Pielęgniarstwo Psychiatryczne
„Psychoterapia i socjoterapia jako element leczenia chorego.”
Każdy z nas jest inny i znajduje się na innym etapie swojego życia. Jedni potrzebują odkryć swoją siłę i tkwiące w nich zdolności, drudzy nauczyć się okazywać uczucia i mówić o swoich potrzebach; inni chcą poradzić sobie ze stresem, a jeszcze inni przezwyciężyć cierpienie spowodowane chorobą lub problemami, które ich dotknęły.
Najczęściej psychoterapia jest definiowana jako metoda leczenia opierająca się na oddziaływaniach środkami psychologicznymi na osoby chore, cierpiące z powodu zaburzeń przeżywania i funkcjonowania uwarunkowanych psychospołecznie. Oddziaływania te, aby mogły być traktowane jako proces komunikacji, muszą być świadome. Jako takie podporządkowane są aktualnej wiedzy naukowej dotyczącej zarówno przyczyn powstawania poszczególnych symptomów i zaburzeń, jak i sposobów ich leczenia. Są prowadzone przez psychoterapeutę, posiadającą odpowiednie kwalifikacje w zakresie psychiatrii lub psychologii. Proces terapii zawsze odbywa się w ramach wzajemnych relacji pacjenta i psychoterapeuty określanych mianem związku terapeutycznego. Celem nadrzędnym tych oddziaływań jest usunięcie objawów zaburzeń psychicznych będących przyczyną cierpienia pacjenta oraz uruchomienie w jego psychice takich zmian, które pozwolą mu na lepszą adaptację społeczną.
We współczesnej psychoterapii spotykamy następujące podstawowe sformułowania celu psychoterapii:
Celem psychoterapii jest usunięcie objawów chorobowych. Pacjent zgłasza się do terapeuty z określonymi dolegliwościami, a zadaniem terapeuty jest usunięcie tych dolegliwości bądź poprzez terapię objawową, bądź terapię przyczynową. W zależności od rodzaju objawów ten cel może być określony jako: przywrócenie zdolności odczuwania przyjemności, nadziei i radości życia, przywrócenie zdolności do pracy, nawiązywania kontaktu. Cel uważa się za osiągnięty, kiedy zakłócające objawy zostaną usunięte.
Celem psychoterapii jest reedukacja, resocjalizacja, reorganizacja, restrukturyzacja czy też integracja osobowości pacjenta. Problemy jakie analizuje się w procesie psychoterapii zależą od przyjętej koncepcji osobowości człowieka, np. konflikty intrapsychiczne, patologiczne fiksacje libido lub patologiczne stereotypy w stosunkach interpersonalnych.
Usunięcie objawów uważa się za skutek uboczny, gdyż w psychoterapii opartej o tego rodzaju cel dąży się do przekształcania osobowości pacjenta w kierunku prawidłowego przystosowania lub w kierunku osiągania dojrzałości i realizacji swoich celów życiowych. Drugie podejście ma niewątpliwą przewagę nad pierwszym dzięki większej dokładności i głębszemu działaniu.; sięga się tutaj do przyczyn problemu a nie tylko do objawów zaburzenia.
Celem nadrzędnym tych oddziaływań jest usunięcie objawów zaburzeń psychicznych będących przyczyną cierpienia pacjenta oraz uruchomienie w jego psychice takich zmian, które pozwolą mu na lepszą adaptację społeczną.
W skrócie można cele psychoterapii w depresji przedstawić jako:
próbę usunięcia określonej sytuacji kryzysowej
redukcję lub usunięcie objawów zaburzenia psychicznego
wzmocnienie możliwości obronnych pacjenta
rozwiązanie lub przekształcenie nieświadomych konfliktów
reorganizacji osobowości w kierunku dojrzałego funkcjonowania
Przedstawione cele mają ścisłe powiązanie z proponowanymi w danej sytuacji formami psychoterapii. Rozróżniamy więc:
psychoterapię indywidualną
psychoterapię grupową
psychoterapię małżeńską
psychoterapię rodzinną
psychoterapię grupy zadani
Ze względu na czas trwania psychoterapia bywa dzielona na krótko-, średnio- i długoterminową. Jest ona stosowana w leczeniu wielu różnych zaburzeń takich jak:
nerwice
zaburzenia osobowości
zaburzenia adaptacyjne
zaburzenia lękowe
niektóre postacie zaburzeń depresyjnych
stany depresji po mastektomii itp
zaburzenia odżywiania
choroby tzw. psychosomatyczne
nałogi
jako metoda wspomagająca farmakoterapię w psychozach
dla osób przeżywających kryzysy życiowe
poddanym ostremu stresowi w wyniku katastrof
nerwice
zaburzenia osobowości
zaburzenia adaptacyjne
zaburzenia lękowe
niektóre postacie zaburzeń depresyjnych
stany depresji po mastektomii itp
zaburzenia odżywiania
choroby tzw. psychosomatyczne
nałogi
jako metoda wspomagająca farmakoterapię w psychozach
dla osób przeżywających kryzysy życiowe
poddanym ostremu stresowi w wyniku katastrof
Metody psychoterapii
Istnieje wiele uznawanych metod psychoterapii a każda z nich ma swoich zwolenników, entuzjastów i propagatorów. Liczne szkoły kierują nauczaniem i praktyką adeptów. Do najbardziej znanych kierunków psychoterapii stosowanych w leczeniu depresji zalicza się:
terapia psychodynamiczna
W metodzie tej zakłada się, że można zmienić osobowość pacjenta i czyni się starania aby tego w trakcie terapii dokonać. Z tego powodu czas jej trwania zawsze jest długi, niekiedy nawet wieloletni. Zasadniczą jej cechą jest próba wpłynięcia na wewnątrz psychiczne procesy myślenia i działania pacjenta. Dokonuje się analizy nierozwiązanych konfliktów wieku dziecięcego, które uważa się za zasadnicze powody niskiej samooceny. Staraniem terapeuty i pacjenta jest uzyskanie wglądu w zaburzone elementy osobowości i ich naprawa. Ma to prowadzić do uzyskiwania korzystnej zmiany osobowości. Terapeuta stara się odgrywać w tego typu psychoterapii rolę osoby bezstronnej i stosunkowo biernej.
terapię poznawczą
Jej celem jest określenie błędnych skojarzeń i niewłaściwych torów myślenia pacjenta. Wynikają z niego schematy negatywnego oceniania świata, siebie i wszelkich zdarzeń, które dotyczą pacjenta. Praca z terapeutą ma na celu analizę i modyfikację owego myślenia. Na licznych przykładach, które podaje sam pacjent wskazywać można na alternatywne możliwości ich interpretacji. Celem terapii jest wyrobienie u pacjenta innego sposobu postrzegania i analizy świata oraz zdarzeń. Terapia ta jest zdecydowanie zorientowana na aktualne objawy pacjenta. Charakterystyczna dla niej jest aktywna rola terapeuty i stosunkowo krótki czas trwania (ograniczona tylko do okresu depresji).
terapia interpersonalna
Opiera się ona na przekonaniu, że objawy depresji i rozwój całej choroby biorą swój początek z niewłaściwych relacji interpersonalnych. Dlatego powinny one, zdaniem twórców tej metody, być przeanalizowane i zrozumiałe. W czasie sesji analizuje się interpersonalne związki pacjenta a rola terapeuty jest tu aktywna i wspomagająca. Po przeprowadzonej dogłębnej analizie jakiegoś związku proponowana jest określona strategia rozwiązania owego interpersonalnego problemu.
Nadal powstają i rozwijają się nowe formy i koncepcje psychoterapeutyczne. Jednocześnie obserwuje się integrację teoretyczną dotychczasowych szkół i wzrost znaczenia w praktyce klinicznej podejść eklektycznych. Wszystko to może wskazywać na istnienie wspólnych czynników terapeutycznych, które decydują o ustąpieniu objawów i powrocie do zdrowia. Niezależnie od wszelkich teoretycznych różnic w obrębie psychoterapii dwa założenia przyjmowane są powszechnie: życie psychiczne człowieka można zrozumieć i człowieka można zmieniać. Jest to logiczny fundament wszystkich terapeutycznych technik, a dzięki tym założeniom psychoterapia nie jest magiczną procedurą, lecz solidną metodą leczenia opartą na mocnych podstawach empirycznych.
Socjoterapia to świadoma aktywność profesjonalna polegająca na operowaniu środkami psychologicznymi w celu udzielenia pomocy osobom cierpiącym lub poszukującym własnej drogi rozwoju społecznego, osobistego lub zawodowego. Zalicza się ją do procesów korekcyjnych o charakterze leczniczym, adresowanych do dzieci i młodzieży z zaburzeniami zachowania, zaburzeniami emocjonalnymi lub innymi kłopotliwymi zachowaniami. S ocjoterapia ma postać ustrukturalizowanych spotkań grupowych, które służą realizacji celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych. Źródłami zmian są doświadczenia korekcyjne i odreagowanie emocjonalne. Istota socjoterapii polega głównie na realizacji celów terapeutycznych. Proces interwencji socjoterapeutycznej może być spowodowany cierpieniem psychicznym dziecka, które ma kłopoty lub jego zachowanie powoduje wysokie straty jaki ponosi otoczenie społeczne.
W terapii wychodzi się z założenia, że trudne zachowania dzieci i młodzieży mają swoje tło psychiczne. Towarzyszą im przykre emocje takie jak lęk, poczucie winy, niepokoju, gniew, złość, osamotnienie oraz określone, najczęściej negatywne sądy poznawcze na temat własnej osoby. Są one wynikiem doznawanych w przeszłości lub aktualnie trudnych stanów emocjonalnych, stanów deprywacji, braku satysfakcjonujących kontaktów z najbliższymi. Przykrym doświadczeniem jest również brak możliwości wywiązania się ze stawianych obowiązków i oczekiwań wykraczających poza możliwości dziecka. Dziecko może doświadczyć jednorazowego, ale bardzo intensywnego urazu, albo żyć w społeczności gdzie chronicznie występują sytuacje trudne. Te doświadczenia dotyczą z reguły ważnych dziedzin życia i zwykle zagrażają poczuciu tożsamości dziecka, jego bezpieczeństwa, życia lub zdrowia. Mają one istotny wpływ na kształtowanie się poczucia własnej wartości, godności i poczucia bezpieczeństwa. Dziecko ma wówczas lęki przed niepowodzeniem, izoluje się, nie ufa ludziom, broni się przed własnymi doznaniami emocjonalnymi i emocjami innych. Może szukać samo potwierdzenia naruszając prawa innych lub prezentując wrogie zachowania wobec siebie i otoczenia.
Terapeutyczny charakter socjoterapii polega na organizowaniu takich sytuacji społecznych podczas spotkań grupowych które:
Dostarczą uczestnikom zajęć doświadczeń korekcyjnych przeciwstawnych doznanym urazom oraz doświadczeń kompensujących doświadczenia deprywacyjne, hamujące rozwój emocjonalny i społeczny sprzyjać będą odreagowaniu napięć emocjonalnych i posłużą uczeniu się nowych umiejętności psychologicznych.
Odreagowanie napięć emocjonalnych jest podstawowym zadaniem zajęć socjoterapeutycznych. Proces terapeutyczny nie polega jednak na ponownym przeżyciu traumatycznych wydarzeń lecz na rozładowaniu napięć przez różnorodne formy aktywności, które powodują odblokowanie i ujawnienie emocji podczas zajęć grupowych.
Polega to na dzieleniu się swoimi przeżyciami w atmosferze akceptacji i zrozumienia oraz umożliwieniu ekspresji uczuć w formie śmiechu, krzyku, płaczu itp.. Ważne jest także dostarczenie okazji do przeżywania emocji pozytywnych.
Terapeutyczna rola zajęć socjoterapeutycznych polega także na organizowaniu doświadczeń korekcyjnych. Gromadzenie nowych doświadczeń, odmiennych od poprzednich, a szczególnie urazowych może likwidować ich wpływ na psychiczne i społeczne funkcjonowanie człowieka. Ich istota polega na odmiennym zachowaniu się grupy, nie potwierdzającym oczekiwań i wyobrażeń dziecka, wokół których będzie mogło ono przebudować obraz samego siebie. Chodzi tu o sytuacje, w których młody człowiek będzie mógł lepiej poznać siebie, docenić swoje mocne strony, a następnie wykorzystać je w różnorodnych sytuacjach życiowych. Zajęcia socjoterapeutyczne stwarzają także okazje do wypróbowania i wyćwiczenia nowych sposobów zachowania oraz nabycia nowych umiejętności, szczególnie interpersonalnych takich jak; asertywność, podejmowanie decyzji, szukanie wsparcia i pomocy. Prócz celów terapeutycznych socjoterapia realizuje cele edukacyjne oraz rozwojowe.
Cele edukacyjne mogą obejmować poznawanie przez grupę różnorodnych zagadnień, które pozwolą dzieciom sprawniej funkcjonować społecznie.
Cele rozwojowe ściśle wiążą się z wiekiem uczestników zajęć gdyż w każdej fazie życia dominują określone potrzeby, których zaspokojenie odgrywa istotną rolę w procesie rozwoju. I tak u dzieci w okresie wczesnoszkolnym dominuje potrzeba aktywności ruchowej, zabawy, zdobywanie wiedzy o świecie, potrzeba twórczości, potrzeba wsparcia ze strony dorosłych. U młodzieży dominuje zaś potrzeba wyrażania się w różnych formach zwłaszcza literackich, marzeniach, wyobrażeniach, potrzeba aprobaty społecznej, autonomii, intymności, niezależności, przynależności do grupy oraz aktywności społecznej. Jest to czas kryzysów emocjonalnych, motywacyjnych, moralnych, czas odkrywania świata i własnego ja.
Programy socjoterapeutyczne mogą być konstruowane w zależności od wieku i preferencji uczestników wokół tematów: rodzina, przyjaźń, miłość, czas wolny, własne aspiracje, ulubione zabawy itp.
Rola prowadzonego polega na stworzeniu takich sytuacji, które pomagają uczestnikom spotkań uświadomić sobie własne trudności i ograniczenia oraz własny potencjał i możliwości zmiany.
Struktura zajęć sacjoterapeutycznych.
Zajęcia socjoterapeutyczne mają charakter ustrukturalizowanych spotkań grupowych na które składają się odpowiednio dobrane gry, zabawy i ćwiczenia. Każde ze spotkań ma cel szczegółowy, który jest podporządkowany celowi głównemu oraz propozycje aktywności pozwalające osiągnąć założony cel. Cykl spotkań tworzy dynamiczną całość, na który składają się określone etapy pracy z grupą.
Etap pierwszy to etap powstawania grupy. Ma on na celu poznanie się uczestników spotkań, wspólne określenie celów, ustalenie norm grupowych, reguł i rytuałów, budowanie atmosfery opartej na poczuciu bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania. Muszą to być propozycje nie zagrażające i nie wymagające głębszego ujawniania siebie. Zadaniem tego etapu jest zadbanie o poczucie bezpieczeństwa, zbudowanie empatii. Służy temu słuchanie grupy oraz wprowadzenie kilku podstawowych norm grupowych oraz zasad wspólnego pobytu co obniża napięcie. Wprowadzenie norm, czyli reguł porządkujących wydarzenia w grupie umożliwia prowadzenie zajęć i realizację jej celów. Istnienie norm daje poczucie bezpieczeństwa i zapobiega trudnym sytuacjom oraz umożliwia ich rozwiązywanie poprzez odwołanie się do nich gdy występują destruktywne zachowania.
Etap drugi to etap pracy zwany właściwym. Polega on na realizacji zaplanowanych celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych stanowiących istotę programu sajoterapeutycznego opracowanego pod kątem danej grupy. Istotę programu mogą stanowić problemy uzależnień, nieśmiałości, poczucia własnej wartości, zdobywania nowych umiejętności.
Jest to czas przeznaczony na „przepracowanie” wcześniej rozpoznanych urazów, ale pod warunkiem gdy grupa osiągnęła już odpowiedni poziom bezpieczeństwa psychicznego i wzajemnego zaufania. Podstawą projektowania tej części zajęć jest diagnoza zaburzeń zachowania i będących w ich tle treści urazowych, potrzeby danej grupy i ważne dla niej zagadnienia.
Ostatni etap pracy z grupą zmierza do zakończenia jej funkcjonowania. Spotkania dla wielu uczestników mogą być ważnym wydarzeniem. Uczestnicy mogą przeżywać satysfakcję ze wspólnych spotkań, ale także żal z powodu ich zakończenia, poczucie zagubienia i straty. Zadaniem prowadzącego jest wypracowanie w grupie sposobów kontaktowania się ze sobą, gdy będzie taka potrzeba, oraz umiejętności poszukiwania wsparcia.
Kończący cykl zajęć powinien dać uczestnikom wzmocnienie pozytywnych uczuć, podsumowanie nabytych umiejętności i wskazanie możliwości ich wykorzystania w życiu. Grupa udziela sobie pozytywnych informacji zwrotnych najlepiej w formie pisemnej, aby je można było zachować dla siebie, obdarowuje się drobnymi prezentami wykonanymi lub wymyślonymi przez siebie.
Literatura:
Gaś B.: Pomoc psychologiczna młodzieży. WSiP, Warszawa 1995 r.
A. Bilikiewicz, Psychiatria, Podręcznik dla studentów medycyny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003 r.
3