ALKOHOL I NARKOTYKI A PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH.
Obserwując dane o przestępczości w ostatnich latach można zauważyć niepokojące zjawisko związane z obniżaniem się dolnej granicy wieku osób popełniających przestępstwa. W wielu krajach, również w Polsce odnotowuje się obniżanie tej granicy do okresu określanego jako „dzieciństwo”. Właśnie rosnąca liczba czynów karalnych popełnianych przez dzieci i zjawisko brutalizacji działań sprawców są szczególnie niepokojące.
Pojęcie przestępczości nieletnich jest pojęciem prawnym i kryminologicznym. Nie jest jednak pojęciem jednoznacznym. Wynika to z różnych kryteriów określania podstawowych cech tego pojęcia, tzn. granicy wieku oraz katalogu czynów i zachowań uważanych za przestępstwo. W Polsce system postępowania z nieletnimi uregulowany jest przede wszystkim przepisami ustawy z dnia 26 października 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Reguluje ona postępowanie wobec nieletnich w zakresie:
zapobiegania i zwalczania demoralizacji w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18,
postępowania w sprawach o czyny karalne w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu 13 lat, ale nie ukończyły lat 17,
wykonywaniu środków wychowawczych lub poprawczych w stosunku do osób, względem których te środki zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby 21 lat.
Z danych statystycznych i analiz Komendy Głównej Policji z ostatnich lat wynika, że nieletni sprawcy czynów karalnych to najczęściej uczniowie starszych klas szkoły podstawowej oraz szkół zawodowych (powtarzający klasę, wagarowicze, uciekinierzy z domów rodzinnych i placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych). Przestępczość i demoralizacja nieletnich uwarunkowana jest głównie sytuacją rodzinną, na którą nakładają się niepowodzenia szkolne i wpływ rówieśników. Nieletni, którzy wchodzą w konflikt z prawem w większości pochodzą z rodzin rozbitych, niewydolnych wychowawczo i patologicznych (rodzice lub jedno z nich są przestępcami, alkoholikami lub narkomanami), ostatnio też notuje się dość często udział w przestępstwach dzieci z rodzin ubogich i dotkniętych bezrobociem. Według opinii Biura Prewencji Komendy Głównej Policji nieletni najczęściej popełniają przestępstwa z powodów:
chęci zdobycia pieniędzy,
zaimponowania innym, chęci przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych,
powielania wzorów i zachowań mających swoje źródło w domu rodzinnym, bądź upowszechnionych przez środki masowego przekazu,
poszukiwania akceptacji i poczucia bezpieczeństwa, których nie zapewnia im rodzina.
Od wielu lat problemem przestępczości nieletnich zajmują się prawnicy, pedagodzy, policjanci i naukowcy, którzy analizują mechanizmy psychologiczne i społeczne sprzyjające jego eskalacji. Jedną z tez jest wpływ jaki wywierają na przestępczość nieletnich narkotyki i alkohol. Przy okazji należy wspomnieć, że problem ten dotyczy przede wszystkim chłopców, którzy stanowią zdecydowanie przeważającą grupę wśród nieletnich popełniających czyny karalne pod wpływem alkoholu lub narkotyków. Stosunek ten wynosi od 70% wśród podejrzanych o demoralizację, aż do 90% wśród sprawców przestępstw.
Z kryminologicznego punktu widzenia alkohol uważany jest za czynnik wysoce kryminogenny. Potwierdzają to raporty Komendy Głównej Policji. Wiele przestępstw popełnianych jest pod wpływem alkoholu, a do wielu nie doszłoby, gdyby sprawcy nie byli pod jego wpływem. Duży wpływ na spożywanie alkoholu przez nieletnich ma jego dostępność i łatwość zakupu. Zdarza się, że to dorośli kupują dla nieletnich alkohol. Reklama w środkach masowego przekazu i na billboardach jest również czynnikiem powodującym sięganie po alkohol przez dzieci, a tolerowanie przez wielu rodziców picia piwa przez ich dziecko (rodzice twierdzą, że to jest „mniejsze zło”), jest wstępem do doświadczeń z mocniejszymi trunkami. Z danych wynika, że w 1999r. policja ujawniła 2936 nieletnich uzależnionych od alkoholu, a w izbach wytrzeźwień zostało zatrzymanych 7316 nieletnich (liczba nie obejmuje nieletnich przekazanych pod opiekę rodziców). Wymowa tych liczb jest przerażająca. Poza tym stwierdza się, że alkohol był dominującym czynnikiem motywującym przestępstwa gwałtowne: zabójstwa, gwałty, uszkodzenia ciała, bójki i pobicia, napaść na funkcjonariusza porządku publicznego (co czwarte przestępstwo dokonane przez nieletnich będących pod wpływem alkoholu).
Według analiz Komendy Głównej Policji czynnikami mającymi wpływ na alkoholizowanie się młodzieży i przestępczość pod wpływem alkoholu są:
zaniżona świadomość społeczna dotycząca szkodliwości alkoholu i brak podstawowej wiedzy o uzależnieniach,
wieloletnie zaniedbania w zakresie profilaktyki alkoholowej,
bezrobocie i wiążąca się z tym pauperyzacja rodzin,
brak perspektywy tworzenia nowych miejsc pracy, szczególnie dla absolwentów szkół,
zbyt duża liczba placówek handlujących alkoholem oraz nieprzestrzeganie przez nie zasad jego sprzedaży,
zanik autorytetów moralnych oraz rozluźnienie dyscypliny społecznej,
przejmowanie negatywnych wzorców zachowań z przekazów multimedialnych,
wpływ reklamy, promocji i innych działań utrwalających i wzmacniających w młodych ludziach przekonania o powszechności picia napojów alkoholowych np.: piwa.
Policja rejestruje również powiązanie narkomanii z przestępczością nieletnich. Obiektywne uchwycenie rozmiarów narkomanii jest niemożliwe. Jednakże raporty policyjne zawierające zweryfikowane dane dotyczące tego zjawiska pozwalają na uchwycenie jego dynamiki. Można stwierdzić, że właśnie w ostatnich latach związanych z transformacją społeczno - polityczną (stopniowe otwieranie granic i rynku na towary sprowadzane legalnie i nielegalnie - w tym także narkotyki) narkomania stała się w naszym kraju problemem społecznym. Rozwój przestępczości zorganizowanej i pogoń za łatwym zyskiem spowodowały, że narkotyki są rozprowadzane w środowiskach dzieci i młodzieży (szkołach, klubach) poprzez dealerów, którzy często wywodzą się z kręgów nieletnich. W ramach „promocji” narkotyki, które powodują szybkie uzależnienie się, często rozdawane są nieodpłatnie, a nieletni uzależnieni są później wykorzystywani do ich rozprowadzania w szkołach za tzw. „działkę”, czyli niezbędną dla ich funkcjonowania dawkę narkotyku. Z danych policyjnych wynika, że najczęściej dokonywane czyny karalne dokonywane przez nieletnich pod wpływem narkotyków to kradzieże z włamaniem oraz rabunki i wymuszenia (w przeważającym stopniu związane ze zdobyciem środków na zakup narkotyków). Przestępczość związana z narkomanią wykazuje tendencję wzrostową, a w ostatnich latach w Polsce niepokoi wzrost tzw. „narkotykowych” czynów nieletnich np.:
wprowadzenie do obrotu środków odurzających (art.43 - ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii) w 1998r. ogółem 129 czynów w tym dokonanych przez nieletnich 19, a w 2001r. ogółem 647 czynów w tym nieletni - 78,
udzielanie lub nakłanianie do użycia środków odurzających (art.45 ustawy) - w 1998r. czynów 296, z tego nieletni 69, w roku 2001 czynów 2508 z czego nieletni 582.
Największe nasilenie zjawiska narkomanii ma miejsce w dużych aglomeracjach miejskich, ale istnieją miejsca wspólne dla wszystkich rejonów naszego kraju, gdzie młodzież może zetknąć się z narkomanią, dealerami i nabyć środki odurzające - to szkoły, salony gier, puby, dyskoteki). Z danych wynika, że zjawisko narkomanii ma w Polsce charakter rozwojowy i charakteryzuje się wzrostem liczby uzależnionych, dynamicznym rozwojem biznesu narkotykowego i przestępczości związanej z zażywaniem narkotyków, wzrostem wpływu przestępstw związanych z narkomanią na ogólny stan bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Z przeprowadzonych badań wynika, że zdecydowana większość młodych ludzi sięgających po alkohol i narkotyki pochodzi z rodzin dysfunkcyjnych. Rodziny z których wywodzą się nieletni i młodociani przestępcy, nie stwarzają warunków, w których dziecko pragnęłoby identyfikować się z rodzicami i uznawać ich za autorytet, a często dają model negatywny społecznie (rodziny rozbite, z problemem alkoholowym, narkotyki, przemoc w rodzinie).
Rodzina stanowi podstawowe środowisko życia w wychowania dziecka, a jej działań z wielu względów nie jest w stanie zastąpić żadne inne środowisko. Stanisław Kawula w książce „Pedagogika rodziny” określa cztery podstawowe funkcje jakie ona pełni, a mianowicie: biologiczno-opiekuńczą, kulturalno-towarzyską, ekonomiczną i wychowawczą. Podkreślając ogromne znaczenie więzi emocjonalnych w wypełnianiu tych funkcji przez rodzinę, a szczególnie w funkcji wychowawczej pisze: „Wychowanie w najszerszym rozumieniu tego słowa jest procesem wdrażania młodych pokoleń do życia w społeczeństwie. Działalność wychowawcza rodziny zapoczątkowuje ten proces, który w dalszym ciągu jest przejmowany przez szkołę i inne instytucje wychowawcze, wzmacniany przez wpływy środowiska (dalszego i bliższego) oraz przez aktywność własną jednostki”.. Tak więc więzi emocjonalne w rodzinie mają ogromny wpływ na rozwój i wychowanie dziecka.
Transformacja, która ma miejsce w Polsce od 1989r. pociąga za sobą wiele problemów związanych z funkcjonowaniem rodziny. Rodzice często w pogoni za pracą, pieniędzmi zapominają o tak ważnych potrzebach dziecka jak: potrzeba miłości, akceptacji, przynależności, myśląc i często twierdząc, że jeżeli zapewnią dziecku środki materialne to zaspokoją tym jego wszystkie potrzeby. Wzrastające bezrobocie i niemożność znalezienia pracy bardzo często powoduje powstawanie w rodzinach problemów związanych z nadużywaniem alkoholu, przestępczością rodziców nie radzących sobie z powstałą sytuacją, co w ogromnym stopniu rzutuje na kształtowanie się osobowości dziecka. „Nieprawidłowo funkcjonująca rodzina, w której rodzice nie wypełniają swoich obowiązków, nie dostarczają potomkowi prawidłowych wzorców do naśladowania, nie zapewniają możliwości prawidłowego rozwoju emocjonalnego stanowi często podłoże do rozwoju uzależnień”.. Dziecko z takiej rodziny w pewnym momencie odchodzi i zaczyna poszukiwać wzorców z zewnątrz (np.: grupa rówieśnicza), gdzie zostanie zaspokojona jego potrzeba akceptacji i samorealizacji, niestety bardzo często te wzmocnienia rozwijają się w kierunkach negatywnych, a efektem końcowym jest powiększanie się statystyk policyjnych dotyczących przestępczości nieletnich.
Podsumowując, można stwierdzić, że decydującym środowiskiem mającym wpływ na osobowość młodego człowieka jest rodzina, a jej dysfunkcyjność jest powodem wielu problemów wychowawczych młodych ludzi. W przeciwdziałaniu zjawiskom alkoholizmu, narkomanii i przestępczości nieletnich konieczne jest organizowanie form i sposobów niesienia pomocy wychowawczej obecnym i potencjalnym rodzicom. W naszym kraju te sprawy były zaniedbane i nadal są rozwiązywane połowicznie, dorywczo i to najczęściej drogą inicjatywy organizacji społecznych: Towarzystwa Rozwoju Rodziny, Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, telewizji, parafii itp. Programy terapeutyczne i profilaktyczne szeroko stosowane w krajach Europy zachodniej i USA są nastawione głównie na poprawę relacji rodziców z dzieckiem. U nas niestety widzimy dość niekorzystny stan „osamotnienia” wychowawczego rodziny, wynikający z braku instytucji, które podejmowałyby w sposób zorganizowany problematykę związaną z kształtowaniem kultury ogólnej i wychowawczej rodziców, słabych tradycji samokształceniowych u samych rodziców i młodzieży. Również ogólne przemiany rodziny współczesnej, przemiany ról rodzicielskich powodują, że rodzice często nie są w stanie nawiązać właściwego stosunku emocjonalnego i wychowawczego z dziećmi. Tak więc by zapobiegać dalszemu pogłębianiu się zjawisk opisanych w tej pracy należy koniecznie zastanowić się nad organizowaniem różnych form i sposobów niesienia pomocy wychowawczej obecnym i przyszłym rodzicom.
Bibliografia
Malewska Moneta M. Narkotyki w szkole i w domu. Instytut Wydawniczy Pax. Warszawa 2000.
Dimoff T., Carper S. Jak rozpoznać czy dziecko sięga po narkotyki. ELMA BOOKS. Warszawa 1993.
Kawula S., Brągiel J., Janke A.W. Pedagogika rodziny. Wydawnictwo Adam Marszałek. Toruń 2002.
Bielecki E. Wpływ wartości na zachowania przestępcze, jako przedmiot badań kryminologii. Bydgoszcz 1996.
Statystyka - Przestępczość nieletnich. Wydział Prasowy Komendy Głównej Policji. Dokument internetowy. waw.pl.
Statystyka - Przestępczość nieletnich - narkotyki. Wydział Prasowy Komendy Głównej Policji. Dokument internetowy. waw.pl.
Stanislaw Kawula. Pedagogika rodziny. Wydawnictwo Adam Marszałek. Toruń 2002, s.57
Maria Moneta Malewska. Narkotyki w szkole i w domu. Instytut wydawniczy Pax. Warszawa 2000, s. 20