Jakość życia poszczególnych jednostek, które konstytuują społeczeństwo, budując je, jest warunkowana miedzy innymi przez dobre zdrowie. A zdrowie to nie tylko brak choroby, lecz pełny dobrostan jednostki w sensie biologicznym, psychicznym i społecznym (WHO, 1948). Zatem dokonywanie diagnozy oraz kreowanie warunków, które umożliwiają ludziom zachowywanie i umacnianie ich stanu zdrowia, staje się celem bardzo ważnym w strategiach promujących zdrowie, takich jak na przykład promocja zdrowia. Przeprowadza się
je od poziomu mikrostruktur (takich jak osiedle, gmina czy szkoła), a kończąc na poziomi narodowym. Jednym z podstawowych elementów tych badań są style życia.
Badając determinanty działań w sferze zdrowia zwraca się głownie uwagę na czynniki społeczne, które wpływają an wybór pewnych wzorów postępowania, stanowiących bardziej lub mniej korzystne alternatywy dla zdrowia. Czynniki te warunkują postępowanie jednostek w sferze zdrowia i są przedmiotem badań takich nauk jak socjologia czy psychologia. Bardzo istotna kategorią są tutaj grupy odniesienia, które warunkują aktywność człowieka w sferze zdrowia, sposób ich funkcjonowania w świadomości zdrowotnej, na przykład kreowanie zachowań zdrowotnych. Bardzo interesujące są także relacje zachodzące pomiędzy grupami odniesienia a działalnością jednostek we wspomnianej sferze zdrowia.
Sam termin zachowania w sferze zdrowia w swojej treści zawiera zarówno „zachowania zdrowotne”, będące zachowaniami podejmowanymi w celu utrzymania lub umocnienia zdrowia, oraz „zachowania związane ze zdrowiem”, które podejmowane
są często nieświadomie, jednakże mogą one nieść ze sobą skutki zdrowotne. Oprócz tych zachowań występują także inne, takie jak zachowania jednostek podczas choroby
lub przeciwstawne, zachowania antyzdrowotne.
1. Zmienne społeczne w refleksji nad uwarunkowaniami zachowań w sferze zdrowia
1.1 Społeczna natura ludzkich działań
To, w jaki sposób jednostki traktują swoje zdrowie wynika z determinantów ludzkiego działania. Ludzkie zachowania posiadają naturę społeczną. Od dawna stwierdzano,
że człowiek posiada ogromne poczucie ciągłego przebywania pośród innych ludzi, ponieważ człowiek realizuje się we wzajemnych stosunkach z innymi ludźmi. Jest to potrzeba niezbędna, która jednostka zaspokajać musi tak jak potrzebę głodu. Poznanie człowiek
a zawsze powinno odbywać się w kontekście społeczeństwa, w jakim żyje, i którego wpływom jest ciągle podany. Dlatego też jednostki zaspokaja tylko po części wlane potrzeby, ponieważ prym w życiu społecznym jednostki wiodą potrzeby kreowane
przez społeczeństwo, a w ramach których dana jednostka się samorealizuje. Jednakże
w ramach tych wszystkich działań jednostka może tracić część swojej suwerenności, ponieważ interakcje te przybierają postać uzależnienia, a jej działania są modelowane
przez społeczeństwo.
Duży wkład w rozważania na temat wpływu czynników społecznych na kształtowanie się osobowości człowieka oraz wszystkich jej komponentów wniosły podejście interakcyjne w socjologii i psychologii społecznej, oraz teoria behawioralna i psychoanalityczna
w psychologii. Interakcjoniści symboliczni twierdzili, że człowiek, czyli jednostka, nie może istnieć bez społeczeństwa, które gwarantuje kontakty i komunikacje z innymi ludźmi,
a w ramach którego jednostka nabywa samoświadomości i umiejscawia pełnioną przez siebie rolę społeczną, wraz z przypisanymi do niej powinnościami. Tylko funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie oraz przestrzeganie panujących w nich norm, wartości i reguł, pozwala
na pojawienie się samoświadomości, jest gwarantem nabycia przez jednostkę tych wszystkich umiejętności. Dzieje się tak dlatego, ponieważ „człowiek nie posiada natury ludzkiej przy urodzeniu, nabywa ją tylko przez współżycie społeczne, a w odosobnieniu ulega
ona zanikowi”.
Teorie psychologiczne behawioralne akcentują na zachowania typowo zwierzęce wśród ludzi, które jednak w większości są kierowane do innych ludzi, którzy swoim postępowaniem reagują na nie. Działania te są społecznie akceptowane (i w takim przypadku nagradzane) bądź też wywołują niezadowolenie (wtedy wiążą się z kara). Jednostka zatem przestrzega wzorów oraz norm kulturowych obowiązujących w danym społeczeństwie, przyswajając je i traktując jako właściwe. Podobnie mówi psychoanaliza, w świetle której jednostka jest ciągle poddana wpływom społeczeństwa i normom w nim obowiązującym. Swoje własne popędy musi ona godzić lub nawet je ograniczać na rzecz kultury, czyli wytworu społeczeństwa.
Zarówno socjologowie, jak i psychologowie, postrzegają wpływ zbiorowości
na jednostkę i podatność jednostki na ten wpływ, oraz zależności jednostki od norm i wartości powszechnie uznawanych w danej kulturze. W perspektywie nauk psychologicznych
i spoleczno-kulturowych formułuje się wiele teorii o zależności jednostki od społeczeństwa. Przykładem jest teoria R.B. Cialdiniego, według którego istnieją reguły zmieniające nasze działania - wzajemności, konsekwencji, społecznego dowodu słuszności, autorytetu, lubienia, niedostępności. Do podobnych zależności nawiązują prawa perswazji Hogana - rewanżu, kontrastu, sympatii, potwierdzenia oczekiwań, pozytywnych skojarzeń, konsekwencji, limitu, konformizmu i autorytetu.
Wszystkie te czynniki ukazują jednostkę, czyli człowieka jako istotę społeczną, a więc „lokującą” swoje potrzeby pośród możliwości zaspokojenia potrzeb w społeczeństwie, pomimo utraty części wlanej suwerenności, czyli podatności na wpływ rożnych grup społecznych.
1.2 Społeczne determinanty zachowań w sferze zdrowia w ujęciu psychologów
Na gruncie psychologii zdrowia powstało klika teorii bądź modeli uwarunkowań zdrowotnych. Jednakże zarzuca się im brak jednoznaczności co do przedmiotu badan,
czyli zachowań, niejasność zakresu i operacjonalizacji uwzględnionych elementów
oraz relacji pomiędzy nimi. Także zarzuca się im pełnej empirycznej weryfikacji.
Zastosowane zmienne społeczne w tych modelach są co najwyżej zmiennymi pośredniczącymi, często nie są nawet uwzględniane. Także pojawia się pytanie jaka jest przydatność tych modeli dla promocji zdrowia oraz jak umiejscowić w nich elementy społeczne, wynikające z tego typu oddziaływania. Społeczne uwarunkowania zachowań zdrowotnych pojawia się także w kwestii wpływu wsparcia społecznego na stres i zdrowie, w którym analizie podlega wsparcie społeczne w podtrzymywaniu zmian zachowań związanych ze zdrowiem.
1.3 Środowisko społeczne jako źródło zachowań w sferze zdrowia w analizie socjologów
W zakresie uwarunkowania zachowań zdrowotnych w socjologii nie powstały teoretyczne modele. W latach 60. XX w. powstały nieliczne modele, które obejmują tylko czynniki środowiska społecznego i dotyczą zachowań w chorobie. Dotyczy tego miedzy innymi Schuman Model, według którego postępowanie w chorobie warunkowane jest spójnością trzech grup: rodziny, przyjaciół i społeczności etnicznej. W tym modelu częściej rezygnuje się z pomocy publicznych instytucji zdrowia na rzecz prywatnych w przypadku dużego autorytetu rodziny, silnej spójności grupowej wśród przyjaciół i podkreślonej odrębności grupy etnicznej. Stosowano go do badania zależności pomiędzy integracją grup etnicznych, spójnością grup przyjacielskich i tradycyjnych rodzin a posiadaną wiedzą
o chorobie, wyrażanym sceptycyzmem do medycyny zależnością od innych w chorobie. Wykazano także wpływ rodziny na podejmowane zachowania zdrowotne, takie
jak zerwanie z nałogiem palenia tytoniu, odpowiednie odżywanie czy podejmowaną aktywność fizyczną.
Jednakże najczęstszą tematyką w zakresie uwarunkowań zdrowotnych są style życia oraz świadomość zdrowotna. W socjologii koncepcja stylów życia pojawia się w pracach
M. Webera, A. Giddensa, w Polsce zaś u S. Ossowskiego i A. Sicińskiego. Pojęcie
to oznacza zachowań, czyli działań i ich wzorów; czynniki makrostrukturalne takie
jak sytuacja życiowa; świadomość podejmowanych wyborów pod wpływem zinternalizowanych norm, wartości i zwyczajów danej zbiorowości. Na kategorie prozdrowotnych stylów życia składają się zachowania oraz ich różność
w ujęciu kategorii socjologicznych. Analizy dotyczą głownie zależności pomiędzy przynależnością do zbiorowości, na podstawie czynników demograficznych takich jak pleć czy miejsce zamieszkania, a wpływem lub perswazja na podejmowanie określonych zachowań.
Badając kontekst zachowań zdrowotnych bada się także świadomość zdrowotną, zwracając uwagę na oceny w stosunku do określonych przekonań, ustalając postawy
i wartości badanych dotyczące zdrowia oraz dbając o stosowne odtworzenie treści świadomości. Także tutaj, tak jak w przypadku stylów życia, zmienne socjologiczne przybierają w większości postać kategorii socjologicznych, takich jak obiektywne kategorie położenia społecznego lub zmienne demograficzne.
2. Grupy odniesienia jako determinanty aktywności w sferze zdrowia
Badając świadomość zdrowotną i prozdrowotne style życia należy uwzględnić kategorię grupy odniesienia, ponieważ jest to czynnik bezpośrednio warunkujący działania względem zdrowia. Jednostka wchodzi w psychologiczną reakcję z grupą, uznając
ją za istotną. Grupy te mogą stać się grupami pozytywnego nastawienia, kiedy jednostka identyfikuje się z grupą, lub negatywnego nastawnia. Grupy odniesienia dostarczają standardów, wzorów, wartości, norm niezbędnych dla kierunku działań, oraz perspektyw porównawczych do oceny własnej sytuacji, czasami pełniąc także rolę grup wsparcia.
Grupy wsparcia kreują sposoby postępowania względem zdrowia. Badając grupę pracowników pewnych zakładów pracy zaobserwowano skłonność do poświęcenia zdrowia dla tzw. wartości grupowych, w którym 68% badanych poświeciłoby własne zdrowie
dla zdrowia członków rodziny, zaś jedna trzecia poświeciłaby własne zdrowie niosąc pomoc obcym ludziom. Istotny wpływ grup odniesienia ukazują także inne badania osób ze względu na dbałość o zdrowie, od ponadprzeciętnej aktywności prozdrowotnej po pasywnych
w stosunku do własnego zdrowia.
Kolejne badania potwierdzają wpływ grupy odniesienia, to jest realne oddziaływanie innych na realizację zachowań związanych ze zdrowiem. Wśród 21 powodów znalazły się kategorie związane ze zdrowiem, a podejmowane pod wpływem grup odniesienia.
Tab.1. Grupa odniesienia wśród powodów podejmowania zachowań prozdrowotnych
Zajmowana pozycja wśród 21 powodów |
Odpowiedzi w % |
11. dla dobra najbliższych, dzieci, rodziny |
48% |
16. namówili mnie moi znajomi lub najbliżsi |
24% |
19. chciałem być w zgodzie z moda na zdrowie |
22% |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Zdrowie i choroba. Perspektywa socjologiczna, red. W. Piątkowski, W.A. Brodniak, Warszawa 2005,s130
Analogiczne badania w zakresie zachowań antyzdrowotnych także ukazują wpływ grup odniesienia.
Tab.2. Grupa odniesienia wśród przekonań usprawiedliwiających zachowania antyzdrowotne
Pozycja wśród 15 analizowanych powodów |
Odpowiedzi w % |
7 - społeczeństwo (postępuję tak jak większość ludzi w naszym kraju |
42% |
10 - rodzina (takie zachowania przyjęły się w mojej rodzinie) |
26% |
14 - koledzy (robię tak pod wpływem moich kolegów z pracy) |
11% |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Zdrowie i choroba. Perspektywa socjologiczna, red. W. Piątkowski, W.A. Brodniak, Warszawa 2005,s130
Zależności pomiędzy jednostką a grupą odniesienia w zachowaniach zdrowotnych pokazuje także badanie biernego stosunku do zdrowia.
Tab.3. Grupa odniesienia jako przyczyna bierności względem zdrowia
Pozycja wśród 16 analizowanych powodów |
Odpowiedzi w % |
13 - społeczeństwo (zdrowie to chwilowa moda, której nie warto ulegać) |
13% |
14 - rodzina (trudno mi prowadzić zdrowy tryb życia, ponieważ moi najbliżsi go nie rozumieją |
12% |
15 - znajomi (prowadzenie zdrowego trybu życia powoduje, że inni się śmieją) |
12% |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Zdrowie i choroba. Perspektywa socjologiczna, red. W. Piątkowski, W.A. Brodniak, Warszawa 2005,s131
Badając te zależności - wpływ grup odniesienia a podejmowaniem rzeczywistych zachowań, możemy wskazać na pewne prawidłowości:
1. Rodzina jako pozytywna grupa odniesienia a częstsze poddawanie się badaniom profilaktycznym. Rodzina jako negatywna grupa odniesienia a prowadzenie mniej aktywnego trybu życia.
2. Jednostka pod wpływem znajomych jako grupy odniesienia częściej wprowadza zmiany (na przykład sposób odżywiania lub palenia tytoniu) by zamanifestować swoją wolę. Jednostki obawiające się zmian (pod presją śmieszności) nie wprowadzają ich i gorzej radzą sobie ze stresem.
3. Społeczeństwo jako pozytywna grupa odniesienia a wprowadzanie zmian w zachowaniach związanych ze zdrowiem. Społeczeństwo jako negatywna grupa odniesienia a podejmowanie zachowań szkodliwych dla zdrowia lub biernych względem zdrowia.