Maria Żmigrodzka, Eliza Orzeszkowa. Młodość pozytywizmu,

Warszawa 1965.

Ta książka obejmuje pierwsze dziesięciolecie twórczości literackiej Orzeszkowej. To okres terminowania w szkole powieści, powolnego a wytrwałego opanowywania rzemiosła pisarskiego, teoretycznego opracowywania problematyki gatunku, walki ze starymi konwencjami literackimi i ulegania nowym.

Ramy czasowe: 1866-1876.

1. Buntownica.

Ojciec - Benedykt Pawłowski, z Wołynia na Litwę, prawnik, szybko się wzbogacił, majątek Milkowszczyzna. Drugie małżeństwo: 1837 z Franciszką Kamieńską. Córki: Klementyna 1838 i Eliza 1841. Jego śmierć 1843. Reprezentował typ oświeceniowego racjonalisty i wolnomyśliciela.

Stosunki z matką: w wypowiedziach ledwie maskowana oschłość, mieszanina niechętnej fascynacji i całkowitej obcości uczuciowej - urazy dziecka niekochanego i stale ocenianego krytycznie.

Ślub matki w 1849 z Konstantym Widackim, miłość, odsunięcie od córek z pierwszego małżeństwa.

Oparcie uczuciowe z nauczycielce, pannie Michalinie Kobylińskiej, oddalona później przez matkę.

Wzrastanie w tradycjach patriotyzmu o charakterze osiemnastowiecznym, przedlistopadowym. Śpiewy historyczne Niemcewicza, historia Polski z Naruszewicza. „Legenda” ojca. Opór przeciwko światu „matki-elegantki”, przeciw kultowi konwenansów i nudnym, niepociągającym wzorom społecznej roli „panienki”. Perypetie dziecka niekochanego, może nawet niechcianego, na którego wrażliwość cień rzuciła żałoba po ojcu, potem śmierć długo gasnącej siostry, często osamotnionego, gubiącego się w porywach swych miłości i niechęci, znajdującego w świecie książek oraz marzeń ucieczkę i kompensatę za smutki rzeczywistości, a zwłaszcza podstawę do odzyskania poczucia własnej wartości.

Wczesna młodość Ziuni, jej życie „dorastającej panienki” upłynęło na pensji klasztornej. Po śmierci siostry dziwaczała w domu, oddana w 1852 na pensję sióstr sakramentek w Warszawie. Bez przerwy 5 lat, dwa razy odwiedziła ją babka. Przyjaźń z Marynią Wasiłowską (późniejszą Konopnicką). Przeciętna pensjonarka. Powrót do domu. Stała się rzeczą, przedmiotem przetargu, obiektem interesów familijnych środowiska. Krewny Widackich, Piotr Orzeszko, hulaka.

Ludwinowo. Eliza dokształca się, samouctwo. Przeszkody stawiane przez „zwyczaj i obowiązki domowe i towarzyskie”. Zetknięcie ze wsią. Chłopomaństwo Orzeszkowej. Namiętność pedagogiczna: nauka dwóch krewnych Orzeszków w Ludwinowie. Dawne pokusy twórcze, charakter romantyczny.

Powstanie styczniowe. 1862 w Warszawie - manifestacje. Rola kobiet w powstaniu. „Frauenkrieg” - słowa szwajcarskiego oficera obserwującego walki polskiej partyzantki. Maria Ilnicka - współtwórczynią Manifestu. Wykorzystanie w konspiracji. Stosunki z mężem złe już przed wojną. Zafascynowanie Trauguttem. Szukał w Ludwinowie schronienia po klęsce pod Kołodnem. Wyprawiony z Elizą do granicy Królestwa. Represje dosięgły Piotra: utrata Ludwinowi, zesłanie. Wyrzuty sumienia Elizy. 1867 zamiar wystąpienia o rozwód - miłość. 1864 do Milkowszczyzny. Walka o majątek. Decyzja o podjęciu pracy: Beata i opowiadanie Rozstajne drogi. 1866 debiut pisarski Obrazek z lat głodowych w „Tygodniku Ilustrowanym”. Samotność w Milkowszczyźnie. Wyjazdy do Warszawy. Decyzja o wystąpieniu o rozwód i związaniu się z Zygmuntem Święcickim. Powieść Ostatnia miłość 1867. Święcicki nie otrzymał posady w Królestwie, Orzeszkowa nie chciała jechać do Rosji. Praca literacka, przywiązanie do majątku. 189 nieoczekiwana sprzedaż Milkowszczyzny (wystawiła ją na sprzedaż sąsiadka, która pożyczyła Orzeszkowej pieniądze). Grodno - życie mieszczańskie. Pewne zbliżenie z matką przed jej śmiercią w 1878. Związek ze Stanisławem Nahorskim, prawnikiem. Nowele z cyklu Z różnych sfer. Z opowiadań prawnika. Żonaty z psychicznie chorą kobietą. Konflikty z opinią publiczną. Emancypantką już w 1867. Przyjaźń z Walerią Gorzkowską. Krytyka Marii Ilnickiej, oficjalnej reprezentantki literatury kobiecej, tradycjonalistki. Orzeszkowa nie przejmowała się krytyką swoich dziel, była pewna roli społecznej i czytelników - nie uważała się za artystkę, tylko za pracownicę społeczną. Krytyka zaczęła ją cenić od wydania książkowego Pana Graby 1872.

Prelekcje na temat emancypacji kobiet - 1875 odczyt O wpływie nauki na rozwój miłosierdzia i 1876 O niedolach dziecięcych, O postępie.

W latach 70. intensywna praca pisarska.

Polska George Sand i George Eliot.

2. Debiut pozytywistki.

Piotr Chmielowski Zarys literatury polskiej z ostatnich lat z 1881 roku: walka młodych ze starymi.

Orzeszkowa późno określiła swoje stanowisko ideowe mianem pozytywizmu (dopiero w latach 80.). Po latach - „błąd młodości”.

Przekonania D.G. Carltona a poglądy Comte'a.

Pozytywizm należy rozumieć jako szeroko pojęty światopogląd ogarniający swoim zasięgiem szereg dziedzin świadomości społecznej. Scjentyzm, agnostycyzm, naturalizm, liberalizm, utylitaryzm w etyce i estetyce.

Orzeszkowa: literatura angielska, Darwin, Stuart Mill, Bain, Spencer. Interferencja zakorzeniona w późnym oświeceniu wileńskim tradycji organicznikowskich środowiska szlacheckiego i rewolucyjnego romantyzmu „czerwonych”. Zainteresowanie Supińskim i Libeltem (wczesne połączenie mesjanizmu romantycznego z organicyzmem prepozytywistycznym). Filozofia Buckle'a do przyjęcia dla Orzeszkowej, m.in. uzależnienie ludzkości od natury, wizja historii bez Boga (przypadek, nie wola Opatrzności). Materializm. Prawa umysłowe wyżej niż prawa moralne.

Po powstaniu szybki rozwój prasy. Okres poprzedzający wystąpienie literatury pozytywistycznej był jałowy i pozbawiony wybitnych dzieł literackich.

Pierwsze utwory z 1866 w „Tygodniku Ilustrowanym” i „Gazecie Polskiej”. Przyjaźń z redaktorem „Tygodnika”, Ludwikiem Jenike (w późniejszych latach jej twórczości kontakty ochłodły). Drugim redaktorem był Józef Sikorski. Poprawiał jej prace, początkowo wdzięczna, potem nabrała pewności siebie.

Krytyka o pierwszych utworach: rezonerstwo, rozwlekłość, nienaturalność, szarża parodystyczna. Krytyka Chmielowskiego i Świętochowskiego (banały i nieudolność artystyczna), odcięcie się „młodych” od jej powieści.

Zmiana po druku Pana Graby. Od 1873 współpraca z „Niwą”. „Przegląd Tygodniowy”.

3. Rekonesans publicystyczny.

Po publicystycznych wystąpieniach w roku debiutu - zajęcie się pisarstwem. Orzeszkowa jednym z najwszechstronniej wykształconych pisarzy polskich. Najżywsza działalność publicystyczna przypada na lata 70.: powieści, artykuły i broszury (diagnoza współczesnego stanu społeczeństwa polskiego i jego „najważniejszych potrzeb”), m.in. Kilka słów o kobietach 1870, O przekładach 1872, O jednej z najpilniejszych potrzeb społeczeństwa naszego 1873, Listy o literaturze 1873 (namiętny manifest konieczności mieszczańskiej edukacji i konieczności współdziałania sztuki w realizacji tego doniosłego zadania historycznego), Znad Niemna 1874 (najpełniejszy obraz sytuacji szlachty litewskiej), O postępie 1874, O wpływie nauki na rozwój miłosierdzia 1876, O niedolach dziecięcych 1876. książka Patriotyzm i kosmopolityzm 1880. Szlachcianka i kobieta - poparcie dla kapitalizmu. Szlachta ma za zadanie przechowywanie tradycji. Konieczność zmiany myślenia szlachty (z feudalistycznego luksusu na kapitalistyczną produkcję). Przeciwko gwałtownym i pospiesznym „przewrotom”. Krytyczna ocena modelu społeczeństwa wykształconego w Polsce przez feudalizm.

Pochwały „kapitalistycznej produktywizacji” arystokracji pojawiły się w kilku powieściach pisanych pod koniec lat 60.: Z życia realisty 1868, Na prowincji 1869, Pamiętnik Wacławy 1869-1870. Niechęć do „herbów”, walka z kultem tradycji rodowej - Pompalińscy 1876. Pochwała modelu amerykańskiego, apologia społeczeństwa „nowego świata” (wysoka pozycja kobiety). Model kapitalizmu opartego o rzemiosło i handel, pozostające w „dobrych rękach”. Świadomość niebezpieczeństw moralnych kapitalizmu. Idea miłosierdzia - bardzo istotna. Socjalizm - „potworny sen zbłąkanego miłosierdzia”. „Niesienie pomocy słabym i cierpiącym” powinno zostać zinstytucjonalizowane, a nie pozostawać domeną prywatną.

Feminizm Orzeszkowej wywodził się ze źródeł liberalnego reformizmu.

Rozprawka Ogrody owocowe 1874 do „mieszkanek dworu wiejskiego”. Kilka słów o kobietach: wszystkie możliwości pracy kobiet, zwłaszcza niezamężnych. Problem: rzemiosło i handel w dużej mierze pod wpływami Żydów. Konkurencja: kobiety - Żydzi, dwie grupy najbardziej upośledzone społecznie. Szczególna rola kobiety jako reprezentantki wartości kulturalnych w kręgu domowym. Potępienie bezużytecznego luksusu.

Ton w jej najwcześniejszych pracach: humanitaryzm i niepokój (kwestie socjalne współczesności). Ewolucjonistyczny organicyzm Orzeszkowej z czasem coraz wyraźniej opierał się na interpretacji naturalistycznej. Socjalizm i kosmopolityzm odrzucone. Zafascynowanie Spencerem (teza o naturalności i harmonijności organizmu społecznego). Koncepcja postępu u Orzeszkowej - organiczna cecha człowieczeństwa. Nieegoistyczne ujęcie hedonizmu dominuje we wczesnym okresie jej twórczości. Krytyka i polemika z socjalizmem.

4. Program literacki.

Artykuł Kilka uwag nad powieścią - charakter manifestu ideowego. Przeciwstawienie się modelowi kultury romantycznej. Wezwanie do rozumu i trzeźwości, potępienie fantazji. Świadomość przełomowości sytuacji historycznej i odrębności dążeń wchodzącego w życie pokolenia. Zacietrzewiony wręcz atak na feudalizm. Tendencja nowej literatury ma sławić trudne zwycięstwa człowieka w walce o postęp. Przekonanie, że powieść należy do najskuteczniejszych narzędzi oddziaływania na społeczeństwo. Wyższość literatury współczesnej nad minione formy jej w przeszłości. Przedstawienie rzeczywistości. Koncepcja literatury jako zwierciadła społeczeństwa. Wiek XIX i poeci (z Listów o literaturze): obrona poetyczności wieku XIX + atak na poezję współczesną (epigonizm romantyczny).

Wczesne wystąpienia krytyczne Orzeszkowej - nieznane głównym publicystom obozu pozytywistów lub przez nich zlekceważone (Chmielowski). Listy o literaturze - jedynym przykładem współpracy Orzeszkowej z pozytywistami warszawskimi.

Najciekawszy artykuł krytyczno- i teoretycznoliteracki: O powieściach T.T. Jeża. Istotna problematyka etyczna. Studium Drugie dziesięciolecie (1840-1850) - o twórczości Kraszewskiego. Przejście autora od romantyzmu do realizmu.

Powieść obyczajowa: rzeczywistość społeczna w sposób obiektywny, bez idei filozoficznej, sylwetki uproszczone, raczej strona komediowa. Powieść społeczna: gatunek najwyższy, możliwość podejmowania wielkich problemów zbiorowości.

Program literacki kształtował się w opozycji do romantyzmu, kontynuacja polskiej i europejskiej powieści realistycznej.

Przyjaźń z Kraszewskim. Korespondencja.

5. Od romansu do powieści społecznej.

Obrazek z lat głodowych - wspomnienie kryzysu gospodarczego. Wypowiedź na temat międzyklasowych stosunków współczesnego pisarce społeczeństwa.

Rozstajne drogi - para: lekarz i uboga „kobieta pracująca” (guwernantka).

Początek powieści - dokument teoretycznych rozważań nad przydatnością tradycyjnej intrygi powieściowej dla wyrażenia problemów współczesnego świata i beletrystyczny komentarz do artykułu Kilka uwag nad powieścią.

Pierwsza powieść - Ostatnia miłość. Poetyka romansu + mit postępu (inżynier Rawicki). Romantyczność. Mit o pełni człowieczeństwa realizującej się w połączeniu kochanków - idea rodziny u pozytywistów. Sprawa budowy kolei i jej konsekwencje (postęp).

Następna powieść - W klatce 1867. Pojawienie się wielkiej miłości - nieszczęście dla ludzi żyjących w „klatce”. Zaatakowanie tradycyjnego romansu i epigonizmu romantycznego. Krytyka Chmielowskiego. Niezrozumienie motywu „klatki” przez Bema. Jedynie Kazimierz Kaszewski, krytyk starszego pokolenia, zrozumiał polityczny podtekst koncepcji „klatki”.

Pan Graba - problematyka wychowania + konieczność budowania „ratunkowego mostu”. Drga nauki i pracy - narodowy obowiązek. Przekreślona koncepcja stanowego zróżnicowania wzorów etycznych. Ideał patriotyzmu i pracy dla ziomków jednakowy dla Żyda i szlachcica. Pan Graba: analiza psychologiczna demonicznego cynika, człowieka wywierającego magnetyczny wpływ na swoje ofiary. Dno jego poniżenia. Osią konstrukcyjną utworu jest intryga, rytm zagadek, autodemaskacji i słabych stosunkowo kontrakcji, jakie podejmują kobiety, broniące ludzi deprawowanych przez Grabę. Nie ma on bowiem godnego siebie antagonisty w świecie męskim. Kamila - niewinna dziewczyna, żona Graby, złamana przez niego psychicznie.

Równolegle inna powieść - Z życia realisty: trzeźwy inżynier zakochany w wieśniaczce, zerwanie „niestosownego związku” (szlachetna dziewczyna nie chce złamać ukochanemu życia i znika). Inżynier żeni się z kobietą rozumną i wykształconą, herold rozwoju przemysłu, bogaci się. Ulana poślubiła dzielnego ogrodnika. Pozytywna ocena (dopiero w 1884) Jeske-Choińskiego.

Na prowincji: gloryfikacja patriotycznych tradycji i obyczaju drobnej szlachty.

Cnotliwi: towarzystwo prowincjonalne znęca się w powieści nad parą cnotliwych, choć żywiących do siebie grzeszne uczucia: młoda panna i urzędnik (żona nieuleczalnie chora). Za kilka lat Orzeszkowa w Grodnie z Nahorskim.

Pamiętnik Wacławy: utrata majątku przez lekkomyślną matkę - egzamin nowego człowieka, podjęcie pracy guwernantki. Rodzaj romansu edukacyjnego.

1871 Na dnie sumienia (powieść nie ukazana drukiem). Doniosłość etycznych perspektyw „wychowania utylitarnego”. Skontrastowanie Dembielińskiego i hrabiego Horskiego. Matka Krystyny pchnęła kiedyś Dembielińskiego do upadku moralnego. Klimat moralny Nędzników.

Marta: brak intrygi, jej losy - fatalistycznie ukształtowana konsekwencja jej sytuacji społecznej. Okrutna dokładność autorki. Przeraźliwie samotna, nie może liczyć na pomoc rodziny, przyjaciół, instytucji dobroczynnych + jedna z rzeszy kobiet rozpaczliwie i daremnie walczących o zdobycie środków egzystencji. Ciąg doświadczeń pogłębiających jej świadomość przegranej. Rozpaczliwa walka o ocalenie resztek niezależności osobistej.

Utwory powstające w latach 1873-1875: Eli Makower, Rodzina Brochwiczów, częściowo Pompalińscy: wspólność tematyki i koncepcji fabuły, panoramiczny zarys sytuacji ziemiaństwa w dobie popowstaniowej. Pierwsza z nich: klęska wszystkich zamierzeń i dążeń Kajetana Orchowskiego, jego syn, Mieczysław, będzie umiał wyciągnąć wnioski z jego błędów. Miłość sojusznikiem. Tematyka żydowska: tylko obraz życia rodziny Makowerów i jego krewnych. Eli - narzędzie w rękach czarnego charakteru, agenta towarzystwa wykupującego z rąk polskich majątki na Litwie.

Rodzina Brochwiczów: Jan Brochwicz przyjął skutki uwłaszczeniowej „katastrofy” z całkowitą bezradnością. Wierzy w dzieci. Marian Brochwicz powtarza klęskę starego Orchowskiego. Stefan Sieciński i jego rodzina zakładają sklep, losy Marty od strony mężczyzny - brak niepokonalnych przeszkód społecznych do podjęcia pracy. Miłość jako zagrażająca obowiązkowi i rozsądkowi namiętność, ale też pozytywne wartości.

Maria 1877: uzupełnienie Marty. Córka zrujnowanego szlachcica, ocalonego rzez rozumnego i uczciwego kupca, decyduje się poślubić rubasznego mieszczanina i stanąć na czele kupieckiego domu nie tyko z wdzięczności, ale i w imię idei - dla odnalezienia użytecznego pola pracy u boku zasługującego na jej szacunek człowieka.

Pompalińscy: atak na dorobkiewiczów, ośmieszenie świętości stanowej mitologii szlachty: herby, przydomki, parodia heraldycznych legend, demaskacja mechanizmu uzyskiwania arystokratycznych tytułów i dorabiania świetnych genealogii.

6. Strategia powieści tendencyjnej.

Notatki Kasi.

4

---