Urszula Majewska*, Maria Barszczak*, Jacek Pawlak**
Problemy pielęgnacyjne pacjenta w oparzeniach termicznych.
* Zespół Szkół Medycznych w Inowrocławiu
** Publiczny Specjalistyczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Inowrocławiu
I. Wstęp
Prawie każdy człowiek doznaje w swoim życiu oparzenia, najczęściej lekkiego. Jednak ból spowodowany tym urazem jest bardzo długo pamiętany.
Oparzenie jest ogólnoustrojowym efektem działania bezpośredniego i(lub) pośredniego czynników uszkadzających skórę, powłoki i inne układy organizmu człowieka. Przyczyny oparzeń są różne: od najczęstszych, u dzieci oparzeń gorącymi płynami, poprzez oparzenia kontaktowe (dotyk), płomieniem, parą, gorącym powietrzem, nisko i wysokonapięciowe oparzenia elektryczne, chemiczne i radiacyjne.
Omówienie głównych problemów pielęgnacyjnych w oparzeniach termicznych wymaga przypomnienia podstawowych wiadomości z ratownictwa w oparzeniach oraz przedstawienia przynajmniej ogólnego schematu leczenia w oparzeniach.
II. Ratownictwo
Czynności ratujące, które wykonać może każdy, wyglądają następująco:
usuwamy źródła wysokiej temperatury, poprzez gaszenie wodą lub gaśnicą, usunięcie poszkodowanego z zagrożonego pomieszczenia,
gasimy odzież i udrażniamy drogi oddechowe,
nie wolno zrywać przyklejonego ubrania, ale ostrożnie ściągamy pozostałą odzież,
miejsce oparzenia polewamy wodą lub zanurzamy w naczyniu z zimną wodą ok. 15 - 20 minut,
w przypadku dużych powierzchni unikamy silnego wychładzania, można schładzać poprzez nałożenie wilgotnych chust (niebezpieczeństwo hipotermii),
ze względu na szybko pojawiający się obrzęk trzeba zdjąć obrączki, pierścionki, krawat,
zakładamy jałowy opatrunek (najlepiej specjalny pakiet oparzeniowy),
w celu uzupełnienia dużej utraty płynów można podać chłodne płyny do picia, rezygnujemy z tego w razie zaburzeń świadomości, w przypadku oparzeń twarzy, możliwych uszkodzeń przewodu pokarmowego i mdłości.
Początkowe postępowanie specjalistyczne z chorym oparzonym opiera się na badaniu wstępnym i zebraniu wywiadu. Niezbędnym staje się wykonanie wkłucia do żyły obwodowej, które można wykonać przez oparzoną skórę i podanie płynów (niedopuszczenie do powstania wstrząsu hipowolemicznego). W działaniach ratowniczych należy uwzględnić działanie przeciwbólowe. Konieczne jest również określenie stopnia głębokości, rozległości i ciężkości oraz dokładne umiejscowienie oparzeń. Należy również wykryć współistniejące uszkodzenia ciała.
Tabela nr 1. Stopnie oparzeń
I stopień |
Obejmują wyłącznie naskórek. Objawy kliniczne ograniczają się do rumienia naskórka i bólu. |
II stopień |
Obejmują część grubości skóry (intradermalne). Objawy to: pęcherze, obrzęk, wysięk, częściowa martwica naskórka. Oparzenia tę są bolesne, występuje przeczulica na dotyk lub ruch powietrza. |
III stopień |
Obejmują skórę właściwą. Rany są zwęglone, woskowate lub skórzaste, mogą być koloru białego lub szarego, powierzchnia ich jest sucha, występują zakrzepy naczyń. Oparzona powierzchnia jest niebolesna, bez reakcji na dotyk lub ukłucie. |
Źródło: Jarrel B. E., Carabasi R. A., Chirurgia, Wyd I polskie, pod red. W. Rowińskiego, Wrocław 1997
Zasięg oparzenia zazwyczaj określa się tzw. „regułą dziewiątek”, gdzie całkowita powierzchnia ciała jest podzielona na obszary anatomiczne, z których każdy stanowi 9% lub ich wielokrotność.
Tabela nr 2. „Reguła dziewiątek”.
Część ciała |
% powierzchni ciała |
Głowa |
9% powierzchni ciała |
Tułów - przód |
18% p. c. |
Tułów - tył |
18% p. c. |
Kończyny górne |
po 9% p. c. |
Kończyny dolne |
po 18% p. c. |
Krocze |
1% p. c. |
Źródło: opracowanie własne
Podstawowym źródłem błędu, który popełnia stosując się „regułę dziewiątek”, względnych różnic powierzchni pewnych obszarów ciała, głównie głowy i kończyn dolnych u dzieci, osób dorastających i dorosłych. Bardziej dokładnym sposobem określenia rozległości oparzenia jest zastosowanie diagramu Lunda i Browdera, który uwzględnia różnice w procentowej powierzchni ciała okolic ulegających zmianie w procesie wzrastania.
Tabela nr 3. Ocena ciężkości oparzeń (wg American Burns Association)
Rodzaj oparzenia |
Stopień oparzenia |
% powierzchni ciała |
oparzenia lekkie |
oparzenia I st. |
- |
|
oparzenia II st. |
poniżej 15% pow. ciała u dorosłych |
|
oparzenia II st. |
poniżej 10% pow. ciała u dzieci |
|
oparzenia III st. |
poniżej 5% pow. ciała |
oparzenia średnie |
oparzenia II st. |
obejmujące 15-25% pow. ciała u dorosłych |
|
oparzenia II st. |
obejmujące 10-20% pow. ciała u dzieci |
|
oparzenia III st. |
poniżej 10% pow. ciała |
|
wszystkie oparzenia obejmujące ręce, twarz, oczy, uszy, stopy, krocze |
|
oparzenia ciężkie |
oparzenia II st. |
powyżej 25% pow. ciała u dorosłych |
|
oparzenia II st. |
powyżej 20% u dzieci |
|
oparzenia III st. |
powyżej 10% pow. ciała, niezależnie od wieku |
|
oparzenia III st. twarzy, szyi, stóp, dłoni, kocza, okrężne |
|
|
oparzenia inhalacyjne, elektryczne, chemiczne |
|
|
oparzenia powikłane innymi ciężkimi urazami lub współistniejącymi schorzeniami |
|
Źródło: Puchała J., Strużyna J., O standardach i strategii postępowania w oparzeniach w Polsce i krajach Europy Zachodniej, na www.imed.pl
III. Leczenie (szczegółowe wytyczne należy pozostawić chirurgom)
Leczenie szpitalne musi objąć pacjentów:
u których 2% lub więcej całkowitej powierzchni ciała jest objęte oparzeniem trzeciego stopnia,
u których 10% lub więcej c. p. c. jest pokryte oparzeniami drugiego stopnia,
u których 20% lub więcej c. p. c. jest pokryte oparzeniami drugiego lub trzeciego stopnia,
u których wystąpiły oparzenia drugiego lub trzeciego stopnia, skóry twarzy, rąk, stóp i genitaliów,
u których wystąpiły oparzenia drugiego lub trzeciego stopnia obejmujące duże stawy, w celu zapobieżenia przykurczom i innym powikłaniom.
Głównymi fazami leczenia oparzeń są:
ratowanie życia na miejscu wypadku i w transporcie,
podtrzymywanie podstawowych funkcji życiowych na oddziałach ratunkowych,
przejęcie chorego oraz kontynuacja i ewentualne poszerzenie czynności ratujących życie na innych specjalistycznych (IT, oparzeniowym), wdrożenie standardów procedur leczniczych,
leczenie miejscowe oparzeń, (w tym holistyczna opieka pielęgniarska),
prowadzenie kwalifikowanej rehabilitacji oparzonych (w tym opieka psychologiczna),
wieloetapowe leczenie korekcyjno-rekonstrukcyjne,
wieloletnia opieka poszpitalna z monitorowaniem postępów terapii.
IV. Pielęgnowanie
Opieka pielęgniarska winna być racjonalnym działaniem właściwym pojęciu procesu opieki pielęgnacyjnej. Ponieważ każde zespołowe działanie, aby przyczyniło się do realizacji celu, powinno przebiegać w formie procesu tzn. uporządkowanej działalności obejmującej etapy przygotowawcze, realizacyjne oraz kontrolno-oceniające.
W procesie, jako cyklu działania zorganizowanego, wyróżnia się najczęściej etapy:
Określenie celów działania.
Planowanie działania.
Przygotowanie środków działania.
Realizacja.
Kontrola i ocena.
W polskiej literaturze pielęgniarskiej przyjmuje się czteroetapową strukturę procesu opieki:
Rozpoznawanie stanu pacjenta (identyfikacja problemów pielęgnacyjnych).
Planowanie opieki pielęgniarskiej.
Realizacja planu opieki.
Ocenianie wyników.
Rozwijając wyżej wymienione określenia procesu jesteśmy zgodni co do tego, że polega on na:
systematycznym gromadzeniu danych o człowieku (pacjencie) lub/i środowisku oraz analizowaniu ich w celu ustalenia stanu (problemu) osoby i/lub grupy ludzi pozostających pod opieką pielęgniarki,
ustalaniu planu pielęgnowania zorientowanego na konkretnego podopiecznego. Plan ten powinien pozwolić na podjęcie działań w celu utrzymania stanu już istniejącego lub dokonania celowych zmian,
realizowaniu planu pielęgnowania zgodnie z ustaleniami mającymi bezpośredni lub pośredni związek z rozpoznawanym stanem,
ocenianiu uzyskanych wyników pielęgnowania w relacji do założonych indywidualnych celów.
Cechą charakterystyczną procesu pielęgnowania jest jego ciągła cyrkulacja i powtarzalność, każde bowiem nowe spostrzeżenie pielęgniarki, dopływ nowych informacji powoduje powstanie nowego procesu przebiegającego w tych samych etapach. Końcowa negatywna ocena jednego z elementów automatycznie powoduje powtórzenie wszystkich etapów procesu.
W celu podniesienia jakości opieki pielęgniarskiej, w ostatnich latach wprowadzono nowe pojęcie: standard opieki pielęgniarskiej. Ustanowienie standardów i ich wykorzystywanie przy monitorowaniu jakości opieki coraz mocniej absorbuje tych, którzy organizują ochronę zdrowia, zarządzają zakładami i kierują zespołami medycznych profesjonalistów. Pielęgniarstwo również podjęło odpowiednie kroki.
Pojęcie „standard” definiowane jest w podobny sposób przez różne źródła, najczęściej jako norma, wzorzec, typ, model.
W pielęgniarstwie standardy określa się jako systemy kryteriów kontroli i oceny (metody) znajdujące zastosowanie w dążeniach zmierzających do podnoszenia poziomu jakości pielęgnowania. Najczęściej standard formułowany jest przez oświadczenie standardowe, które opisuje jego szerokie cele. Oświadczenie standardowe to jasna i zwięzła definicja poziomu doskonałości, który ma być osiągnięty w procesie pielęgnowania ze specyficznym problemem lub potrzebą, przez określonego członka wielodyscyplinarnego zespołu.
Każdy standard zawiera kryteria tj. szczegółowe i praktyczne informacje w jaki sposób można go osiągnąć. Jedna z teorii, stosowana w Polsce, mówi o trzech rodzajach kryteriów, z których powinien składać się standard, są to:
kryteria struktury (zasoby ludzki, materialne, środowisko fizyczne),
kryteria procesu (działania o charakterze prewencyjnym, diagnostycznym, leczniczym, rehabilitacyjnym i pielęgnacyjnym) oraz
kryteria wyniku (pomiar skuteczności świadczonej opieki).
Standardy opieki powinny być ustalane przez doświadczonych praktyków pielęgniarstwa oraz ekspertów teoretyków w danej dziedzinie, z uwzględnieniem aktualnej wiedzy naukowej, doświadczenia zawodowego, możliwości finansowych, materialnych, kadrowych i organizacyjno-prawnych każdej placówki świadczącej opiekę zdrowotną.
Należy wziąć także pod uwagę:
uznane teorie pielęgnowania i przyjęte metody pracy pielęgniarek,
wyniki badań naukowych prowadzonych w różnych dziedzinach pielęgniarstwa (opiece, organizacji i zarządzaniu, kształceniu),
ustalone i respektowane ogólne zasady postępowania pielęgniarskiego (procedury pielęgniarskie),
zasady etyki zawodowej,
ustalone kompetencje i zakres odpowiedzialności pielęgniarek.
Wdrażanie opracowanych standardów w działaniach praktycznych wymaga zapewnienia sprzyjających warunków, a wśród nich najważniejsze to:
możliwość realizowania opieki metodą procesu pielęgnowania (wymagania: dobre warunki materialne, odpowiednia dokumentacja, przygotowanie merytoryczne pielęgniarek i ich odpowiednia liczba),
wdrażanie przepisów zgodnych z Ustawą o Zawodzie Pielęgniarki Położnej, gwarantujących podejmowanie samodzielnych zadań i branie za nie odpowiedzialności,
wprowadzanie kompleksowej opieki nad chorym (wspólna dokumentacja wszystkich członków zespołu terapeutycznego, wzajemne korzystanie z danych o pacjencie),
wprowadzenie systemu kontrolowania (oceniania) poziomu jakości opieki pielęgniarskiej,
zapewnienie środków finansowych do prowadzenia badań naukowych w pielęgniarstwie.
Najczęstsze problemy pielęgnacyjne u pacjentów z oparzeniami termicznymi to:
możliwość wystąpienia wstrząsu hipowolemicznego,
problemy z oddychaniem (oparzenia klatki piersiowej, dróg oddechowych)
ból,
zakażenia ran,
utrata ciepła na skutek parowania,
lęk i stres związany z leczeniem i unieruchomieniem,
Standardy pielęgnowania chorego z oparzeniami termicznymi
(opracowanie własne)
STANDARD I
Temat: Możliwość wystąpienia wstrząsu hipowolemicznego
Oświadczenie standardowe
Każdy chory z oparzeniami termicznymi ma zapewniony całodobowy nadzór i opiekę w celu zapobiegnięcia wystąpienia wstrząsu hipowolemicznego
Uzasadnienie
W oparzeniach drugiego stopnia w wyniku przenikania osocza do przestrzeni pozakomórkowej (pęcherzy) zmniejsza się objętość krwi krążącej, co może prowadzić do powstania wstrząsu.
Kryteria struktury
Oddział chirurgiczny wyposażony jest w zestaw przeciwstrząsowy, sprzęt do monitorowania układu krążenia, wykonywania badań kontrolnych, dokumentację leczenia i pielęgnacji, procedury postępowania we wstrząsie.
Pielęgniarka posiada wiedzę i umiejętności niezbędne do prowadzenia obserwacji ukierunkowanej na zapobieganie wystąpieniu powikłań.
Kryteria procesu
Pielęgniarka monitoruje:
stan świadomości pacjenta,
ciśnienie tętnicze i częstość tętna, oddech, temperaturę,
ilość przyjętych i wydalonych płynów (cewnik, nasiąkanie opatrunków).
Podaje płyny dożylne, roztwory elektrolitów na zlecenie lekarza.
Informuje lekarza o wszelkich zmianach w stanie chorego, które mogą być pierwszymi oznakami pojawiającego się wstrząsu.
Kryteria wyniku
Parametry chorego kształtują się w granicach normy, brak objawów wstrząsu hipowolemicznego.
STANDARD II
Temat: Utrzymanie prawidłowej wymiany gazowej
Oświadczenie standardowe
Każdy chory z oparzeniami termicznymi ma zapewniony stały nadzór i opiekę w celu utrzymania prawidłowej wymiany gazowej oraz zapobiegania, wczesnego wykrycia i opanowania zaburzeń oddychania.
Uzasadnienie
Wskutek oparzeń dróg oddechowych, w ciągu 24-48 godzin może rozwinąć się obrzęk śluzówki oskrzeli powodujący niedrożność dróg oddechowych. Zaburzenie oddychania mogą powstać także przy okalających oparzeniach tułowia (brak prawidłowych ruchów oddechowych, spłycenie oddechu).
Kryteria struktury
Oddział chirurgiczny wyposażony jest w respirator, pulsoksymetr, kapnograf, reduktory, cewniki, maski tlenowe, rurki intubacyjne i tracheotomijne, aparaty AMBU, butle tlenowe i inny sprzęt do prowadzenia sztucznej wentylacji i tlenoterapii oraz aparaturę do oznaczania gazometrii i dostęp do centralnego źródła tlenu i ssania.
Pielęgniarka umie obsługiwać sprzęt do prowadzenia sztucznej wentylacji i tlenoterapii oraz monitorowania pacjenta.
Kryteria procesu
Pielęgniarka:
stale monitoruje stan świadomości pacjenta,
pobiera krew na badanie gazometryczne krwi, na zlecenie lekarza,
stale monitoruje wysycenie krwi tlenem (pulsoksymetr) i dokumentuje wyniki,
monitoruje stężenie CO2 w gazach oddechowych (kapnograf) na zlecenie lekarza,
w razie zalegania wydzieliny w drogach oddechowych wykonuje toaletę drzewa oskrzelowego zgodnie z zasadami aseptyki,
w razie występowania zaburzeń w oddychaniu informuje o tym lekarza, stosuje tlenoterapię, drenaż ułożeniowy, leki rozszerzające oskrzela (na zlecenie lekarza), asystuje w intubacji lub tracheotomii i podłączaniu respiratora,
ocenia prawidłowość działania respiratora i kontroluje ustawienie parametrów oddechowych urządzenia,
kontroluje ustawienie rurki intubacyjnej (osłuchiwanie).
Kryteria oceny
Oddech własny, parametry oddechowe w normie, brak zaburzeń świadomości.
STANDARD III
Temat: Niwelowanie bólu
Oświadczenie standardowe
Każdy chory z oparzeniami termicznymi ma zapewnione skuteczne postępowanie przeciwbólowe w oddziale chirurgicznym.
Uzasadnienie
Ból spowodowany jest podrażnieniem zakończeń nerwowych w skórze, co może powodować duży dyskomfort psychiczny i fizyczny u chorego.
Kryteria struktury
Oddział chirurgiczny wyposażony jest w narkotyczne i nienarkotyczne leki przeciwbólowe, które są zabezpieczone zgodnie z obowiązującymi przepisami, personel zna procedurę dokumentowania podawanych leków przeciwbólowych.
Pielęgniarka posiada wiedzę i umiejętności w zakresie metod farmakologicznego i niefarmakologicznego niwelowania bólu
Kryteria procesu
Pielęgniarka:
Obserwuje, interpretuje i dokumentuje:
werbalne i pozawerbalne oznaki bólu,
rodzaj, umiejscowienie i czas trwania bólu i informuje lekarza o rozpoznanych objawach.
Podaje leki przeciwbólowe zgodnie ze zleceniem lekarza oraz obserwuje reakcje pacjenta na podane leki.
Stosuje zimne okłady na oparzenia drugiego stopnia (zmniejszają bolesność)
Zachęca pacjenta do stosowania technik relaksacyjnych.
Ocenia umiejętność zmiany ułożenia w sposób nie nasilający bólu, asystuje przy tym, w razie potrzeby zachęca i uczy pacjenta odpowiednich technik.
Kryteria wyniku
Nastrój wyrównany, brak werbalnych i pozawerbalnych oznak bólu.
STANDARD IV
Temat: Zapobieganie zakażeniom
Oświadczenie standardowe
Opieka pielęgniarska zapewnia każdemu choremu z oparzeniami termicznymi skuteczną ochronę przed zakażeniami.
Uzasadnienie
Przyczyną zakażenia może być infekcja ran oparzeniowych, kaniulacja naczyń, cewnik Foleya, obniżona odporność i inne czynniki.
Kryteria struktury
Oddział chirurgiczny posiada opracowaną strategię zapobiegania i niwelowania zakażeń szpitalnych, odpowiednią salę do zmian opatrunków (ewentualnie sala operacyjna), dostateczną ilość jałowych opatrunków i sprzętu jednorazowego użytku.
Personel posiada wiedzę i umiejętności na temat prawidłowych procedur sterylizacji sprzętu oraz zasad aseptyki i antyseptyki.
Kryteria procesu
Pielęgniarka:
Pomaga lub wykonuje za pacjenta codzienną toaletę ciała.
Monitoruje temperaturę ciała, obserwuje wygląd skóry w miejscach wprowadzenia kaniul dożylnych oraz układ moczowy w kierunku objawów infekcji.
Pobiera materiał do badań (leukocytoza, badanie ogólne i bakteriologiczne moczu).
Stosuje zasady aseptyki i antyseptyki podczas zmian opatrunków, wykonywania zabiegów inwazyjnych (cewnikowanie, kaniulacja żył, przetaczanie płynów dożylnych, podawanie leków w iniekcjach).
Informuje lekarza o zaobserwowanych objawach infekcji ze strony różnych układów i narządów.
Podaje antybiotyk, dożylne leki przeciwbólowe i/lub przeciwzapalne na zlecenie lekarza.
Kryteria wyniku
Parametry pacjenta w normie, brak miejscowych i ogólnych objawów infekcji.
STANDARD V
Temat: Minimalizowanie lęku i zapobieganie wystąpieniu stresu związanego z długotrwałym leczeniem, unieruchomieniem i oszpeceniem ciała.
Oświadczenie standardowe
Opieka pielęgniarska nad chorym z oparzeniami termicznymi zmniejszy lęk i dyskomfort związany z unieruchomieniem, pobytem w szpitalu i oszpeceniem ciała.
Uzasadnienie
Chory oparzony zwykle przebywa wiele tygodni w szpitalu, świadomość długotrwałego leczenia, oszpecenia ciała i niepełnej sprawności oraz wystąpienia bólu powoduje dyskomfort psychiczny i fizyczny.
Kryteria struktury
Oddział chirurgiczny wyposażony jest w salę i łóżko dla chorych oparzonych (sala jasna, dwuosobowa, od południowej strony, łóżko z uchwytami pomocnymi przy poruszaniu się, z materacem przeciwodleżynowym).
Pielęgniarka posiada wiedzę i umiejętności na temat aspektów psychologicznych w pracy z pacjentem oparzonym oraz zna techniki pielęgnacji pacjentów unieruchomionych.
Kryteria procesu
Pielęgniarka:
Podejmuje działania w celu zminimalizowania lęku pacjenta: zapewnienie o stałej obecności lekarza i pielęgniarki, informowanie o wykonywanych zabiegach, stwarzanie atmosfery akceptacji, empatyczne podejście do pacjenta, komunikowanie werbalne i pozawerbalne (dotyk) wyrażające wsparcie i zainteresowanie.
Uczy samodzielnego wykonywania czynności codziennych (toaleta ciała) lub wykonuje je za pacjenta z zachowaniem poczucia intymności.
Zachęca do zajmowania się, w miarę możliwości, czynnościami odwracającymi uwagę od procesu leczenia (czytanie gazet, słuchanie muzyki, zachęcanie do stosowania technik relaksacyjnych).
Dokumentuje stan psychiczny i informuje o nim lekarza.
Konsultuje się z prowadzącymi rehabilitację psychologiczną i ruchową.
Włącza w działania rodzinę chorego.
Kryteria wyniku
Brak werbalnych i pozawerbalnych oznak lęku, nastrój wyrównany, pozytywne nastawienie do leczenia i rehabilitacji ruchowej
STANDARD VI
Temat: Utrzymanie prawidłowej temperatury ciała
Oświadczenie standardowe
Każdy chory z oparzeniami termicznymi ma zapewnione skuteczne postępowanie w celu utrzymania stałej temperatury ciała.
Uzasadnienie
Utrzymanie prawidłowej temperatury ciała jest bardzo ważne, zwłaszcza u dzieci, u których utrata ciepłoty jest znaczna na skutek parowania i istnieje niebezpieczeństwo wystąpienia hipotermii, obniżenie temperatury ciała powodują także zimne okłady zmniejszające bolesność oparzeń.
Kryteria struktury
Oddział chirurgiczny wyposażony jest w salę o odpowiedniej temperaturze i wilgotności oraz termometr i sprzęt do monitorowania układu krążenia).
Pielęgniarka posiada wiedzę i umiejętność monitorowania temperatury i analizowania jej wpływu na poszczególne układy i narządy.
Kryteria procesu
Pielęgniarka:
Monitoruje temperaturę ciała i dokumentuje wyniki co 1-2 godziny.
Obserwuje zabarwienie i wilgotność skóry.
Monitoruje RR i informuje lekarza o ewentualnych wahaniach ciśnienia pod wpływem temperatury.
W zależności od temperatury stosuje zimne okłady lub cieplejsze okrycie ciała chorego.
Kryteria oceny
Temperatura i inne parametry chorego kształtują się w granicach normy, brak objawów hipotermii.
Literatura:
Buchfelder M., Buchfelder A., Podręcznik pierwszej pomocy, Warszawa 1993
Chirurgia dla pielęgniarek, pod red. W. Rowińskiego i A. Dziaka, Warszawa 1999
Doraźna pomoc lekarska, pod red. B. Kamińskiego, A. Dziaka, Warszawa 1994
Grześkowiak M., Żaba Z., Turowska-Kóska A., Podlewski R., Stany zagrożenia życia, postępowanie bezprzyrządowe, pod. red. W. Jurczyka, A. Łakomego, Kraków 2002
Jarrel B. E., Carabasi R. A., Chirurgia, Wyd I polskie, pod red. W. Rowińskiego, Wrocław 1997
Leczenie oparzeń, pod red. W. Rudowskiego, Warszawa 1968
Pielęgniarstwo - ćwiczenia, pod red. W. Ciechaniewicz, Warszawa 2001
Pielęgniarstwo rodzinne. Teoria i praktyka, pod red. Z. Kawczyńskiej-Butrym, Warszawa 1997
Plantz S. H., Adler J. N., Medycyna Ratunkowa, pod red. J. Jakubaszki, Wrocław 2000
Potocki J. L., Pielęgnowanie w oparzeniach, Warszawa 1987
Puchała J., Strużyna J., O standardach i strategii postępowania w oparzeniach w Polsce i krajach Europy Zachodniej, na www.imed.pl
Rudowski W., Nasiłowski W., Ziętkiewicz W., Zienkiewicz K., Oparzenia jako problem badawczy i leczniczy, Warszawa 1984
Wardrope J., Smith J. A. R., Leczenie ran i oparzeń, Warszawa 1995
Wrońska I., Rola społeczno-zawodowa pielęgniarki, studium z zakresu współczesnego pielęgniarstwa, Warszawa 1997
Współczesne postępowanie w leczeniu oparzeń, pod red. Polka H. C., Stone`a H. H., Warszawa 1974
www.ratownictwo.win.pl
Wybrane standardy opieki pielęgniarskiej, pod. red. M. Kózki, Kraków 1997
5