Czym jest język? Przykładowe definicje z różnych szkół i teorii. Cechy definicyjne języka.

[Opracowanie zagadnień na podstawie wykładów z prof. Anną Dąbrowską (UWr) uzupełnione o informacje z wykładów na temat wiedzy o komunikacji językowej z dr hab. Adamem Pawłowskim (KK) i innych informacji naukowych podanych w przypisach.]

JĘZYK

• Do XIX w. język traktowany był jako byt przyrodniczy, żywy organizm, którego nie odnoszono do społeczeństwa (elastyczny narząd w jamie ustnej składający się z mięśni), stał się słowem dwuznacznym (Encyklopedia powszechna Orgellbranda z 1868 r. : … jest wyrażeniem myśli za pomocą artykułowanych, urobionych dźwięków […] właściwy jest tylko ludziom […] jest organizmem żyjącym, rozwijającym się i zmieniającym, nie wg życia ludzi, ale niezmiennych praw natury).

• Lata 30 XX w. - definicja Kazimierza Nitschaja: Język jest systemem znaków, ale normalnie i pierwotnie (…) znaków głosowych (…) Istotą wyrazów mowy ludzkiej jest ich dowolność (rozumiana jako konwencjonalność).

• Dowolność w języku:

• Nowa Encyklopedia PWN, 1997: Język naturalny, najbogatszy system semiotyczny, którym dysponuje człowiek… Znaki języka mają charakter konwencjonalny(…) Na język składa się słownik i gramatyka.

• Z językiem człowiek spotyka się poprzez tekst.

JĘZYK W TEORIACH JĘZYKOWYCH

• Ferdynand de Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego, 1916 STRUKTUALIZM:

• Język jako społeczny, ponadindywidualny wytwór zdolności mownych człowieka (language) oraz zbiór konwencji przyjętych przez grupę społeczną w celach komunikacji (langue); Język jest systemem znaków.

• Opozycja LANGUE : PAROLE:

• LANGUE (język) - w obrębie zjawisk porozumiewania się jest abstrakcyjnym, społecznie wytworzonym systemem znaków.

• PAROLE(mówienie) - w obrębie zjawisk porozumiewawczych jest procesem indywidualnym, realizacją języka. Mówienie nie jest społeczne tylko indywidualne. PAROLE to stworzenie wypowiedzi, konkretyzacja LANGUE, indywidualne, jednostkowe użycie języka.

• Ograniczenia koncepcji językoznawstwa Ferdynanda de Saussure: Opozycja LANGUE : PAROLE W indywidualności jest wiele cech wspólnych, ale nie zalicza się ich do systemu w przeciwieństwie do konkretnych procesów mówienia i rozumienia oraz konkretnego tworu jakim jest tekst.

• Leonard Bloomfield, 1933 BEHAWIORYZM:

• Język jako zbiór indywidualnie opanowanych nawyków mownych. Opanowany jako: bodziec-creakcja (podobnie do procesu wychowawczego na zasadzie miliona powtórzeń).

• Naom Chomsky, 1965 GRAMATYKA TRANSFORMACYJNO-GENERATYWNA:

• Język jako nieskończony zbiór zdań, zbudowany ze skończonego zbioru symboli i skończonego zbioru reguł.

• Język jest ludziom wrodzony.

• Kompetencja językowa - znajomość reguł danego języka, które pozwalają produkować i rozumieć poprawny tekst w danym języku.

• N. Chomsky: Każdy z nas ma kompetencje językową, intuicyjną i nieświadomą. Transformacja polega na zadawaniu pytań.

• Elżbieta Tabakowska KOGNITYWIZM (nie jest teorią i nie definiuje języka).

• Język jest bezpośrednim odbiciem procesów poznawczych człowieka, które zachodzą w jego umyśle i wobec tego stanowi inherentny element ludzkiego poznania.

Podstawowe trudności w definiowaniu języka:

1.Określenie wszystkich cech wspólnych różnym konkretnym językom, które powinny sie znaleźć w definicji języka.

2. Język ma różne odmiany, z których trzeba wyłączyć wspólna całość potrzebną do jego zdefiniowania.

3. Język uwikłany jest w wiele aspektów (psychologicznych, socjologicznych, pedagogicznych).

4. Język z jednej strony jest uniwersalny, ogólny, a z drugiej indywidualny.

OGÓLNA DEFINICJA JĘZYKA

Język - formalno-funkcyjny, abstrakcyjny, społeczny i trwały system złożony ze znaków i elementów składowych oraz reguł łączenia tychże w większe całości. Służy członkom określonej wspólnoty do porozumiewania się. Może też być wyznacznikiem jej tożsamości.

Powtarzające się elementy składowe współczesnych definicji języka:

Język jako system formalno - funkcyjny:

1. System- zbiorowość połączonych elementów (w języku wszystko jest ze sobą powiązane).

2. Komunikacja- podstawowa funkcja języka. Język ma zdeterminowaną formę komunikacyjną - rozwijał się w raz z rozwojem gatunku ludzkiego.

3. Język można sformalizować w postaci abstrakcyjnych reguł.

Język jest abstrakcyjny, ponieważ:

1. Można zapisać go w oderwaniu od zdania.

2. Jest tym co kryje się za dźwiękami - „formą” nie substancją.

3. O jego charakterze abstrakcyjnym decydują reguły.

Język jest społeczny, ponieważ:

1. Historycznie uwarunkował się we wspólnocie

2. Wykształcił sie u każdego osobnika obcującego ze wspólnotą - poza nią nie można rozwinąć umiejętności komunikowania (gdy wspólnota przestaje istnieć, język staje się zbytkiem).

Język jest trwały, ponieważ:

1. Istnieje system językowy.

2. Ma charakter społeczny.

3. Istnieją reguły wspólne wszystkim użytkownikom.

4. Pojedyncza osoba nie może ingerować w jego system

Język jako wyznacznik tożsamości:

1. Kojarzenie języka z tożsamością jest uwarunkowane historycznie.

2. Stanowi spoiwo wspólnoty narodowej.

Język w kategorii:

• psycholingwistycznej: Narzędzie myślenia - wszystko co myślimy, myślimy w kategoriach językowych. Pojęcia mają odpowiedniki językowe. Język służy poznaniu procesów psychologicznych związanych z mowa, rozumieniem znaczeń, zmian ujmowanych w kategoriach myśli. Wszystko co myślimy, myślimy w kategoriach językowych. To jak język jest przetwarzany jest przez człowieka bada psycholingwistyka. Ujęcie ponieważ jest ważne, ponieważ: czerpiemy wiedzę o psychologicznym podłożu języka i mowy u ludzi oraz dowiadujemy sie o predyspozycjach człowieka do języka.

• społecznej: Nie istnieje poza wspólnotą komunikacyjną - mowa istnieje tylko w interakcji (wzajemnym oddziaływaniu na siebie jednostek społecznych). Jest elementem struktury społecznej, bytem, wyznacznikiem.

• komunikacji: Relacja nadawca-odbiorca.

• pedagogicznej: Techniki uczenia i nauczania. Badanie języka w tej perspektywie dotyczy procesu nauki języka przez człowieka zarówno etnicznego - ojczystego, jak i języków obcych (od lat najmłodszych). Pod uwagę bierze się predyspozycje do nauki i używania języka przez człowieka. Wyniki badań przyczyniają się do rozwoju procesów uczenia i nauczania.

• lingwistycznej: Struktura gramatyczna. Językoznawstwo opisuje język (powstanie, rozwój, funkcjonowanie) oraz zależności między poszczególnymi językami. Badaniem języka w perspektywie lingwistycznej czyli językowej zajmuje się językoznawstwo wewnętrzne. Język jest w niej badany jako struktura - system znaków w oderwaniu od wszelkiego kontekstu. Pod uwagę w zancznej mierze brana jest gramatyka i fonetyka języka.

Definicja języka Tadeusza Milewskiego:

Język - to co jest społeczne, trwałe, abstrakcyjne, wchodzi w skład mowy i jest jej niezbędnym składnikiem. Istnieje w podobnej postaci w psychice wielu ludzi. Jest zawarty w tekstach. Jest tworem ponadindywidualnym, społecznym. Jest ogólnym systemem porozumiewania się, któremu wszyscy muszą się podporządkować, aby uniknąć nieporozumień.

CECHY DEFINICYJNE JĘZYKA

• Cechy języka naturalnego, decydujące o tym, że jest naturalny.

• Cechy odróżniające język od innych systemów komunikacyjnych.

• Wyróżnia się podstawowe 7 cech (w zależności od badacza, czasem 13-16):

• KONWENCJONALNOŚĆ

• Znaki językowe są konwencjonalne, dane nam przez naturę.

• Aby się porozumiewać, znaki trzeba przyswoić, nauczyć się ich (nie są zrozumiałe same przez się.

• Język przyswaja się tylko 1 raz. Uczyć się języków można całe życie.

• Uczenie się języka = uczenie się reguł.

• Związek między brzmieniem wyrazu, a postacią rzeczy jest arbitralny, choć nie zawsze w równym stopniu.

• Istnieje związek między postacią znaku, a tym co oznacza.

• Nie wszystkie wyrazy są całkowicie skonwencjonalizowane, np. pol. kukułka, łac. cuculus canonus, wł. cuculo, ang. cuckoo, esp. kukolo.

• Konwencjonalne są

• onomatopeje: gęgać, gulgotać, syczeć, zgrzytać, kwakać, szeleścić.

• wykrzykniki (interiekcje) - margines słownictwa: Ach! Och! Au!

• Znajomość uzusu semiotycznego (konwencji semiotycznej) jest konieczna.

• FONICZNOŚĆ

• Postać głosowa - pierwotna postać znaków językowych.

• Rola pisma:

• równie ważne jak dźwięki mowy,

• wszechobecne,

• foniczna i graficzna forma znaku.

• Słownik umysłowy: formy graficzne i dźwiękowe.

• PODWÓJNA ARTYKULACJA JĘZYKA

• Nieznaczące formy tworzą znaki językowe (morfemy - najmniejsze cząstki języka mające znaczenie): język = [j] [ę] [z] [y] [k]

• DWUSTOPNIOWOŚĆ JĘZYKA jest fenomenalną cechą języka, tworzy jego niezwykłą ekonomię.

• DWUKLASOWOŚĆ JĘZYKA: tekstotwórczość, produkcyjność, otwartość.

• Język jest tekstotwórczy i umożliwia wytwarzanie nieskończonej ilości wypowiedzi. System cały czas będzie spełniał te cechy.

• SŁOWNIK (znane wyrazy) + GRAMATYKA = ZBIÓR ZAMKNIĘTY + ZBIÓR REGUŁ

• Język odpowiada na zapotrzebowanie społeczne.

• Słownictwo: czynne i bierne.

• Logika formalna a logika tkwiąca w języku.

• Język jest systemem znaków dwuklasowych.

• Język naturalny może przekazywać informacje o wszystkim. To o czym mówimy nie musi być związane z aktem mowy.

• ABSTRAKCYJNOŚĆ (ZDALNOŚĆ) ZNAKÓW JĘZYKOWYCH

• Można mówić o zjawiskach nieobecnych, jedynie pomyślanych.

• XVIw. - tłumaczenie Biblii - wyrazy abstrakcyjne.

• Abstrakcyjność znaków: odniesienie się znaku językowego do całej klasy przedmiotów, np. wyraz filiżanka oznacza całą klasę takich przedmiotów, nie tylko do jednego konkretnego.

• POLISEMICZNOŚĆ ZNAKÓW - możliwość kreatywnego używania znaków językowych.

• METAFORA (nie brana pod uwagę przez strukturalistów):

• lecieć - dosł. w powietrzu przebywać przestrzeń przy pomocy skrzydeł lub innego mechanizmu. metafora: szybko biec, szybko mijać (lata lecą), wartość akcji leci w dół, wióry lecą, lecieć na kogoś, lecieć przez ręce.

• METONIMIA

• instytut - dosł. jednostka organizacyjna uczelni wyższej. metonimia: ludzie pracujący w tej jednostce, Instytut przygotowuje listę chętnych, miejsce: Wpierw pójdę do instytutu.

• Inne ważne cechy języka:

• SAMOZWROTNOŚĆ (zdolność mówienia o sobie samym), np. Wyraz >>dobrze<< jest przysłówkiem. Wyraz dobrze został użyty w tym zdaniu metajęzykowo.

• NADUŻYWALNOŚĆ (wypowiedzi językowe mogą przekazywać: prawdę i fałsz - punkt widzenia nadawcy oraz dowcip i ironię.

• PRZYSWAJANIE DROGĄ KULTUROWĄ (język przyswajamy przez kontakt z ludźmi nim mówiących - socjalizacja - uczymy się języka obcego od ludzi go znających. Nauce języka obcego służą: warunki biologiczne, okres kreatywny. Kontakt z językiem musi być od urodzenia).

Reguły językowe:

• Konstytuujące - pomagają zrozumieć, co oznaczają pewne słowa, do jakich kategorii należą.

• Normatywne - pomagają w wyborze słów w danej sytuacji.

Hipoteza Sapira-Whorfa:

Teoria lingwistyczna oparta na formie determinizmu językowego - język determinuje to, co widzimy w świecie i jak myślimy. Używany język, wpływa w mniejszym lub większym stopniu na myślenie.

KOMPETENCJA JĘZYKOWA:

• W GRAMATYCE GENERATYWNEJ: Znajomość reguł danego języka pozwalających produkować i rozumieć poprawny tekst w danym języku. Istnieje opozycja wprowadzona przez Chomsky'ego: KOMPETENCJA : PERFORMACJA (WYKONANIE). Performancja to rzeczywiste posługiwanie się językiem, jego indywidualne użycie. Kompetencja stanowi oparcie dla performacji; dzięki niej jest ona możliwa.

PODWÓJNA ARTYKULACJA JĘZYKA (A. Martinet): Cecha charakterystyczna języka; każde jego wypowiedzenie rozkłada się na mniejsze elementy w dwu poziomach:

• Artykulacja pierwsza: wypowiedzenie dzieli się na elementy posiadające znaczenie (gr. wyrazowe, wyrazy, morfemy).

• Artykulacja druga: wyodrębnienie elementów nie wyrażających żadnego znaczenia. Ich jedyną funkcją jest tworzenie jednostki pierwszej artykulacji.

ENCYKLOPEDIA JĘZYKOZNAWSTWA OGÓLNEGO WYDZIELA NASTĘPUJĄCE JĘZYKI:

1.ETNICZNY - naturalna mowa określonego narodu, wiążąca się z jego kulturą, tradycją, tożsamością.

2.FORMALNY - podzbiór zbioru wszystkich słów nad pewnym alfabetem; twór czysto matematyczny bez związku z językiem naturalnym.

3.GESTÓW - inaczej język migowy, charakteryzujący się użyciem kanału wzrokowego zamiast audytywnego. Język naturalny, dwuklasowy, ze słownikiem i gramatyką, wizualno - przestrzenny, nabywany drogą naturalnej akwizacji.

4.INFORMACYJNY - informacyjno-wyszukiwawczy, język sztuczny, zbudowany celowo dla potrzeb optymalizacji reprezentacji istotnych elementów treści i/lub formy.

5.LITERACKI - używany przez wykształcone grupy społeczeństwa, instytucje publiczne, państwowe, szkoły i uczelnie. Dzieli się na mówiony i pisany. Wywodzi się najczęściej z dominującego dialektu danego języka.

6.MIESZANY - język, który powstał wskutek silnego oddziaływania dwóch różnych, niespokrewnionych języków i ma wskutek tego silnie uproszczoną gramatykę.

7.MIĘDZYNARODOWY - używany przez więcej niż 1 naród, najczęściej urzędowy w organizacjach międzynarodowych lub kilku państwach. Może nim tez być język sztuczny nie mający odniesienia do żadnej z narodowości.

8.MÓWIONY - ma formę dźwiękową, można go zapisać, służy przekazywaniu doraźnych informacji, jest potoczny - nie zwraca się uwagi na jego poprawne użycie, ale komunikację.

9.NATURALNY - powstał w drodze historycznego rozwoju określonych grup etnicznych, narodowych. Rozwija się nieustannie w raz z kulturą i techniką. Odgrywa ważną rolę w myśleniu abstrakcyjnym(możliwym tylko na bazie językowej). Powstał w ramach naturalnej ewolucji razem z tworzeniem sie komunikacji. Jest przeciwieństwem języka sztucznego.

10.OGÓLNONARODOWY(Dialekt kulturalny) - rozpowszechniony na dany kraj, ogólnodostępny i powszechnie zrozumiały dla danego narodu, posługują się nim członkowie środowisk inteligenckich, ci którzy zetknęli się z nim w szkołach. Jest uniwersalny, służy zaspokojeniu potrzeb komunikacji.

11.PISANY - reprezentacja języka mówionego w formie pisma; zawsze występuje jako element konkretnego języka naturalnego i wielu sztucznych. Pozwala na zachowanie w formie zabytku języków wymarłych.

12.POETYCKI - przeciwstawiony abstrakcyjnemu myśleniu, ma za zadanie wzruszać i sprawiać przyjemność. Jest znakiem bogactwa sposobów posługiwania sie językiem w utworze literackim zgodnie z normami estetycznymi, składnią, frazeologią, tworzącymi tzw. uporządkowanie naddane.

13.POTOCZNY - służy bezpośredniej komunikacji międzyludzkiej i przeważnie nie jest zapisany. Charakteryzuje się większą swoboda niż nakazuje norma poprawnościowa, podlega subiektywnej ocenie, przez którą może być odbierany jako mniej lub bardziej poprawny.

14.PRZEDMIOTOWY(Metajęzyk) - specjalny język opisujący inny język. Powstał na gruncie logiki matematycznej, a przeznaczony do opisu języka formalnego ma 2 znaczenia: aparatu pojęciowo - terminologicznego i tych elementów języka, które służą przekazywaniu informacji o danym języku.

15.SPECJALNY(Środowiskowy, Żargon, Subjęzyk, Socjolekt) - wytwarzany na wewnętrzny użytek grup społecznych, w których istnieje rodzaj silniejszej więzi.

16.SZTUCZNY - nie powstał w ramach naturalnej ewolucji języka, został stworzony przez jedną lub więcej osób z różnych powodów, np. dla ulepszenia komunikacji, do szyfrowania lub jako eksperymenty lingwistyczny.

17.TAJNY - szyfr, rodzaj kodu, system umownych znaków stosowanych w celu zatajenia wiadomości, żeby była niemożliwa lub trudna do odczytania przez osoby niepowołane.

Wykład z wiedzy o komunikacji językowej, który większość absolwentów Kolegium Karkonoskiego z 2009 roku zna po dziś dzień na pamięć.

1

---