WSTĘP
Cele życiowe człowieka warunkują treść jego zachowań i dążeń. Wartości te, które nadają znaczenie wartościujące wyborom człowieka, stają się fundamentem aspiracji życiowych, czyli obiektów godnych pożądania przez jednostkę. Zamierzenia dotyczące planów życiowych są szczególnie formowane w okresie dorastania, w którym aktywność związana z realizacją pragnień i marzeń młodego człowieka zajmuje wyjątkowe miejsce w jego postępowaniu. Ze względu na główną aktywność młodzieży, jaką jest nauka, dążenia do uzyskiwanych wyników i ocen pracy szkolnej, dostanie się i ukończenie określonej szkoły oraz zdobycie zaplanowanego poziomu wykształcenia stają się najważniejszymi aspiracjami dla uczniów gimnazjum. Zamierzenia te są ściśle związane z pragnieniami odnoszącymi się do przyszłego zawodu i wykonywanej pracy. Aspiracje edukacyjno - zawodowe młodzieży odgrywają ważną rolę w rozwoju umysłowym uczniów.
Z powyższych stwierdzeń wynika, że wpływ gimnazjum na kształtowanie zamierzeń edukacyjnych i zawodowych młodzieży może być znaczący w poszukiwaniu swego miejsca na świecie.
Aspiracje edukacyjno - zawodowe - różnorodność pojęć
Aspiracje są czynnikiem silnie determinującym zachowania człowieka, współdecydują o planach życiowych, a także o bliższych i dalszych zamierzeniach, pragnieniach i w wysokim stopniu pobudzają jednostkę do aktywności związanej z realizacją jej planów życiowych. W spojrzeniu globalnym toruje to drogi rozwojowe całych społeczeństw i obraz życia społecznego i gospodarczego kraju. Problematyka aspiracji życiowych w kontekście przygotowania zawodowego ludzi młodych jest wyznacznikiem przyszłości każdego społeczeństwa we wszystkich dziedzinach jego funkcjonowania. Dlatego zagadnienia te są punktem zainteresowań naukowych: psychologii, pedagogiki, socjologii itp.
Planowanie przyszłości jest głęboko wpisane w aktywność jednostki. Zamierzenia dotyczące przyszłości własnej i świata są szczególnie doniosłe w okresie adolescencji, gdy kształtują się szczególnie marzenia o życiu i przyszłości. Młodzież, która wykształciła w sobie zdolność do planowania swej przyszłości jest przygotowana do życia osobistego.
Aspiracje ujawniają się i formułują pod wpływem wielu czynników, także nie uświadomionych przez jednostki. Aspiracja (łac. aspiratio - oddech) to dążenie do osiągnięcia zamierzonych celów i do realizacji jakichś ideałów życiowych. Poziom aspiracji to przewidywany przez podmiot rezultat jego działań skierowanych na osiągnięcie nakreślonego sobie celu . A. Janowski, za aspiracje uznaje “pragnienia lub dążenia o określonym natężeniu związane z zaspokojeniem pewnej potrzeby i (lub) nakierunkowane na określony cel”.
W psychologii aspiracje są rozumiane jako zmienna osobowościowa, która powstaje na bazie percepcji poprzednich doświadczeń odnoszących się do wyników i do ocen tych wyników własnego działania, a także na bazie standardów grupowych oraz procesu modyfikacyjnego, przez co aspiracje odgrywają duże znaczenie w procesie formowania samooceny, z którą jest związany poziom aspiracji. Wskaźnikiem tak interpretowanego poziomu aspiracji jest stopień trudności zadania, które osoba badana podejmuje się wykonać, wielkość deklarowanego wyniku, które osoba badana chce osiągnąć oraz deklarowany cel rozumiany jako wynik, który jednostka ma zamiar osiągnąć i wynik, który chciałaby osiągnąć .
Psycholodzy sądzą, że człowieka charakteryzują pewne parametry dotyczące pragnień, które mogą być traktowane jako właściwości psychiki i które dotyczą bardziej natury dążenia niż jego obiektu. Poziom aspiracji w takim rozumowaniu jest dalej pojmowany jako “przewidywany przez jednostkę przyszły wynik jej akcji lub działalności w warunkach, gdy realizacja tej akcji ma zaspokajać istotne potrzeby jednostki lub zbliżać ja do istotnych dla niej celów”.
Aspiracje w rozumieniu charakterystycznym dla socjologów pojmowane są jako “zespół dążeń wyznaczonych przez hierarchię celów, które jednostka akceptuje oraz definiuje jako ważne, i które przesądzają o jej planach życiowych”. Poziom aspiracji natomiast, w tym rozumowaniu to “określony stan aspiracji przyjęty w kategorii wartości: wysoki lub niski w porównaniu z szerszymi grupami społecznym” .
Bywają też aspiracje rozumiane ogólniej jako dominujące potrzeby, dążenia i zainteresowania jednostki czy grupy, objęte silnym umotywowanym zamiarem realizacji . W socjologicznych badaniach sondażowych pojecie aspiracji łączy się z najmłodszą kategorią ludności planującą swą przyszłość i ograniczane jest w większości do aspiracji zawodowych. Idąc tą drogą, socjolodzy rozumieją to pojęcie jako “pragnienie czegoś” oraz psychologicznym jako “dążenie do osiągnięcia określonych celów, pragnienie realizacji wyższych wartości, jak różnego rodzaju ideały życiowe, światopoglądowe itp.” . Według ustaleń socjologii poziom aspiracji zależy od wartości wpojonych w procesie socjalizacji, wyobrażeń o własnych możliwościach - płynących z poprzednich doświadczeń, ogólnej samooceny oraz obiektywnych kryteriów - wyobrażeń dotyczących konsekwencji zrealizowania lub niezrealizowania określonych celów, obserwacji dotyczącej powodzenia lub niepowodzenia innych ludzi, identyfikacji z pewnymi rolami lub wzorami społecznymi oraz od nacisków i oczekiwań społecznych .
Rozpatrując różnorodne rozumienie aspiracji przez psychologów począwszy od interpretacji wyżej wspomnianej, czyli jako wybór zadania o określonym stopniu trudności, K. Lewin określa poziom aspiracji jako “stopień celu, do którego dąży dana osoba”, a stopień trudności rozpatrywany jest na subiektywnej i obiektywnej skali, co w efekcie sprawia, iż poziom aspiracji staje się regulatorem ludzkiego zachowania w sytuacji zadaniowej .
Definicje określające poziom aspiracji jako spodziewany poziom wykonania danej czynności formułowane były najczęściej przez badaczy, którzy za główne determinanty tegoż poziomu uważali sukcesy i porażki . Takie postrzeganie aspiracji oznacza - w myśl P. Fraisse'a - rozumienie poziomu aspiracji jako “spodziewany z góry przez daną osobę wynik własnej czynności” . Natomiast pojęcie to J. Kozielecki pojmuje dalej jako “wyróżniona wartość na skali osiągnięć, wartość, która daje człowiekowi satysfakcję” . Poziom aspiracji jest dla niego tą wartością na skali obiektywnych osiągnięć, dla której antycypowana wartość wyniku jest wysoka i jednoczenie subiektywne prawdopodobieństwo jej osiągnięcia jest większe od zera . D. Krech i R. S. Crutchfield przez poziom aspiracji rozumieją - rozwijając dalej koncepcję poziomu wykonania danej czynności - “poziom wykonania przyjmowany przez daną osobę w określonej formie aktywności ukierunkowanej na cel”. Podobną definicję podaje J. D. Frank, gdzie “poziom wykonania danej czynności, który pragnie osiągnąć osobnik znający poprzednio uzyskany poziom wykonania tej czynności” rozumie jako poziom aspiracji.
Inne definicje przy określaniu poziomu analizowanego terminu biorą pod uwagę cel działania, co potwierdzają słowa H. Heckenhausena, dla którego “poziom aspiracji to absolutna wysokość celu przy wykonywaniu określonego zadania”. Z. Skorny proponuje podział poziomów aspiracji na dwa rodzaje:
poziom aspiracji aktualistyczny, przez który rozumie zamierzenia lub pragnienia, dotyczące wykonania w bliskiej przyszłości określonych czynności, których realizacja dokonuje się w ciągu stosunkowo krótkiego czasu;
poziom aspiracji perspektywistyczny, który tworzą zamierzenia lub pragnienia dotyczące określonej formy działania, których wykonanie rozciąga się na dłuższy czas. Dla precyzyjniejszego wyjaśnienia pojęcia Z. Skorny wyróżnia dwa rozumienia poziomu aspiracji - w węższym i szerszym znaczeniu. W węższym znaczeniu odpowiadającym sposobowi rozumienia tego terminu przyjmowanemu w badaniach eksperymentalnych, poziom aspiracji określa on jako “zwerbalizowane zamierzenia, dotyczące poziomu wykonania zadania o określonym, zawartym w nim stopniu trudności. Zadanie to jest wykonane w bliskiej przyszłości, zaś wybór go przyjmuje formę wyboru wielostopniowego. Jest to poziom aspiracji działaniowy, aktualistyczny połączony z wyborem wielostopniowym, dokonanym w odniesieniu do obiektywnie istniejącej skali trudności”. Przyjmując szersze znaczenie tego pojęcia, o poziomie aspiracji możemy mówić w tych wszystkich sytuacjach, w których dany osobnik dokonuje wyboru zadania o określonym stopniu trudności, zarówno w odniesieniu do pewnych zamierzeń (działaniowy poziom aspiracji), jak i też pragnień (życzeniowy poziom aspiracji), dotyczący bliższych lub dalszych celów działania, wyboru wielostopniowego i alternatywnego.
Rozróżnienie pojęcia poziomu aspiracji dokonane przez Z. Skornego na poziom aspiracji aktualistyczny i perspektywistyczny oraz poziom aspiracji o węższym i szerszym znaczeniu jest istotnym krokiem w próbie uściślenia w interpretacji tego terminu .
Aspiracje życzeniowe i działaniowe są wyodrębnione na podstawie celów idealnych i celów działania. Cel idealny to stan, który dany osobnik chciałby osiągnąć, który widzi w swoich marzeniach. Aspiracje życzeniowe występują w świadomości w formie życzeń, pragnień, marzeń i dotyczą upragnionego stanu lub wyniku działania. Natomiast aspiracje działaniowe to dążenia, zamierzenia dotyczące celu lub wyniku podejmowanego działania, przez co stanowią one podstawę aktywnego nastawienia w określonych formach działania. Różny może być stopień trudności celu, im trudniej jest go zrealizować, im więcej trzeba pokonać przeszkód, tym wyższy jest poziom aspiracji .
Do grupy definicji uwzględniających zarówno cel działania, jak stopnie trudności uzyskania tych celów należy również definicja E. W. Gruena, gdzie poziom aspiracji to “ideały określające stopień możliwości dokonania poprzez zwykłe działanie tego, co jednostka pragnie osiągnąć .
Z psychologów polskich J. Reykowski określa poziom aspiracji jako “przewidywania co do ewentualnych rezultatów planowej działalności, zmierzającej do wykonania określonych zadań”.
Natomiast same aspiracje J. Pieter określa jako “nadzieje na powodzenie w urzeczywistnianiu określonych zamierzeń lub planów”.
Na czynniki psychologiczne odpowiedzialne za formowanie się aspiracji składają się według A. Janowskiego takie determinanty, jak: “potrzeba osiągnięć” - czyli “cechy zgeneralizowane, które zdają się wpływać na zachowania człowieka w każdej sytuacji łączącej się ze współzawodnictwem”, na którą składa się potrzeba osiągnięć w uczeniu się, motywacja do realizacji własnych życzeń, orientacja na osiągnięcia nie związane z nauką, zewnętrzna presja do osiągnięć; wyposażenie wolicjonalne; skłonność do fantazjowania; skłonność do marzycielstwa; poziom umysłowy; umiejętność rozumowania abstrakcyjnego; wpływ zdobytych doświadczeń w zakresie realizowania zadań na sposób jej postępowania i chęci do działania .
J. Kupczyk z kolei wskazuje na sukcesy i porażki jako główną siłę sprawcza i dlatego przytacza definicję K. Lewina, który zauważa, iż “poziom aspiracji wyznacza to, czy jednostki osiągają sukcesy czy też doznają niepowodzeń, ale i sam poziom aspiracji zmienia się w zależności od sukcesów i porażek. Po sukcesie jednostka sama stawia sobie wysokie cele, natomiast po niepowodzeniach jej aspiracje obniżają się” .
Podsumowując socjologiczne i psychologiczne spojrzenie na problematykę aspiracji należy stwierdzić, że nie są one utożsamiane z potocznym rozumieniem tego pojęcia, czyli ze szczególnie wygórowanymi ambicjami. Mając na uwadze powyższe tezy i prawidłowości, przez pojęcie aspiracji życiowych J. Kupczyk rozumie “dążenie jednostki lub kategorii jednostek do osiągnięcia różnych wartości w życiu, pojmowanych przez nie jako cele życiowe i wyznaczające ich działanie.”. Przez “poziom aspiracji do danej wartości społecznej (uznawanej lub negowanej społecznie, ale uznawanej przez jednostkę lub grupę jednostek) rozumieć będziemy poziom (w sensie mierzalnym), do jakiego dąży dana jednostka lub kategoria jednostek; pułap jaki chce ona w danej wartości ona w danej wartości osiągnąć”.
Pod wpływem różnych uwarunkowań aspiracje mogą ulegać zmianom, pod względem ruchliwości poziomej (zmienności pragnień i dążeń) oraz ruchliwości pionowej - (zmianach w hierarchii wartości). “Aspiracje zmieniają swoja strukturę, narastają lub wygasają w stosunku do rozmaitych wartości społecznych, dynamicznie się zmieniają i kształtują wraz z rozwojem osobowości danej jednostki. Osobowość społeczna jednostki wyrasta na podbudowie cech biologicznych i psychicznych, a także cech pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w której jednostka została wychowana i w której uczestniczy” .
Aspiracje można jeszcze rozumieć w odniesieniu do kategorii próbujących uogólniać wiedzę o człowieku i wtedy są one pojmowane, jak podaje A. Kłoskowska, iż jest to “kategoria potrzeb świadomych odnoszących się do przedmiotów i wartości aktualnie nie posiadanych lub takich, które wymagają stałego odnawiania a są uznawane za godne pożądania” .
Z psychologicznego punktu widzenia aspiracje edukacyjno - zawodowe to pragnienie osiągnięcia znaczącego poziomu wykształcenia i dążenie do wykonywania zamierzonego zawodu. Uwzględniając socjologiczne pojmowanie aspiracji edukacyjno - zawodowych pojmujemy je, jako takie dążenia do uzyskania określonego szczebla wykształcenia, które doprowadzą jednostkę do postulowanego zawodu. Poziom aspiracji edukacyjno - zawodowych to z jednej strony przewidywany lub spodziewany wynik swojego kształcenia oraz wyróżniona wartość dotycząca wykształcenia i pracy, na skali osiągnięć dających człowiekowi satysfakcję - z drugiej strony.
Analizując powyższe definicje można zauważyć, iż aspiracje traktowane jako pragnienia, zamierzenia lub zaprogramowany wynik własnego działania odróżnia się od oczekiwań oraz że pragnienia te i dążenia mogą dotyczyć wielu obiektów, przez co młodzi mają różne cele, do których zmierzają poszczególne jednostki lub grupy. Dlatego aspiracje łączy się przeważnie z wartościami, które są czymś istotnym w kształtowaniu się aspiracji. W związku z przyszłością człowiek często przejawia pewne oczekiwania, które dotyczą przewidywanego zachowania się czynników zewnętrznych, które mają w zasadniczy sposób wpłynąć na aspiracje. Układ aspiracji i dążeń jednostki tworzą całą orientację życiową .
Wynika z tego, iż różna bywa “treść” aktywności czy “treść” pożądanych obiektów, dlatego podejmuje się próby określenia podstawowych obszarów, w których występują ludzkie dążenia.
I tak wyróżnia się: a) aspiracje dotyczące nauki szkolnej - różnych treści, poziomów kształcenia i dróg edukacyjnych; b) dążenia związane z zawodem lub pracą zawodową; c) aspiracje związane z życiem osobistym; d) aspiracje kulturalne, dotyczące uczestnictwa w życiu kulturalnym; e) aspiracje społeczne, dotyczące aktywności w ramach grup społecznych; f) aspiracje moralne, związane z pewnymi wartościami czy normami etycznymi.
Wszystkie rodzaje i typy aspiracji dotyczą różnych kategorii obiektów, występują w rozmaitych dziedzinach ludzkiej aktywności. Omówiona typologia obejmuje rodzaje aspiracji ze względu na treść, ale istnieją ponadto jeszcze inne podziały ze względu na odmienne kategorie, na przykład czas, gdzie mówi się o wspomnianych wcześniej aspiracjach aktualistycznych i perspektywistycznych lub trwałość aspiracji, gdzie wyróżnia się przejściowe i trwałe aspiracje. Dopuszcza się istnienie aspiracji nie uświadomionych, latentnych oraz uświadomionych, uwzględniając świadomość jednostki .
Jedną z klasyfikacji jest relacja zachodząca między poziomem aspiracji a indywidualnymi warunkami skutecznego działania, w której wyróżniamy aspiracje realistyczne - kiedy są dostosowane do indywidualnych warunków działania - aspiracje zawyżone - kiedy stopień trudności podjętego zadania przekracza realne możliwości wykonania go - oraz aspiracje zaniżone - kiedy dany osobnik jest w stanie wykonać trudniejsze zadania niż te, których się podjął .
Biorąc pod uwagę owe ukierunkowanie aspiracji oraz rozumienie ich jako życzenia, pragnienia lub zamierzenia dotyczące stanów związanych z wykonaniem określonego zadania lub osiągnięciem jakiegoś celu wyróżnia się wspomniane wyżej aspiracje edukacyjno - zawodowe oraz społeczne, rekreacyjne, ekonomiczne i inne. Aspiracje edukacyjno - zawodowe są dziś bardzo mocno wpisane w system wartości jednostki stając się jedne z najważniejszych kierujących aktywnością człowieka. Aspiracje te odgrywają ważną rolę w rozwoju umysłowym dzieci i młodzieży, a składają się na nie aspiracje edukacyjne, czyli zamierzenia dotyczące wyników pracy szkolnej oraz uzyskiwanych w niej ocen oraz ukończenia określonej szkoły i uzyskania zamierzonego poziomu wykształcenia. Do wymienionych aspiracji należą także aspiracje odnoszące się do przyszłego zawodu, wykonywanych w nim czynności i funkcji, właściwości przyszłej pracy, jak i warunków czy zajmowanego stanowiska . Aspiracje zawodowe mogą przyjmować także formę zamierzeń dotyczących skutecznej działalności zawodowej i są to aspiracje uzyskania sukcesu w działaniu lub aspiracje efektywnego działania odnoszące się do działalności naukowej, artystycznej, sportowej i innej . Aspiracjom edukacyjno - zawodowym towarzyszą nieraz aspiracje samokształceniowe, przejawiające się w pragnieniach uzupełnienia luk w posiadanej wiedzy, opanowania określonych umiejętności czy uzyskania dodatkowych kwalifikacji zawodowych . Stanisław Kowalski określa aspiracje szkolne jako “chęć osiągnięcia wyobrażanego sobie dalekosiężnego sukcesu szkolnego” .
Aspiracje dotyczące przyszłej nauki określa się jako edukacyjne i ze względu na zależności między nimi a aspiracjami zawodowymi nazywane zostały aspiracjami edukacyjno - zawodowymi. Aspiracje edukacyjno - zawodowe są bardzo ważnym czynnikiem ukierunkowywującym aktywność człowieka, który znajduje się dziś pod presją lawinowo wzrastającej liczby wiadomości wymagających racjonalnej selekcji, przetworzenia i przechowania. Aspiracje dotyczące dalszego kształcenia lub przyszłej pracy decydują o planach życiowych, o bliższych i dalszych zamierzeniach, co stanowi o wielkości roli ich kształtowania i uzasadnia sens podejmowania badań dotyczących ich treści, uwarunkowań, struktury i dynamiki.
Jalinik M., Motywy wyboru szkoły i zawodu, [w:] Edukacja i dialog, 1993, nr 9
Skorny Z., Aspiracje, [w:] Encyklopedia Pedagogiczna, red. W. Pomykało, Warszawa 1993, s.29
Janowski A., Aspiracje młodzieży szkół średnich, Warszawa 1977, s.11
Kozielecki J., Psychologiczna teoria decyzji, Warszawa 1977, s.32
Janowski A., op.cit., s.12
Lewowicki T., Aspiracje dzieci i młodzieży, Warszawa 1987, s.40
Tamże, s.40
Łoś M., Aspiracje a środowisko, Warszawa 1972, s.12
Tamże, s.12
Tamże, s.11-13
Kozielecki J., op. cit., Warszawa 1977, s.32
Tamże, s.32
Kupczyk J., Uwarunkowania aspiracji życiowych młodzieży w starszym wieku szkolnym, Poznań 1978, s.20
Tamże, s.20
Kozielecki J., Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 1997, s.176
Tamże, s.180
Kupczyk J., op. cit.. s.20
Tamże, s.20
Tamże, s.20
Skorny Z., Aspiracje młodzieży oraz kierujące nimi prawidłowości, Gdańsk 1980, s.11
Kupczyk J., op.cit., s.21
Tamże, s.21-22
Tamże, s.21
Tamże, s.21
Tamże, s.21
Pieter J., Słownik psychologiczny, Warszawa 1996, s.26
Janowski A., op. cit., s.14
Tamże, s.14-19
Kupczyk J., op. cit., s.6-7
Tamże, s.27
Tamże, s.27
Lewowicki T., op. cit., s.25-26
Janowski A., op. cit., s.40-42
Lewowicki T., op. cit., s. 40-42
Tamże, s.24-28
Tamże, s.31
Skorny Z., op. cit., Gdańsk 1980, s.31
Kupczyk J., op. cit., s.35
Skorny Z., op. cit., Gdańsk 1980, s.31
Pawłowska R., Aspiracje życiowe uczniów szkół ponadpodstawowych, [w:] Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze 1998 nr 2
1
6