krytyka, STUDIA, FILOLOGIA POLSKA, Romantyzm


27. Krytyka literacka okresu międzypowstaniowego

Dziesięciolecia międzypowstaniowe przynoszą rozwój krytyki literackiej i powstanie nowych gatunków literackich, tj. esej literacki, recenzja, rozprawa. Swe artykuły nie tylko publikują w czasopismach, ale zaczynają swe prace wydawać w książkach, np. Kraszewski w Studiach literackich (1842) i Nowych studiach literackich( 1843).

Krytyka krajowa przeprowadziła wiele dyskusji literackich. Spośród wielu należy wymienić: spór o powieść, kulminujący w latach pięćdziesiątych, o realizm, wcześniejsze dyskusje na temat ludowości i narodowości, zapoczątkowane w Galicji przez ziewończyków, a podjęte później przez prasę wszystkich zaborów, polemiki o tradycję i stosunek do niej, w czym celowała krytyka konserwatywna, zwłaszcza koteria petersburska, próbująca pojęcie narodowości zastąpić kultem tradycji. Zjawisko dyskusji, polemiki, czasem niezmiernie ostrego starcia poglądów stanowiło wydatną cechę ówczesnej krytyki. Płynęło to z faktu ogólnego politycznego ożywienia kraju w dobie międzypowstaniowej, zwłaszcza przed Wiosną Ludów, oraz ze światopoglądowej polaryzacji społeczeństwa i jego prasowej reprezentacji. W pewnej mierze także z zastępczego charakteru sporów literacko-estetycznych i filozoficznych, które niekiedy stawały się substytutem niemożliwej do jawnego uprawnienia do swobodnej polemiki politycznej. Dzięki swemu politycznemu udialogizowaniu krytyka ówczesna staje się swoistą całością, tworzoną przez napięcia i opozycje, przez demokrację i konserwatyzm, podejmujące częstokroć te same problemy i pytania, aby dać na nie zupełnie odmienne odpowiedzi.

Ta sytuacja w ideologii pociągnęła za sobą nowe zjawisko, określone barwą światopoglądową czasopism. Istniały oczywiście pisma eklektyczne lub z założenia niewyraziste, jak liberalna „ Biblioteka Warszawska”. Ale powstawały także periodyki o zdecydowanym profilu i linii redakcyjnej, jak demokratyczny „ Tygodnik Literacki”, czy „ Przegląd Naukowy” redagowany przez Edwarda Dembowskiego.

Z bogatych dziejów krytyki literackiej na uwagę zasługują autorzy i publikacje, które odegrały wybitną rolę w ówczesnym życiu literackim, które wcielały skrajność założeń ideowych prawicy i lewicy

Cykl wielkich polemik i sporów literackich zaczyna Seweryn Goszczyński rozprawą „ Nowa epoka poezji polskiej” opublikowaną anonimowo w krakowskim „ Powszechnym Pamiętniku Nauk i Umiejętności” w 1835 roku. Jest on przykładem krytyki operującej konkretną doktryną estetyczną oraz równie zdecydowanym systemem kryteriów ideowych. Goszczyński jasno wykłada kryteria, według których ocenia i szereguje zjawiska artystyczne we współczesnej mu kulturze polskiej. To przede wszystkim narodowość, pojęta jako zgodność z duchem „ starosłowiańskiej literatury”. Dawno bowiem literatura słowiańska najpełniej odzwierciedliła charakter przyrody, właściwości ludu na tej ziemi żyjącego, zatem przynosiła konkretne wcielenie uniwersalnego ducha poezji. Uzbrojony w tę zasadę Goszczyński przystąpił do oceny literatury romantycznej, deklarując przy tym bezstronność i niezawisłość sądów. Jest to rozprawa bardzo stronnicza, bardzo omylna w sądach, zgodna z systemem, ale generalnie rozmijająca się z rzeczywistymi dokonaniami literackimi. Surowo przestrzegane kryterium słowiańskiej narodowości uczyniło z Goszczyńskiego namiętnego przeciwnika wpływów obcych. Bez trudu wykazał skażenia ducha słowiańskiego każdemu z wybitnych twórców, po kolei odmawiającym oryginalności i znaczenia dla literatury narodowej. Najostrzej potraktowany został Fredro, uosabiający w typologii Goszczyńskiego nędzę francuszczyzny. Jego komedie, pełne „ niemoralności” powtarzać miały wszystkie błędy wzorów francuskich.

O innych pisarzach drobnego kalibru i o całej „ szkole litewskiej” naśladowców Mickiewicza pisze Goszczyński w tonie najwyższej pamfletowej pogardy. Zaciekła jednostronność przyjętego systemu ocen doskonale odsłaniają nie tylko sformułowane sądy krytyczne, ale także pozytywy, czyli zjawiska i twórcy wciągnięci na narodowy piedestał( Brodziński, Bielowski, Siemieński, Magnuszewski). Ta głośna rozprawa, której skutkom przypisuje się twórcze zamilknięcie Fredry, stanowi rzadki przykład absolutnej konsekwencji myślenia doktrynerskiego, fałszywego w diagnozie literackiej dotyczącej własnej współczesności.

♦ Edward Dembowski

Wybitna postać z dziejów spisków politycznych lat czterdziestych i zarazem animatora życia intelektualnego, przede wszystkim w życiu warszawskim. Tam bowiem redagował i współredagował „ Przegląd Naukowy”, finansował młodych pisarzy. Wyjątkowa rola Dembowskiego w krytyce polegała przede wszystkim na śmiało ujawnionych rewolucyjnych kryteriach ideowo-politycznych stosowanych w analizie i ocenie zjawisk artystycznych. Był pisarzem „ używającym nowych wyrazów” i zarazem nowych kryteriów, takich jak postęp , wsteczność, obskurantyzm. Tą bronią ideologiczną walczył z przeciwnikami, np. z koterią petersburską. Nie odczuwał niewygody płynącej z posługiwania się tak sztywno opozycyjnymi wobec siebie kategoriami jak postęp i wstecznictwo , gdyż chodziło mu właśnie sprowadzenie postaw ideowych do możliwie czystych krystalizacji. Już z mniejszą łatwością przyszło krytykowi wskazać na pisarskie cielenie czystej idei postępu. Zwłaszcza, że pod pojęciem postępu rozumiał bardzo różne zjawiska ideowe i estetyczne, a kryteria estetyczne także idealizował. Wsteczny by estetyzm, czyli polemika Dembowskiego z pierwszym tomem „ Listów z Krakowa” Józefa Kremera. Niepożądana okazała się powieść skażona „ wsteczną” ideą fotografowania życia i gloryfikacją przyszłości. Rodzajami literackimi silnie zespolonymi z ideą postępu okazywała się np. poezja oraz wielce ceniony przez Dembowskiego dramat. Wszakże nie poetycka liryka oderwanych od życia marzeń i wzruszeń miłosnych, lecz poezja bliska ludowi. Ważnym bowiem dla krytyka wyróżnikiem postępowości było wspomaganie czynu, praca dla przyszłości. Forma zaś dramatu wydawał mu się szczególnie sposobna do wrażania idei postępowych z tego względu, że dawała szansę uwidocznienia walki racji i starć światopoglądowych.

Dembowski nie uprawiał ani systematycznej działalności recenzenckiej, ani tzw. krytyki analitycznej. Obok wypadków polemicznych właściwą dla niego formą wypowiedzi stanowiły artykuły problemowe, ufilozoficznione. Wprowadził do języka krytyki dotąd nieznane oceny kategorii społecznych, radykalizm ideowy oraz postęp.

Za najistotniejsze dokonanie krytyki literackiej lat czterdziestych i pięćdziesiątych trzeba uznać dyskusję o powieści, przechodzącą czasami w gwałtowny spór. Były to dyskusje o prawie powieści do istnienia wśród liczących się gatunków literackich oraz o jej cechach formalnych i celach pozaartystycznych( moralnym i społecznym). Wielkimi animatorami tego sporu był Kraszewski i Michał Grabowski. Początkowo dyskusja ogniskowała się wokół powieści historycznej( lata czterdzieste), później w centrum uwagi znalazła się powieść współczesna. Kraszewski, który nie pisał wówczas zbyt wielu powieści historycznych, stał się wybitnym teoretykiem tej odmiany prozy, a jego wypowiedzi krytyczne składają się na antologię: Rzut oka na ścieżkę(1832), O polskich romansopisarzach( 1836), Przeszłość i przyszłość romansu (1838). Początkowo Kraszewski wypowiadał się przeciwko swobodzie artystycznej w kształtowaniu historii i znaczniejszemu udziałowi fikcji literackiej. Wiedzę dokumentalną i ścisłość w rozpoznawaniu przeszłości uważał za postawę wspólną dla badaczy dziejów i autora powieści. Nie cenił Waltera Scotta, a zalew tzw. walterskotacji uznawał za plagę literatury europejskiej. Złagodzenie tych sądów przyniósł artykuł „ Słówko o prawdzie w romansie historycznym” przyznający twórcy prawo do fikcji i do prawdy artystycznej, która nie musi być tożsama z prawdą historyczną. Część sądów Kraszewskiego uwikłana była w polemikę z Grabowskim.

28.

♦bajronizm-to zespół tendencji literackich, ideowych i obyczajowych ukształtowanych na bazie twórczości oraz legendy biograficznej wybitnego reprezentanta angielskiego romantyzmu, Georga G. Byrona. Poeta za sprawą swojego temperamentu, skomplikowanego życie osobistego, radykalizmu poglądów społeczno-politycznych (rewolucjonista popierający powstańców hiszpańskich, włoskich karbonariuszy, walczący w powstaniu Grecji przeciwko Turcji) stał się pierwszy romantycznym bożyszczem, niedoścignionym wzorem do naśladowania. Legenda Byrona przyczyniła się do powstania wzoru osobowego poety romantycznego jako jednostki o nieprzeciętnej indywidualności, ale zarazem nieszczęśliwej, skłóconej z otoczeniem i samotnie walczącej o prawa dla innych. Z obfitej twórczości Byrona wyłania się spójny wzorzec nowego bohatera literackiego zwanego bohaterem bajronicznym - buntownika, który swym postępowaniem wyrażał protest przeciw panującemu porządkowi społecznemu i zasadom moralnym. Bohater bajroniczny to człowiek:



Bohater bajroniczny to postać, której udziałem staje się bunt metafizyczny, to znaczy zakwestionowanie ustanowionego przez Stwórcę porządku bytu, jako niezgodnego z aspiracjami i dążeniami człowieka.

♦ frenezja-cecha utworów literackich, odznaczająca się obfitością motywów okropności, zbrodni i szaleństwa, a także rozmiłowaniem autorów w opisywaniu makabrycznych scen. W utworach frenetycznych bohaterowie ulegają nikczemnym namiętnościom, pogardliwie odrzuciwszy prawdziwe wartości, co kończy się dla nich tragicznie. Częsta jest też ingerencja piekielnych mocy w losy ludzi. Frenezja była szczególnie popularna we wczesnym romantyzmie.

♦gotycyzm-kierunek w literaturze preromantycznej, zapoczątkowany przez angielską powieść gotycką i powieść grozy z 2. połowy XVIII w. Nazwa „gothic tale” wywodzi się od podtytułu powieści H. Walpole'a Zamek Otranto. Gotycyzm jest węższą odmianą historyzmu, skupiającą zainteresowanie nie na całej przeszłości, lecz tylko na średniowieczu. Podobnie jak w tej mrocznej, tajemniczej epoce, tak i w romantyzmie powstawały utwory pełne niedopowiedzeń, zagadek, zbrodni rozgrywających się w ogromnych zamkach, do których nie przedostawał się promyk słońca. Przykładem literatury romantycznej, w której obecny jest motyw gotyku, jest powieść Wichrowe wzgórza Emily Brontë oraz ballada Król Olch Goethego.

♦ironia romantyczna-pojęcie to wiąże się ściśle z osobą niemieckiego filozofa Friedricha Schlegla. Ironia romantyczna określa koncepcję postawy twórcy wobec świata, wyrażająca się w przekonaniu o dominacji fantazji twórczej, pojmowaniu aktu twórczego jako gry, w której zacieranie granicy między rzeczywistością a fikcją łączyły się z poczuciem supremacji twórcy wobec dzieła.

Podstawą do refleksji poetologicznych Schlegla w jego dziele Fragmenty krytyczne była twórczość Ludwiga Tiecka, a w szczególności jego przełomowe dzieło, udramatyzowana baśń ludowa Kot w butach: bajka dla dzieci w 3 aktach, z intermedium, prologiem i epilogiem. Właśnie zabieg Tiecka Schlegel nazywa ironią romantyczną. Znalazła ona później wyraz między innymi w twórczości Juliusza Słowackiego, Cypriana Norwida czy Heinricha Heinego.

♦mesjanizm-nurt w filozofii polskiej, którego największy rozkwit przypada na XIX wiek między powstaniami. Jest to specyficznie polska filozofia o tendencji do tworzenia spekulatywnych systemów metafizycznych z jednej strony i reformowania świata przez filozofię z drugiej. Także powszechny pogląd, że Polacy jako naród posiadają wybitne cechy osobowości, które w sposób szczególny wyróżniają ich z pośród narodów świata. Jako taki ma wiele narodowych odpowiedników w innych krajach. Mesjanizm romantyczny zrodził się z tradycji judeochrześcijańskich, ale odwoływał się do wizji umęczonego Jezusa Mesjasza (słowiańszczyzna, Polska) mającego zbawić i połączyć grzeszników (inne narody Europy).

Najważniejsze rysy filozofii mesjanistycznej, wspólne dla większości jego znanych przedstawicieli:

U Józefa Hoene-Wrońskiego, który wprowadził pojęcie mesjanizmu do polskiej filozofii, mesjaszem, który miał wprowadzić ludzkość w okres szczęśliwości, była filozofia. U głównego popularyzatora mesjanizmu w świadomości szerszej widowni( Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego), poety Adama Mickiewicza, była już nim Polska.

♦mistycyzm-jest typową postawą przedstawicieli epoki romantyzmu, zakładającą możliwość duchowego kontaktu z bóstwem, z siłami pozaziemskimi i stawiającą wyżej poznanie intuicyjne niż rozumowe. Autorzy i bohaterowie przez nich tworzeni wyznawali pogląd, że dzięki odpowiednio silnemu uczuciu, wyostrzonej intuicji i pełnej wierze religijnej możliwe jest całkowite, nierozerwalne połączenie się z Bogiem i z naturą. Postawa ta w konsekwencji sprawia, że w obrębie świata przedstawionego istnieją zjawy, pojawiają się duchy, a śpiących bohaterów nawiedzają prorocze sny, co jest widoczne w twórczości Williama Blake'a, Juliusza Słowackiego czy Adama Mickiewicza.

♦tyrteizm- jest postawą romantyków, która zakładała aktywność poety w stosunku do obserwowanych zdarzeń. W myśl jej założeń twórca nie powinien być tylko obserwatorem, lecz także uczestnikiem życia społecznego. Powinien połączyć swój talent z czynem, z działaniem, na wzór spartańskiego wodza Tyrteusza. Idee tyrtejskie widać w wielu utworach epoki. W Dziadach części III Adam Mickiewicz chciał wzbudzić w społeczeństwie ciemiężonym przez cara opór i chęć walki z Rosją. Z kolei Juliusz Słowacki w Kordianie zachęca poprzez postać Osoby II do podjęcia działania, by potem w Grobie Agamemnona postawić rodakom za wzór bohaterskich Spartan.

♦orientalizm-to częsty motyw literatury romantycznej, zarówno europejskiej (Giaur Byrona), jak i polskiej (Sonety krymskie Mickiewicza).Autorzy, pozostając pod wpływem zachwytu filozofią, tradycjami i obyczajami wschodnimi (arabskimi, perskimi, chińskimi, japońskimi, hinduskimi), egzotyką tamtych rejonów (językiem, kuchnią, religią), sytuowali postaci swych dzieł w odległych krainach, wprowadzali motywy związane z kulturą Wschodu, umożliwiając tym samym kreację tajemniczego bohatera.

♦sarmatyzm- to formacja kulturowa wywodząca się z baroku, która dominowała w Rzeczypospolitej między XVI i XVIII wiekiem. Formacja składała się ze szlachty polskiej, która rzekomo pochodziła od Sarmatów (ludu żyjącego w starożytności, który zamieszkiwał pomiędzy Wołgą i Donem) i miała odziedziczyć po nim takie cechy jak: męstwo, odwaga,  a także gościnność i wolność. Mit od którego wzięła się nazwa Sarmatyzm miał duży wpływ na barokową literaturę polską, oraz na kształtowanie polskiej szlachty, szczególnie na umysłowość, obyczajowość oraz kształtowanie ideologii.

♦słowianofilstwo-nurt myśli politycznej ukształtowany w Rosji po 1839. Do jego najwybitniejszych przedstawicieli zalicza się Aleksieja Chomiakowa, Iwana Kiriejewskiego, Konstantina i Iwana Aksakowa, Jurija Samarina[1]. Ze słowianofilami byli związani również krytyk literacki i historyk Stiepan Szewyriow oraz historyk i publicysta Michaił Pogodin[2]. Umową datą rozpoczynającą kształtowanie się słowianofilstwa jest w historiografii publikacja artykułu Aleksieja Chomiakowa O starym i nowym w 1839. Słowianofile byli grupą romantycznych intelektualistów, którzy sformułowali wszechstronny i niezwykły system ideologiczny, którego podstawę stanowiło ich przekonanie o wyższości i doniosłej misji dziejowej prawosławia i Rosji. Podstawowym założeniem słowianofilstwa była wiara w możliwość pokojowego i harmonijnego współżycia narodów. Podkreślali również konieczność tworzenia przez ludzi wierzących wspólnoty opartej na prawdzie, miłości i wolności, które ich zdaniem stanowiły podstawę wiary prawosławnej (funkcjonowanie takiej wspólnoty określali jako sobornost ). Dowodzili, że tego typu wspólnoty tworzyli Słowianie, powołując się w szczególności na funkcjonowanie wspólnot wiejskich i soborów ziemskich. W ocenie słowianofilów analogicznie harmonijne relacje panowały na Rusi Moskiewskiej także między ludem a władcami, co wynikało z wyznawanej wiary prawosławnej. Miała ona określić charakter Rosjan jako ludzi kochających sprawiedliwość i wolność ducha, jak również wspólną pracę



Wyszukiwarka