej w wypowiedzi rzeczywistości. Wypowiedzi ocenne doktryna dzieli na oceny zasadnicze oraz oceny instrumentalne. Schemat oceny zasadniczej można sformułować następująco: „X jest piękne (dobre, sprawiedliwe)”. Oceny zasadnicze nie podlegają kryterium prawdy lub fałszu. Oceny instrumentalne wyrażają aprobatę lub dezaprobatę dla pewnego stanu rzeczy jako skutecznego środka realizacji celu. Schemat oceny instrumentalnej można sformułować następujące : „X jest dobre jako skuteczny środek realizacji Y”. Zdaniem wielu przedstawicieli doktryny wypowiedzi te mogą być poddane kryterium prawdy lub fałszu.

Wypowiedzi normatywne tym różnią od wypowiedzi opisowych i ocennych, że zawierają wzór powinnego zachowania. Schemat tej wypowiedzi można przedstawić następująco: „X w okolicznościach O powinien zachować się w sposób Z”. Wypowiedzi normatywne nie podlegają kryterium prawdy lub fałszu, orzeka się o nich, że obowiązują lub nie obowiązują.

Wypowiedzi performatywne związane są z czynnościami konwencjonalnymi, tzn. takimi, z którymi różne normy, a więc prawne, moralne, obyczajowe łączą dokonanie umownych zmian w otoczeniu społecznym. Schemat wypowiedzi performatywnej można przedstawić następująco: „nadaję imię X”.

67. JĘZYK PRAWNY I PRAWNICZY

W teorii języka wyróżnia się języki naturalne, języki sztuczne oraz języki mieszane.

Język prawny i prawniczy zalicza się do języków mieszanych.

Język prawny to język tekstów prawnych zawartych w opublikowanych aktach normatywnych. Język prawniczy to język doktryny oraz judykatury prawniczej.

Jaką funkcję pełni język prawny i prawniczy? Otóż w języku prawnym na plan pierwszy wysuwa się funkcja regulacyjna. Wypowiedzi zawarte w tekstach prawnych mają kształtować przyszłe zachowania ludzi. Funkcja informacyjna jest drugorzędna, podporządkowana funkcji regulacyjnej. Natomiast w języku prawniczym funkcja informacyjna odgrywa znacznie większą rolę. Język prawniczy informuje przede wszystkim o tym, jaka jest treść obowiązujących norm wysłowionych w opublikowanych aktach normatywnych, jak te normy funkcjonują w praktyce społecznej.

W języku prawnym głównie są formułowane wypowiedzi normatywne, które wskazują co należy, a czego nie należy czynić lub co wolno czynić, innymi słowy, co jest nakazane, zakazane, dozwolone. W języku prawniczym występują wypowiedzi, które są zdaniami o normach. Informują one, jakie normy obowiązują, podają charakterystykę tych norm. Są to więc wypowiedzi drugiego stopnia i one przeważają w języku prawniczym, podczas gdy w języku prawnym przeważają wypowiedzi normatywne, które są wypowiedziami pierwszego stopnia.

Odrębnym problemem wymagającym tutaj omówienia jest sposób formułowania wypowiedzi normatywnych w tekstach prawnych. Otóż mogą one być formułowane w stylu wprost dyrektywalnym, co ma miejsce wówczas, gdy tekst prawny zawiera takie zwroty, jak „zakazuje się”, „nakazuje się”, „powinien”, „wolno”. Ten styl można znaleźć w kodeksie cywilnym. Ale w wielu tekstach prawnych mamy do czynienia ze stylem quasi- opisowym (pozornie opisowym). W doktrynie mówi się także o formie quasi- modalnej. Ma to miejsce wówczas, gdy prawodawca używa w tekstach prawnych zwrotu „może”, co jest równoznaczne z przyznaniem uprawnień.

* Zagadnienia, które najczęściej pojawiają się na egzaminie są podkreślone.

Fakty prawne

zachowania

zdarzenia

czyny

akty prawne

dozwolone

niedozwolone

(przestępstwa karne, wykroczenia, deliety cywilne)

akty

normatywne

czynności prawne (jednostronne, dwu- i wielostronne)

orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne

(konstytutywne i deklaratoryjne)

---