4. Rozwój lateralizacji:

M. Bogdanowicz, „Leworęczność u dzieci”, WSiP Warszawa 1989, s. 29-43 (część I by Aducha)

____________________________________________________________________________

POJĘCIE LATERALIZACJI:

W zachowaniu człowieka istnieje specjalizacja funkcji. Ma ona charakter asymetrii funkcjonalnej. Polega na:

1. wykonywaniu różnych zadań przez kończyny dolne i górne

2. odmiennej roli parzystych narządów ruchu/organów zmysłu leżących po dwóch stronach pionowej osi ciała = występuje preferencja do używania jednej ręki, nogi, oka, ucha

Preferencja ta ujawnia się:

- podczas wykonywania czynności wymagających udziału tylko jednego organu (czyli gdy mamy coś zrobić tylko jedną ręką/nogą/itp)

- gdy jeden organ musi przyjąć rolę wiodącą w trakcie wykonywania czynności, która angażuje oba organy (czyli gdy robimy coś obiema rękami, ale jedna ma więcej do roboty)

Organ wiodący (dominujący) - organ preferowany.

Organ pomocniczy - organ leżący po przeciwnej stronie osi ciała do organu

wiodącego.

Zatem:

Lateralizacja (inaczej stronność) to proces przewagi funkcjonalnej, związany z dominacją jednej półkuli mózgowej.

Trochę neurologii:

Większość połączeń nerwowych między mózgiem a narządami ruchu/zmysłu krzyżuje się (drogi nerwowe z prawej strony ciała dochodzą do lewej półkuli i odwrotnie) -> czyli prawa półkula kieruje czynnościami lewej strony ciała, a lewa półkula - prawej strony ciała.

Koncepcja układowej dynamicznej lokalizacji czynności nerwowych (P.Anochin, A.Łuria):

- pola I-rzędowe (projekcyjne, związane z odbieraniem prostych inf. zmysłowych) nie wykazują asymetrii funkcjonalnej

- pola II-rzędowe (kojarzeniowe, w nich zachodzi analiza i synteza bodźców) są bardziej wyspecjalizowane, w nich występuje asymetria funkcjonalna

MODELE LATERALIZACJI:

1. lateralizacja jednorodna - narządy ruchu i zmysłu dominują po jednej stronie osi ciała. Występuje najczęściej u osób dorosłych. Przyjmuje się lat. jednorodną za model „idealny”. Wyróżnia się w niej:

• lateralizację prawostronną:

praworęczność, prawooczność, prawonożność

• lateralizację lewostronną:

leworęczność, lewooczność, lewonożność

2. lateralizacja niejednorodna:

• lateralizacja skrzyżowana:

występuje przewaga czynnościowa narządów, ale nie po tej samej stronie ciała, ale po obu (np. praworęczność, lewooczność, prawonożność)

• lateralizacja nieustalona / słaba:

- brak dominacji narządów (np. oburęczność, obuoczność, obunożność) lub jednego z narządów (np. oburęczność, lewooczność, prawonożność)

- świadczy o niewykształceniu się dominacji półkul mózgowych. Może to być wyrazem opóźnionego dojrzewania i zwolnionego procesu rozwoju lateralizacji (oburęczność pierwotna) albo wyrazem treningu/przestawiania dziecka (oburęczność wtórna).

ZARZUTY FORMUŁOWANE WOBEC TRADYCYJNEGO UJĘCIA MODELI LATERALIZACJI:

1. zarzut zbyt rygorystycznego kategoryzowania lateralizacji:

Powinno się mówić nie o dwóch kategoriach „praworęczności” i „leworęczności”, ale o kontinuum „ręczności”. Czyli:

- od osób silnie zlateralizowanych praworęcznie

- przez osoby o różnym stopniu nasilenia preferencji do używania prawej ręki

- przez osoby oburęczne

- przez osoby o różnym stopniu nasilenia preferencji do używania lewej ręki

- do osób silnie zlateralizowanych leworęcznie

2. zarzut wobec klasycznego modelu badania, która strona dominuje:

Klasycznie bada się przez ustalenie wiodącej ręki, oka, nogi; jednak nie ma absolutnej zgodności między dominacjami tych narządów. Korelacja między ich dominacją po tej samej stronie jest niska. Dlatego klasyczny model badania nie jest rzetelny (ale mimo to dalej się go stosuje).

3. zarzut wobec badań nad asymetrią percepcji:

- aby ustalić dominację półkuli mózgowej dla funkcji wzrokowych nie można badać dominacji oka, ponieważ nie istnieje „połączenie” oka z ośrodkiem wzrokowym w półkuli mózgu

- percepcja bodźców zależy od pola widzenia i rodzaju bodźca (np. wizualny, dźwiękowy)

ROZWÓJ LATERALIZACJI:

UWAGA: nie ma dokładnie określonych granic wieku, w których ostatecznie ustalają się dominacje półkul.

Istnieją różne poglądy nt. mechanizmu kształtowania się lateralizacji. Wg P. Sarasina ontogenetyczny (osobniczy) rozwój lateralizacji jest analogiczny do jej filogenetycznego (gatunkowego) rozwoju.

- okres prenatalny: zaznaczają się anatomiczno-fizjologiczne podstawy lateralizacji (tu jest najszybszy w ontogenezie rozwój ukł. nerwowego).

Jeśli na zarodek/płód w brzuchu mamuśki działa nadmierna produkcja testosteronu lub wpływy środowiska zewnętrznego (RTG, leki, czynniki toksyczne), wrodzona lateralizacja (genotyp) może ulegać modyfikacji. Modyfikacja ta polega na uszkodzeniu lewej półkuli (która rozwija się szybciej, jest lepiej ukrwiona) i przejęciu przez prawą półkulę roli dominującej.

- okres noworodkowy: kora mózgowa nie jest dojrzała do lateralizacji, zatem nie występują jej objawy. Wszystkie asymetryczne ruchy dziecka do 3 mies. życia to aktywność podkory i nie wskazują na dominację ośrodków.

Natomiast noworodki lepiej odbierają lewym uchem muzykę, prawym mowę.

- ok. 5-6 mies. (koniec II kwartału): dziecko chwyta całą dłonią (chwyt dłoniowy/nakładkowy/„małpi”), ale do chwytania wyciąga obie ręce

- przełom II i III kwartału: częstsze sięganie jedną ręką, druga bierna w przykurczu

- 7-8 mies. (III kwartał): początek lateralizacji czynności ruchowych. Widać różnicę między dziećmi preferującymi prawą (tych więcej) a lewą rękę. Pojawia się chwyt nożycowy (przeciwstawienie kciuka reszcie palców).

- 9 mies.: pojawia się chwyt pęsetkowy (chwytanie dwoma palcami: kciukiem i wskazującym), intensywna manipulacja przedmiotami. Pojawia się wyraźna preferencja jednej z rąk (jeśli pojawi się ok. 7 mies., to mówimy o wczesnej lateralizacji).

- przełom 1 i 2 r.ż.: zaniknięcie objawów lateralizacji - wpływa na to rozwój chodu, który jest czynnością symetryczną i angażuje nogi w równym stopniu. Objawy wracają wraz z automatyzacją chodzenia, na przełomie 2 i 3 r.ż.

- od 2 do 4 r.ż.: W tym wieku częsta jest oburęczność (która zanika u wielu dzieci z wiekiem). Praworęczność ustala się szybciej (2-3 r.ż.) niż leworęczność (3-4 r.ż.).

- 4 r.ż.: ustalenie dominacji jednej z rąk (dominacja chwiejna). Więcej jest dzieci praworęcznych (z dwóch powodów: część oburęcznych dojrzała do jednoręczności, a część z tendencjami preferowania lewej ręki „przestawiła się” na prawą wskutek oddziaływania środowiska). Początek ustalania ośrodków mowy w jednej z półkul (zwykle lewa).

- 6-7 r.ż.: ugruntowanie dominacji jednej z rąk poprzez naukę pisania (początek wieku wczesnoszkolnego). Jedna półkula zaczyna dominować w percepcji słuchowej i wzrokowej, stabilizują się w niej ośrodki mowy.

- 12-14 r.ż.: ostateczne wykształcenie się jednostronnej lateralizacji czynności ruchowych (przełom młodszego i starszego wieku szkolnego). Jeśli jest opóźnione, zwykle występują trudności w nauce.

- ok. 20 r.ż.: pełna dojrzałość anatomiczna i fizjologiczna układu nerwowego

KSZTAŁTOWANIE SIĘ MODELU LATERALIZACJI:

- z wiekiem zwiększa się odsetek modeli lateralizacji jednorodnej (tej prawidłowej)

- lateralizacja nieustalona rzadko występuje powyżej 10 r.ż.

- lateralizacja skrzyżowana występuje na wszystkich poziomach wieku we względnie stałej ilości

---