Renata Mickiewicz
V rok PWT
TEMAT: Integracja osób niepełnosprawnych w zawodzie.
We współczesnym świecie niepełnosprawność człowieka powszechnie uznaje się za szczególnie ważny i doniosły problem społeczny. Zmiany społeczne, polityczne oraz gospodarcze w Polsce wpływają nie tylko na zmiany w organizowaniu kształcenia specjalnego i integracyjnego oraz w rehabilitacji społecznej i zawodowej niepełnosprawnych, ale także na wzrost zainteresowania zagadnieniami poradnictwa i doradztwa zawodowego.
Według T. Majewskiego, sposób, w jaki społeczeństwo postrzega ludzi niepełnosprawnych, oraz metody, jakimi próbuje rozwiązywać ich problemy, wreszcie efekty, jakie w tej mierze osiąga, w szczególności w kwestii integracji ludzi kalekich ze środowiskiem zdrowych, są świadectwem kultury danego społeczeństwa, wskaźnikiem jego rozwoju.
Zgodnie z takim rozumieniem W. Brzozowska wyróżniła trzy podejścia do osób niepełnosprawnych, wyznaczone stopniem rozwoju danego społeczeństwa, a mianowicie:
Niepełnosprawność traktowana jest na równi z innymi problemami, z którymi borykają się społeczeństwa - podejście typowe dla społeczeństw rozwijających się;
Osoby niepełnosprawne zajmują zwykle niższe miejsca w strukturze społecznej, wykonują proste, niskopłatne prace, często zasilają szeregi biedaków i żebraków - podejście typowe dla krajów o niskim poziomie rozwoju;
Separacja i ukrywanie osób niepełnosprawnych - podejście typowe dla krajów o średnim stopniu rozwoju.
Osoby niepełnosprawne obejmuje się opieką służb medycznych i socjalnych, a w znacznie mniejszym stopniu dąży się do ich integracji ze społeczeństwem. Temu zainteresowaniu towarzyszy zwykle izolowanie w specjalnych zakładach (spółdzielczość inwalidzka) lub we własnych mieszkaniach (praca nakładcza). Trosce o inwalidę towarzyszy rozszerzający się dystans między nimi a społeczeństwem.
Kraje wysoko rozwinięte cechuje troska o niepełnosprawnych, o włączenie ich do pełnienia zróżnicowanych ról społecznych na równi z osobami zdrowymi. Jest to zjawisko integracji społecznej, wymagające odpowiedniego przystosowania środowiska fizycznego, pozytywnych postaw społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych, ukształtowanych przez szeroko zakrojoną edukacje społeczną, przy nakładzie znacznych środków finansowych na oprzyrządowanie stanowisk pracy, likwidację barier architektonicznych i komunikacyjnych.
Niepełnosprawność człowieka od dość dawna jest przedmiotem zainteresowania nauki. Wraz z wyodrębnianiem się jej poszczególnych dyscyplin, zwłaszcza tych koncentrujących się na poznaniu człowieka, następowało wieloaspektowe ujmowanie niepełnosprawności.
Wydaje się, że na potrzeby niniejszego artykułu najbardziej adekwatne będzie przytoczenie definicji osoby niepełnosprawnej sformułowanej przez Międzynarodową Organizację Pracy, według której, jest to osoba, której możliwości uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia oraz awansu zawodowego są znacznie ograniczone w wyniku orzeczonego ubytku zdolności fizycznych lub umysłowych.
W odniesieniu do osób niepełnosprawnych polityka zatrudnienia ma do spełnienia dwojakie cele: ekonomiczne i społeczno-humanistyczne. Celem polityki zatrudnienia w aspekcie gospodarczym jest dążenie do pełnego wykorzystania zasobów siły roboczej. Stanem pożądanym jest prowadzenie aktywnej polityki zatrudnienia osób niepełnosprawnych, tworzenie nowych miejsc pracy przez popieranie zatrudnienia w sektorze prawnym i państwowym, pośrednictwo pracy, a także oddziaływanie na podaż siły roboczej w układzie regionalnym i branżowym. Ważne jest, aby promując niepełnosprawnych pracowników i realizując zasadę wyrównywania ich szans na rynku pracy, nie naruszano zasady konkurencji. Należy stworzyć takie warunki, które umożliwiłyby niepełnosprawnym realizację wszystkich funkcji: zatrudnienia dochodowego, wzrostu gospodarczego, integracyjnej i społecznej potrzeby jednostek i grup.
Według J. Gorzałczyńskiej, w gospodarce naszego kraju zachodzą zmiany konsekwentnie modyfikujące politykę doboru pracowników i wykorzystania ich kwalifikacji. W sytuacji dużej podaży rąk do pracy pracodawca poszukuje możliwości skorelowania kwalifikacji kandydata do pracy z wymaganiami stanowiska pracy, gdyż tylko dobre skorelowanie tych zmiennych daje mierzalne efekty ekonomiczne.
Zdaniem wspomnianej autorki, doradztwo zawodowe w obecnej sytuacji rynku pracy ma za zadanie skorelowanie interesów dwóch partnerów tego rynku: kandydata do pracy (dysponującego wiedzą i umiejętnościami) i pracodawcy (dysponującego miejscem pracy). Niewątpliwie, ważnym partnerem jest tu pracodawca, realizujący własną politykę kadrową, w której z uwagi na liczne ulgi finansowe niejednokrotnie znajduje się miejsce dla osoby niepełnosprawnej. Stanowisko pracy takiej osoby wymaga nietypowych rozwiązań technicznych (dostosowania go do potrzeb i możliwości zdrowotnych inwalidy), zapewnienia dojścia do stanowiska (szersze drogi, likwidacja progów, wsporniki, podjazdy), zaplecza (łazienka z szerokimi drzwiami wejściowymi, uchwyty przy sedesie, uchylne otwieranie okien). Przygotowanie takiego stanowiska pracy wymaga konsultacji wielu osób.
Niepełnosprawność człowieka jest szczególnym przedmiotem wiedzy rozwijanej w rehabilitacji. Rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej.
Według Międzynarodowej Organizacji Pracy, rehabilitacja zawodowa jest częścią ogólnego procesu rehabilitacji i polega na świadczeniu osobie niepełnosprawnej takich usług, jak: poradnictwo zawodowe, szkolenie zawodowe i zatrudnienie w celu umożliwienia jej uzyskania i utrzymania pracy oraz awansu w niej, a przez to integrację lub reintegrację w życie społeczne.
Może się to dokonywa przez korzystanie z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy.
Rehabilitacja zawodowa przebiega w kilku etapach. Pierwszy etap stanowi poradnictwo zawodowe, oparte na ocenie zdolności do pracy osoby niepełnosprawnej. Udzielenie właściwej porady zawodowej stanowi bardzo istotny etap, gdyż od niego właśnie zależy powodzenie całego procesu rehabilitacji zawodowej.
Następny etap stanowi przygotowanie do pracy, w wyniku którego osoba niepełnosprawna nabywa wiedzę teoretyczną, umiejętności praktyczne oraz poznaje zasady funkcjonowania i zachowania się w sytuacjach zawodowych. Kierunek szkolenia lub kształcenia zawodowego ustalany jest na podstawie wyników badań zdolności do pracy i diagnozy zawodowej.
Po pomyślnym zakończeniu przygotowania do pracy następuje zatrudnienie na odpowiednio dobranym stanowisku pracy, odpowiadającym psychofizycznym sprawnościom i kwalifikacjom zawodowym. Podjęcie przez osobę niepełnosprawną właściwej dla niej pracy stanowi ukoronowanie całego procesu rehabilitacji zawodowej, lecz jeszcze go nie kończy.
Ostatni etap stanowi bowiem opieka nad zatrudnioną osobą niepełnosprawną, zwłaszcza w początkowym okresie pracy, i udzielanie jej pomocy w adaptacji do nowego środowiska fizycznego i społecznego.
Teoretycy rehabilitacji przypisują niejednokrotnie ogromne znaczenie rehabilitacji zawodowej i zatrudnieniu osób niepełnosprawnych w całym procesie ich rehabilitacji, a następnie ich pozytywnej integracji ze społeczeństwem. Pozwala ona na osiągnięcie większej niezależności ekonomicznej, pomaga w zdobyciu poczucia przydatności społecznej. Może zatem pełnić funkcję ekonomiczną i samorealizacyjną oraz zapobiegać izolacji. Zasada ta jednak nie powinna być stosowana mechanicznie; szansa, jaką dają rehabilitacja zawodowa i praca, może być bowiem różna dla różnych osób. Praca wywiera wpływ na całe życie człowieka, bez względu na to, czy jest niepełnosprawny czy sprawny. Jednocześnie jednaj jej rola jest uzależniona od wielu cech danego człowieka i kontekstu społecznego, w jakim żyje. Duże znaczenie mają tu takie czynniki, jak: poziom wykształcenia, kwalifikacje zawodowe, rodzaj pracy, osiągnięcia i satysfakcja, jaką się czerpie z pracy, miejsce pracy w ogólnym systemie wartości, znaczenia, jakie przypisuje się pełnionej roli zawodowej i wiele innych. Samo uszkodzenie organiczne, czyli biologiczny aspekt niepełnosprawności, decyduje o możliwościach pracy tylko w najcięższych przypadkach, w których naruszenie sprawności jest tak poważne, że praktycznie uniemożliwia pracę, a niekiedy także przekreśla wszystkie możliwości aktywnego, samodzielnego życia. Lecz takie przypadki stanowią zaledwie kilka procent ogółu ludzi niepełnosprawnych. Wśród pozostałych o postawach wobec pracy decydują czynniki psychospołeczne i ekonomiczne, tak jak ma to miejsce w przypadku osób pełnosprawnych.
Stopień, w jakim uszkodzenie czy dysfunkcja jakiegoś układu zaczyna ograniczać czynności zawodowe, zależy często od przyczyny i rodzaju samego uszkodzenia, częściowo od charakteru pracy, częściowo- a niekiedy przede wszystkim- od znaczenia, jaką dany człowiek przypisuje własnej pracy w całokształcie swojego życia. Skutki niepełnosprawności z punktu widzenia rehabilitacji i możliwości ponownego zatrudnienia mogą być czasami trudniejsze do zniwelowania, nawet gdy osoby znajdują się w pełni wieku produkcyjnego, a ich ograniczenia nie są znaczne. Stanowi to dodatkowe wyzwanie dla doradcy zawodowego, który powinien nie tylko pomóc w znalezieniu odpowiedniej pracy, ale także rozbudzić motywację do jej wykonywania.
Zdaniem T. Majewskiego, doradca zawodowy pomagający osobom niepełnosprawnym w wyborze drogi zawodowej musi posiadać szeroką wiedzę teoretyczną (np. podstawy psychologii, system rehabilitacji zawodowej w Polsce, organizacja przedsiębiorstwa), umiejętności praktyczne (np. nawiązywanie kontaktów z ludźmi, analizowanie zawodów i stanowisk pracy z punktu widzenia ich wymagań wobec pracownika) i odpowiednie cechy osobowościowe (np. wrażliwość na sprawy ludzkie, umiejętność budzenia zaufania, zrównoważenie emocjonalne, okazywanie szacunku). Natomiast efektem działań doradczych, powinno być przekonanie człowieka niepełnosprawnego, że sprawy tej grupy osób są obecnie rozpatrywane w kategoriach praw człowieka i możliwości jego rozwoju. Niepełnosprawność nie musi być przeszkodą w życiu, jeżeli miejsce pracy, mieszkanie, szkoła, środki transportu i środki masowego przekazu będą dostępne dla tej grupy.W procesie integrowania osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem ludzi zdrowych poradnictwo zawodowe może odegrać dwie role:
1) pomagać niepełnosprawnym w wyborze i zdobyciu zawodu, w którym niepełnosprawność nie jest wcale lub jeśli jest, to w nieznacznym stopniu utrudnieniem, ukazywać możliwości zwiększenia swoich szans na rynku pracy (no. Poprzez zdobywanie dodatkowych kwalifikacji);
2) doradzać przedsiębiorcom, jak przygotować stanowiska pracy dla osób niepełnosprawnych, informować o korzyściach płynących z zatrudnienia niepełnosprawnych dla nich i dla przedsiębiorstwa.
Do podstawowych form aktywności wspomagającej proces rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych zalicza się uczestnictwo tych osób w:
Warsztatach Terapii Zajęciowej. Jest to wyodrębniona organizacyjnie i finansowo placówka, stwarzające osobom niepełnosprawnym do podjęcia możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskiwania lub przywrócenia umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienie. Realizacji tego celu odbywa się przy zastosowaniu technik terapii zajęciowej, zmierzających do rozwijania:
- umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej;
- psychofizycznych sprawności o raz podstawowych i specjalistycznych umiejętności zawodowych, umożliwiających uczestnictwo w szkoleniu zawodowym albo podjęcie pracy;
turnusach rehabilitacyjnych. Turnus to zorganizowana forma aktywnej rehabilitacji połączona z wypoczynkiem, której celem jest ogólna poprawa sprawności psychofizycznej oraz rozwijanie umiejętności społecznych uczestników, między innymi przez nawiązywanie i rozwijanie kontaktów społecznych, realizację i rozwijanie zainteresowań, a także przez udział w innych zajęciach przewidzianych programie turnusu.
Osoby niepełnosprawne mogą wykonywać pracę zarobkową w ramach różnych form prawnych. W państwach Unii Europejskiej można wyróżnić następujące systemy zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy:
systemy otwarte na ingerencji państwa w rynku pracy przez prawne ustanowienie udziału w nim pracowników niepełnosprawnych;
systemy oparte na prawie wszystkich obywateli do pracy i zakazie dyskryminacji w zatrudnieniu osób nipełnosprawnych;
systemy zatrudnienia wspomaganego jako forma alternatywna do zatrudnienia w zakładach pracy chronionej.
Osoby niepełnosprawne w naszym kraju, w zależności od stopnia uszkodzenia organizmu i przygotowania do pracy, czyli an tzw. otwartym rynku pracy, w zakładach pracy chronionej lub Zakładach Aktywności Zawodowej. Obecni istnieje tendencja do zatrudniania osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach, zgodnie z zasadą integracji zawodowej. Praca osób niepełnosprawnych w zwykłych zakładach może być zorganizowana na następujących warunkach:
na warunkach konkurencyjnych - osoba niepełnosprawna jest przyjmowana do pracy i pracuje na takich samych zasadach i warunkach, jak osoba pełnosprawna, ma taki sam zakres obowiązków, odpowiedzialności i uprawnień;
na specjalnie dobranych stanowiskach pracy, przystosowanych do psychofizycznych możliwości oraz potrzeb konkretnego pracownika niepełnosprawnego, wyposażonych w dodatkowe narzędzia i urządzenia zależności od rodzaju i zakresu niepełnosprawności wraz z prawem do korzystania ze specjalnych uprawnień, przysługujących tylko pracownikom niepełnosprawnym;
w formie zatrudnienia wspomaganego, które polega na zatrudnieniu osoby niepełnosprawnej, zwłaszcza ze znacznym stopniem niepełnosprawności, na specjalnie dobranym i przystosowanym stanowisku pracy, z pomocą drugiej osoby, tzw. zawodowego asystenta lub instruktora wspomagającego, który pomaga osobie niepełnosprawnej przystowowac się do fizycznego i społecznego środowiska pracy, opanowac niezbędne umiejętności, pozna zakład pracy i zasady jego funkcjonowania; pomaga jej także w wykonywaniu zadań zawodowych do momentu uzyskania całkowitej samodzielności w tym zakresie i odpowiedniej wydajności, zgodnie z oczekiwaniami pracodawcy. W zależności od potrzeb organizuje się:
- zatrudnienie na indywidualnym stanowisku pracy wraz z indywidualnym asystentem (instruktorem) wspomagającym;
- zatrudnienie w enklawie, tzn. w grupie osób z różnymi niepełno sprawnościami, które wykonują określone zadania pod nadzorem i przy pomocy jednego lub kilku asystentów (instruktorów) wspomagających - jest to forma zbliżona do małego zakładu pracy chronionej zorganizowanego w zwykłym zakładzie pracy.
Osoby niepełnosprawne, które ze względu na naruszenie sprawności organizmu nie mogą podjąć zatrudnienia na otwartym rynku pracy, mogą być kierowane do zakładów pracy chronionej oraz Zakładów Aktywności Zawodowej.
Instytucje powołane do pomocy osobom niepełnosprawnym powinny podejmować poniżej wymienione rodzaje działań, stanowiących zgodnie z zaleceniami Komitetu Ministrów Rady Europy, priorytetowe zadania w realizacji pomocy dla osób niepełnosprawnych:
Tworzenie, utrzymywanie i zwiększanie liczby stanowisk pracy dostępnych dla osób niepełnosprawnych.
Ułatwienie osobom niepełnosprawnym dostępu do informacji o ofertach pracy i pośrednictwie związanym z zatrudnieniem.
Poprawa warunków pracy, zapewnienie osobom niepełnosprawnym możliwości awansu i rozwoju.
Pomoc w zdobywaniu wykształcenia, kwalifikacji zawodowych, w przekwalifikowaniu, doskonaleniu zawodowym, w uzyskiwaniu i podnoszeniu sprawności psychofizycznej.
Efektywną rehabilitację zawodową osób niepełnosprawnych determinuje wiele czynników, wśród których doradztwo zawodowe stanowi tylko jeden element. Jest on jednak o tyle istotny, że uruchamia mechanizm inwestowania w kapitał ludzki osób niepełnosprawnych. Inwestowanie w ludzi poprzez kształcenie i doskonalenie zawodowe podnosi poziom ich wiedzy, rozwija świadomość i wzbudza właściwą motywację, kształtuje postawy aktywności, rozwija zainteresowania, zapewnia ich przydatność na zróżnicowanych stanowiskach, uczy kooperacji i współdziałania.
Obecnie obowiązująca Ustawa z dnia 21 stycznia 2005 roku zmieniająca ustawę o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnieniu osób niepełnosprawnych i ustawę o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw stanowi, że agencja zatrudnienia nie może dyskryminować osób, dla których poszukuje zatrudnienie lub innej pracy zarobkowej, ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, orientację seksualną, przekonania polityczne i wyznanie religijne ani ze względu na przynależność związkową. W art. 38, pkt 2 czytamy, że poradnictwo zawodowe i informacja zawodowa są realizowane zgodnie z zasadami:
dostępności usług poradnictwa zawodowego dla bezrobotnych i poszukujących pracy oraz dla pracodawców;
dobrowolności;
równości bez względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, orientację seksualną, przekonania polityczne i wyznanie religijne lub przynależność związkową;
swobody wyboru zawodu i miejsca zatrudnienia;
bezpłatności;
poufności i ochrony danych.
Niezwykle ważne jest również fakt, że 4 listopada 2004 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej podpisał Konwencję nr 159 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącą rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych, przyjętą w Genewie 22 czerwca 1983 roku. Konwencja ta weszła w życie 20 czerwca 1985 roku. Zgodnie z art. 11, ustęp 3 konwencji wejdzie ona w życie w stosunku do Rzeczypospolitej Polskiej 2 grudnia 2005 roku.
BIBLIOGRAFIA:
Pod red. A. Stankowski, M. Balukiewicz
O trudnej sztuce bycia razem czyli różne oblicza integracji.
Oficyna wydawnicza „Impuls”
Kraków 2006
1