PODSTAWOWE POJĘCIA, STANY I PROCESY PATOLOGICZNE

ZDROWIE „to brak choroby”

NORMALNY STAN USTROJU, KTÓREGO CZYNNOŚĆ I STRUKTURA SĄ PRAWIDŁOWE, A UKŁADY REGULUJĄCE ZAPEWNIAJĄ STAN WEWNĘTRZNEJ RÓWNOWAGI ORAZ ZDOLNOŚĆ PRZYSTOSOWYWANIA SIĘ DO WARUNKÓW ZEWNĘTRZNYCH.

(„PATOLOGIA” PZWL)

zdrowie- jest stanem idealnej równowagi i harmonii organizmu, a wszystko, co odbiega od tego, jest chorobą. Taki stan, w którym nie odczuwamy bólu, a codzienna aktywność nie ulega zahamowaniu, nazywamy zdrowiem.

(Galen)

ZDROWIE- TO STAN PEŁNEGO FIZYCZNEGO, PSYCHICZNEGO I SOCJALNEGO DOBREGO SAMOPOCZUCIA

(WHO)

„TO SAMODZIELNE I TWÓRCZE ŻYCIE, NIE TYLKO BEZ CHORÓB I NIEPEŁNEJ SPRAWNOŚCI, ALE NAWET Z NIMI”

W najnowszych dokumentach WHO podkreśla się, że zdrowie jest:

• wartością, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie z nim,

• zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturalne, rozwijać się osiągać odpowiedni poziom jakości życia,

• warunkiem (środkiem) codziennego życia (a nie jego celem), umożliwiającym lepszą jego jakość,

koncepcją, eksponującą korzyści (dobre samopoczucie, sprawność fizyczna), a nie negatywne skutki (choroby i zaburzenia).

Czynniki wpływające na zdrowie

CECHY ZDROWIA

• Dobre samopoczucie

• Chęć wykonywania pracy

• Aktywny stosunek do życia

W stanie zdrowia ustrój utrzymuje stałość swojego środowiska wewnętrznego dzięki ewolucyjnie wykształconym mechanizmom adaptacyjnym i naprawczym. Osłabienie tych właściwości lub nadmierna siła oddziaływania szkodliwych czynników „przełamuje” zdolności adaptacyjne i wyrównawcze (kompensacyjne) ustroju, co powoduje stan zaburzonej regulacji procesów życiowych, przejawiający się oznakami i objawami choroby.

wnioski:

• Zdrowie nie jest czymś stałym, danym raz na zawsze. Nie wystarczy go sobie życzyć, należy je zdobywać, podobnie jak zdobywa się wiedzę, zawód, dobra materialne itd.

• Dobre zdrowie to większa szansa na sukces w szerokim znaczeniu tego słowa, w tym także materialny (sprawny i wydajny człowiek ma szansę na lepsza pracę).

• Życie ludzkie przedłuża się, lecz sztuką jest zachować pełną sprawności i poczucie radości życia przez długie lata. Aby to osiągnąć, trzeba wcześnie „zainwestować” w swoje zdrowie i sprawność

HOMEOSTAZA

Zdolność organizmu do zachowania równowagi podstawowych parametrów biologicznych, dzięki sprawnej czynności układów regulacyjnych, np. utrzymanie stałego poziomu stężenia glukozy we krwi

(encyklopedia dla pielęgniarek, PZWL)

ADAPTACJA (PRZYSTOSOWANIE)

Proces lub rezultat procesu jakiemu podlega żywy organizm w dążeniu do osiągnięcia stanu równowagi pomiędzy własną strukturą a światem zewnętrznym.

W opiece nad zdrowiem- człowiek jako bio-psycho-społeczna jedność funkcjonuje w ścisłym powiązaniu ze zmieniającym się stale środowiskiem zewnętrznym. Z tego środowiska oddziaływuje na niego wiele czynników różnorodnej natury, które doprowadzają do zachwiania równowagi w środowisku wewnętrznym. Przywracanie zachwianej równowagi osiągane jest dzięki złożonym mechanizmom adaptacyjnym natury genetycznej, fizjologicznej, psychicznej, społecznej- ściśle ze sobą powiązanych.

ADAPTACJA (PRZYSTOSOWANIE)

W psychologii lub socjologii- jest procesem lub rezultatem procesu, jakiemu podlega psychika człowieka w dążeniu do osiągnięcia stanu równowagi pomiędzy potrzebami psychicznymi a wymogami życia społecznego.

Człowiek przystosowany to człowiek, którego rozwój sprawia, że staje się coraz bardziej zdolny i skłonny do prowadzenia życia zdrowego psychicznie. Człowiek dobrze przystosowany wykazuje wysoki stopień tolerancji na frustrację.

(encyklopedia dla pielęgniarek, PZWL)

CHOROBA

STAN ZMNIEJSZONEJ ZDOLNOŚCI PRZYSTOSOWAWCZEJ USTROJU, W KTÓRYM WYSTĘPUJE ZABURZENIE JEGO CZYNNOŚCI.

Charakterystyczną cechą choroby jest upośledzenie zdolności do wykonywania pracy.

CHOROBA

Choroba jest wypadkową oddziaływania dwu przeciwstawnych procesów: patologicznego, naruszającego prawidłowe czynności ustroju i przystosowawczego, obronnego, przeciwdziałającego szerzeniu się patologicznych zaburzeń funkcji i struktury. Współistnienie tych obu procesów splata się w jeden mechanizm choroby w którym bardzo trudno rozdzielić co jest zjawiskiem niekorzystnym a co reakcją obronną.

KLASYFIKACJA CHORÓB

• Etiologiczna: wyróżnia choroby zakaźne i niezakaźne

• Topograficzno- anatomiczna: rozróżnia choroby poszczególnych narządów (serca, płuc, nerek). W obrębie tej klasyfikacji wyróżnia się choroby układowe np. choroby układu krążenia

• Wiek, płeć: wyróżnia się: choroby wieku dziecięcego, dorosłych, starcze

• Czynnika genetycznego i zaburzenia w funkcji i strukturze cząsteczek w powstawaniu chorób: wyróżnia się choroby dziedziczne i molekularne

• Ze względu na podstawowe mechanizmy czynnościowe: np. choroby alergiczne, tkanki łącznej, zwyrodnieniowe itp.

OBJAWY I PRZEBIEG CHORÓB

Choroba będąc zjawiskiem dynamicznym charakteryzuje się zmiennym przebiegiem z różnym nasileniem objawów klinicznych. Wyróżnia się jej okresy:

• I okres utajenia - od zadziałania czynnika chorobotwórczego do pojawienia się pierwszych oznak klinicznych. W przypadku chorób zakaźnych nazywany jest okresem wylęgania (inkubacji). Trwa on różnie długo, od kilku minut aż do kilku lat. W tym czasie dochodzi do uczynnienia mechanizmów obronnych ustroju i jeśli są one dostatecznie silne, działanie czynnika patologicznego może być zrównoważone i choroba nie rozwija się dalej.

• II okres zwiastunów czyli prodromalny- trwa od momentu pojawienia się pierwszych zwiastunów choroby do pełnego rozwoju objawów klinicznych o różnym nasileniu. W tym okresie również może nastąpić wyzdrowienie, gdy będzie dostatecznie skuteczny mechanizm obronny ustroju

• III okres jawny- to czas w którym istnieją podstawowe objawy kliniczne. Mają one charakter podmiotowy (subiektywny) i przedmiotowy (obiektywny).

Objawy podmiotowe (subiektywne)

• to dolegliwości odczuwane przez chorego, np. osłabienie, nudności, brak łaknienia, ból, duszność.

Objawy przedmiotowe (obiektywne)

• to oznaki choroby spostrzegane przez lekarza, wśród nich zmiany fizjologiczne narządów. Mają duże znaczenie w rozpoznaniu choroby

OBJAWY I PRZEBIEG CHORÓB

Przebieg choroby w okresie jawnym zależy od odczynowości ustroju na bodziec patologiczny, tj. od reakcji sił obronnych i możliwości wytwarzania odpowiedzi wyrównawczej.

Ze względu na nasilenie procesu chorobowego dzielimy choroby na ostre, podostre i przewlekłe. Najbardziej są widoczne te trzy postacie objawów chorobowych w chorobach zakaźnych, alergicznych i zapalnych.

OBJAWY I PRZEBIEG CHORÓB

• Choroby ostre- zaczynają się gwałtownie, stopień nasilenia objawów jest burzliwy. Trwają od kilku godzin do kilku tygodni.

• Choroby podostre- przebiegają łagodniej niż ostre, a nasilenie ich objawów ma charakter pośredni między postacią ostrą a przewlekłą. Czas ich trwania wynosi od kilku do kilkunastu tygodni.

• Choroby przewlekłe- mało nasilone objawy w wyniku długotrwałego ale względnie słabego działania czynnika chorobotwórczego oraz niewielkiej odczynowości ustroju. Często dochodzi w nich do trwałych zmian narządowych a wyzdrowienie nie jest równoznaczne z odzyskaniem pełnej sprawności fizycznej, powstaje wtedy różny stopień inwalidztwa.

• IV okres zdrowienia- pełne wyzdrowienie jest równoznaczne z likwidacją wszystkich zaburzeń i przywróceniem prawidłowej funkcji ustroju

PATOLOGIA

Nauka o chorobach, odchyleniach od stanu prawidłowego. Patologia kliniczna zajmuje się wyjaśnianiem przyczyn, objawów i skutków choroby oraz jej mechanizmów.

PATOLOGIA

(z greckiego pathos- cierpienie i logos- nauka) nauka o chorobie; zajmuje się całością zjawisk czynnościowych i morfologicznych, składających się na proces chorobowy.

Do podstawowych zadań patologii należy badanie istoty chorób, przyczyn i warunków ich rozwoju oraz zejścia

DZIAŁY PATOLOGII

• PATOFIZJOLOGIA- czyli fizjologia patologiczna- bada czynności życiowe chorego ustroju w celu poznania podstawowych praw rządzących powstawaniem, przebiegiem i zejściem procesów patologicznych

• PATOMORFOLOGIA- czyli anatomia patologiczna- opisuje zmiany chorobowe i wiąże je z zaburzeniami czynności

ETIOLOGIA

Dział patologii, nauka badająca przyczyny zjawisk i procesów chorobowych.

PATOGENEZA

Dział patologii zajmujący się badaniem mechanizmów zaburzeń pojawiających się w chorobie

Etiologia a patogeneza

Jeśli etiologia bada zjawiska patologiczne pod kątem działania czynnika przyczynowego, to patogeneza rozpatruje jego mechanizm i określa odpowiedź obronną ustroju. Analiza patogenetyczna odpowiada więc na pytanie „dlaczego występuje uszkodzenie czynności i struktury ustroju i jakie jest podłoże objawów klinicznych choroby”.

SEMIOTYKA

Nauka o objawach stanowiących główne źródło wiedzy klinicznej. Zastępowała patogenezę przed jej rozwinięciem się. Na jej podstawie rozpoznawano chorobę i nakreślano postępowanie lecznicze, w tym przypadku objawowe.

Dzięki rozwojowi etiologii i patogenezy podstawą rozpoznania i postępowania leczniczego jest określenie czynnika przyczynowego choroby i mechanizmu jego oddziaływania (leczenie przyczynowe)

W analizie mechanizmu choroby ważną rolę odgrywa wyodrębnienie jego ogniw patologicznych i przeciwdziałających im reakcji obronnych, przystosowawczych.

Poznanie patogenezy jest jednym z podstawowych zadań lekarza; dzięki temu osiąga on konieczną wiedzę dla rozpoznania i prawidłowego leczenia choroby.

LECZENIE (TERAPIA)

Podstawowy dział medycyny zajmujący się przywracaniem do zdrowia ludzi chorych. Leczenie ze względu na różne postępowanie z chorym i stosowanie środków można podzielić różnorako:

LECZENIE (TERAPIA)

• Leczenie przyczynowe- zmierza do usuwania przyczyn choroby

• Leczenie objawowe - usuwa objawy ale nie leczy przyczyn

• Leczenie zachowawcze stosowane w wielu chorobach wewnętrznych

• Leczenie chirurgiczne krwawe lub bezkrwawe

• Psychoterapia- leczenie mające wpływ na psychikę chorego

• Leczenie farmakologiczne

• Leczenie bodźcowe

• Leczenie dietetyczne

• Leczenie klimatyczne

• Leczenie spoczynkowe

• Leczenie szpitalne

• Leczenie ambulatoryjne

• Leczenie krwią

• Leczenie tlenem

• Leczenie balneologiczne

LECZENIE (TERAPIA)

• Masaż- lecznicze ugniatanie, rozcieranie, oklepywanie, wstrząsanie wybranych grup mięśni, okolic ciała; wykonywany ręcznie a także za pomocą strumienia wody, przyrządów przenoszących drgania i wstrząsy na tkanki ciała; usuwa zastój żylny, uczucie zmęczenia, zwiększa elastyczność tkanek

STARZENIE SIĘ USTROJU

OKRESY ŻYCIA LUDZKIEGO

• Prastara kultura Wschodu przekazała nam niezmiernie interesującą i oryginalną klasyfikację wieku:

• Młodość do 20 lat

• Wiek zawierania małżeństw- do 30 lat

• Wiek pełnienia urzędów społecznych- do 40 lat

• Poznawanie własnych błędów- do 50 lat

• Końcowy okres twórczego życia- do 60 lat

• Wiek upragniony- do 70 lat

• Starość od 70 lat

Znany anatomopatolog twórca nowoczesnej patologii czynnościowej Ludwik Aschoff dzieli życie człowieka na dziesięć okresów:

• Okres rozwoju płodu w łonie matki

• Klasa wieku noworodka- do 7 dnia życia

• Okres niemowlęctwa- do 7 miesiąca życia

• Okres dziecięcy- do 7 roku życia

• Lata chłopięce i dziewczęce- do 14 roku życia

• Lata dojrzewania- do 25 roku życia

• Wiek dojrzały- do 45 roku życia

• Rozpoczynająca się starość- do 65 roku życia

• Wiek starczy- do 85 roku życia

• Wiek sędziwy- powyżej 85 roku życia

Według Bochenka

Autor zastrzega, że dokładne rozgraniczenie okresów według lat nie jest możliwa „ze względu na wielką zmienność osobniczą, rasową czy konstytucyjną”:

• Wiek dziecięcy (infantia), obejmujący okres od urodzenia do początku dojrzałości płciowej, tj.u chłopców do lat 16, u dziewcząt do lat 14, i dający się podzielić na trzy podokresy:

• wiek oseska (infantia I) od urodzenia do 6-9 miesiąca

• wiek wczesnego dzieciństwa (infantia II) do 6-7 lat

• wiek późnego dzieciństwa (infantia III) do 14 wzgl. 16 lat.

• Wiek młodzieńczy (juvenilitas), obejmujący okres pełnego rozwoju dojrzałości płciowej i dalsze wzrastanie: u mężczyzn od 16 do 25 lat, u kobiet od 14 do 20 lat.

• Lata pełni sił: u mężczyzn od 25 do 55 lat, u kobiet od 20 do 40 lat. W obrębie tych lat rozróżnić można: wiek dorosły (virilitas) i wiek dojrzały (maturitas)

• Wiek starości (senium)

• I stopień starzenia się: 60 - 70 lat

• II stopień starzenia się: 70 - 80 lat

• III stopień starzenia się: 80 - 90 lat

Każdy żywy organizm od momentu poczęcia do końca swego życia podlega ciągłym zmianom czynnościowym i strukturalnym.

Dwa ostatnie okresy życia, dojrzałość i starość, nie są rozdzielone ostrą granicą. Trudno jest więc uchwycić początek procesu starzenia się, gdyż przejście od okresu go poprzedzającego jest stopniowe i dość powolne.

Za wiek graniczny między okresem dojrzałości a starości przyjmuje się najczęściej 55-60 r.ż.

OKRESY ROZWOJU OSOBNICZEGO

• Rozwoju i wzrostu

• Dojrzałości

• Starzenia się

STARZENIE SIĘ

To postępujące z czasem obniżanie się czynnościowej sprawności ustroju, zmniejszające jego zdolność przystosowania do warunków środowiska oraz stopniowo zwiększające prawdopodobieństwo śmierci.

GERONTOLOGIA- dyscyplina teoretyczna badająca procesy starzenia się

GERIATRIA- zajmuje się kliniką starości, śledzi odmienności zjawisk patologicznych w starym organizmie

WIEK BIOLOGICZNY

Wyznacza go obecność zmian starczych w wielu narządach i układach. Ocena jego jest dotychczas bardzo trudna i praktycznie jeszcze nieosiągalna. Wiek biologiczny nieraz znacznie różni się od wieku kalendarzowego. Wiele chorób metabolicznych i zwyrodnieniowych, takich jak cukrzyca i miażdżyca, znacznie przyspiesza starzenie się człowieka.

Charakterystyka starości

• Człowiek trudno przystosowuje się do zmieniających się warunków życia

• Zmniejszająca się tolerancja wysiłku fizycznego i niektórych bodźców psychicznych

• Spada aktywność fizyczna i psychiczna

• Pojawiają się zmiany w budowie ciała i przejawach czynnościowych

• Zmniejsza się aktywność ustroju jako całości jak i poszczególnych narządów i układów

• Zmiany w budowie tkanki łącznej

• Zanik narządów miąższowych i mięśni. Skóra wiotka, pokryta zmarszczkami, przerzedzone owłosienie

Biologia molekularna i genetyka

Procesy starzenia zachodzą w dwóch mechanizmach:

• Starzenie się aparatu genetycznego, tj. informacji genetycznej, co prowadzi do zmian w syntezie i funkcji białek

• Gromadzenie się w komórce substancji odpadowych lub nieprawidłowych upośledzających jej czynności.

Rozwój tych zmian prowadzi do pogorszenia się sprawności mechanizmów „oczyszczania” komórki do których należy podział.

• Uszkodzenia wewnątrzkomórkowe

wywołane np. przez promieniowanie jonizujące, które powoduje syntezę wadliwych cząstek białka i enzymów obniżających sprawność biologiczną komórki. Uszkodzenia te przyspieszają starzenie się przez powodowanie mutacji genetycznych i chromosomalnych.

• Zmiany w obrębie układu immunologicznego

• Zmiany w oun i układzie hormonalnym scalających i regulujących czynności całego ustroju

W miarę starzenia się dochodzi w ustroju do powstania różnych zmian wstecznych, głównie zaników i zwyrodnień. Zaniki obejmują gruczoły dokrewne, gonady, tkankę limfatyczną, szpik, kości jak również narządy miąższowe i mózg.

• Zmiany w obrębie gruczołów: zmienia się czynność przysadki, nadnerczy, tarczycy i wysp trzustkowych.

• Znaczne zmiany pojawiają się w

układzie krążenia. Zmniejsza się

pojemność wyrzutowa serca i jego kurczliwość z jednoczesnym wzrostem oporów naczyniowych z powodu zwężenia i usztywnienia tętnic. Usposabia to do nadciśnienia tętniczego, rozwoju miażdżycy, niewydolności serca.

• Słabnie wentylacja płuc z powodu usztywnienia klatki piersiowej i rozedmy starczej. Zmiany te usposabiają do chorób płuc i niewydolności oddechowej

• Zmniejsza się masa i siła mięśni, koordynacja ruchów, metabolizm energetyczny, w wyniku czego obniża się zdolność do pracy fizycznej. Z powodu naruszenia mineralizacji kości i zmian w ich strukturze następują deformacje szkieletu i objawy ucisku na włókna nerwowe dające zespoły bólowe

• Obniża się zdolność regeneracji tkanki

łącznej. Gojenie się ran, ubytków,

owrzodzeń jest upośledzone

• Zmniejsza się odporność na działanie czynników szkodliwych zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych. Sprawia to, że stary ustrój poddaje się łatwiej działaniu czynników chorobotwórczych i trudniej zwalcza choroby

Proces starzenia się jako naturalny etap rozwoju osobniczego nie może być wyeliminowany z cyklów życia. Istnieją jednak perspektywy jego zwolnienia, zwłaszcza w przypadkach przedwczesnej starości tzw. zespół progerii, oraz zapobiegania patologicznym powikłaniom wieku starczego.

Zagrożenia wieku podeszłego wg statystyki

• Choroby naczyń i serca oraz ich następstwa są najczęstszą przyczyną śmierci

• Ciśnienie tętnicze stopniowo podnosi się

• Wzrasta ryzyko udaru mózgu

• Wraz z wiekiem zwiększa się częstość nowotworów płuc, sutka i gruczołu krokowego

• Człowiek ma mniejszą chęć do ruchu z powodu bólów związanych ze zwyrodnieniem stawów. Częściej występuje też osteoporoza a niebezpieczeństwo upadków i złamań wzrasta

• Dochodzi do utraty pamięci często bez innych elementów otępienia, niedosłyszenie i niedowidzenie

• Zwiększa się wrażliwość na niską temperaturę

• Narasta częstość otępienia starczego, majaczenia i przywidzenia

• Częstsze oddawanie moczu wskutek przerostu gruczołu krokowego, nietrzymanie moczu

• Maleje odporność i wzrasta skłonność do zakażeń

• Wzrasta wrażliwość na zmiany pogody

ŚMIERĆ CZŁOWIEKA

I JEJ ZNAMIONA

ŚMIERĆ- przerwanie życia wszystkich narządów i tkanek ustroju

Należy wyraźnie odróżnić zjawisko śmierci miejscowej fragmentów narządów lub tkanek w ustroju żywym od śmierci całego ustroju

ŚMIERĆ

(exitus letalis; mors) zejście śmiertelne, w pojęciu biologicznym proces rozpoczynający się agonią.

(encyklopedia dla pielęgniarek, PZWL)

ŚMIERĆ KLINICZNA

Jest to ustanie krążenia lub oddychania z zachowaniem jeszcze czynności mózgu. Jest to krótkotrwała (5-8 minut), odwracalna faza śmierci z której można wyprowadzić człowieka stosując zabiegi reanimacyjne (resuscytację). W przypadku niepowodzenia lub zaniechania reanimacji po kilku minutach śmierć kliniczna przechodzi w śmierć biologiczną

ŚMIERĆ KLINICZNA

Faza okresu umierania cechująca się zniknięciem objawów życia, stwierdzonym klinicznie: nieprzytomność i brak krążenia krwi oraz oddychania, brak odruchów, zwiotczenie, bladość, rozszerzenie źrenic. W warunkach normotermii po upływie ok. 3 min od chwili wystąpienia klinicznych objawów śmierci przechodzi ona w śmierć definitywną. Moment ten nie jest możliwy do uchwycenia żadnymi metodami badania

(encyklopedia dla pielęgniarek, PZWL)

ŚMIERĆ BIOLOGICZNA

Nazywana śmiercią definitywną. W praktyce lekarskiej oznacza stwierdzenie zgonu. Decyzję o postawieniu rozpoznania podejmuje lekarz na podstawie pojawienia się znamion śmierci.

Śmierć biologiczna jest ostateczna i nieodwracalna.

Znamiona śmierci (łac. stigmata mortis) dzielimy na:

• znamiona niepewne:

• brak oddechu

• brak tętna

• bladość powłok (łac. palor mortis)

• oziębienie skóry (łac. frigor mortis)

• znamiona pewne:

• plamy opadowe (łac. livores mortis) - mogą pojawić się jeszcze za życia, w trakcie agonii w postaci tzw. "róż cmentarnych"

• wysychanie pośmiertne (m.in. zmiany w oku: zmętnienie rogówki, zwiotczenie gałki ocznej)

• stężenie pośmiertne (łac. rigor mortis)

• autoliza (łac. autolysis)

• gnicie (łac. putrefactio)

• strupieszenie (łac. mumificatio)

• przeobrażenie tłuszczowo-woskowe (łac. saponificatio)

• przeobrażenie torfowe (łac. sphagnum)

• zeszkieletowanie.

ZNAMIONA ŚMIERCI

• Plamy opadowe- w wyniku działania siły ciężkości krew opada do niżej położonych części ciała nadając im siny odcień. Poza plamami skóra zwłok jest bardzo blada. Plamy opadowe są wyraźnie widoczne 3- 10 godzin po śmierci

• Stężenie pośmiertne- zesztywnienie mięśni szkieletowych unieruchamiające stawy i utrwalające ułożenie kończyn. Stężenie pośmiertne rozpoczyna się od mięśni górnej części ciała postępując stopniowo w dół. W tej samej kolejności proces ten ustępuje. Pojawia się po upływie 2-4 godzin po śmierci, po 8 godzinach obejmuje wszystkie mięśnie, ustępuje zwykle czwartego dnia.

• Oziębienie zwłok- jego tempo zależy od temperatury otoczenia, ubrania i tuszy zmarłego

• Rozpad gnilny- początkowo widoczny jako zielonkawe zabarwienie powłok brzucha a później reszty ciała. W narządach i jamach ciała gromadzą się gazy gnilne, pojawia się cuchnący zapach

• Zmiany w oku- w chwili śmierci źrenice są szerokie, sztywne (nie reagują na światło), potem zwężają się w wyniku stężenia pośmiertnego zwieracza źrenicy. Niedługo po śmierci rogówka i spojówki matowieją, gałka oczna wiotczeje i zapada się do oczodołu. Rogówka staje się nieprzejrzysta, spojówki wysychają.

ŚMIERĆ OSOBNICZA

Obumarcie mózgu przy zachowanym krążeniu krwi i niektórych innych cechach życia.

Cechuje się ona zniesieniem wszystkich funkcji, odruchów i przytomności przy zachowanym samodzielnym krążeniu krwi, nieraz prawidłowym ciśnieniu krwi, tętnie, zabarwieniu powłok i prawidłowej temperaturze. Śmierć mózgu (jeśli jest niewątpliwie udowodniona) może upoważniać do komisyjnego uznania śmierci ustroju jako całości (śmierć osobnicza), mimo zachowania krążenia.

---