ŁACINA
ROZDZIAŁ 2
II. SĄD
Powód prowadzi sprawę. Ja pozwanego oskarżam, ty pozwanego bronisz, nie oskarżasz. Sędzia słucha. Mówię: :Sędzio skaż pozwanego”. Ty mówisz: „Sędzio powinieneś uwolnić pozwanego”. Sędzia ogłasza wyrok. Słuchaj powodzie i wy słuchajcie! Wyrok powinniście wysłuchać. Pozwany i powód słuchają wyroku. I my słuchamy wyroku.
ROZDZIAŁ 3
III. W SZKOLE
Serwiusz z przyjacielem śpieszy do szkoły. W szkole nauczyciel uczy chłopców. Słuchajcie chłopcy słów nauczyciela. Słuchaj i ty Sergiuszu. Nauczyciel daje Markowi książkę: „Czytaj Marku”. Chłopiec czyta. Chłopcom podobają się słowa książki. W szkole chłopcy także uczą się pisać. Zajęcia szkolne męczą umysły chłopców. Ze szkoły chłopcy biegną w pole. Na polu chłopcy bawią się obręczami.
ROZDZIAŁ 4
IV. O ENEASZU.
Nauczyciel opowiada „Eneasz z brzegu Troi ucieka i szuka nowej ojczyzny. Burza gna żeglarzy trojańskich do wybrzeży Libii. W końcu Eneasz dopływa do Włoch. Latynus, właściciel ziemi, początkowo myśli, żeby przybyszy armią przepędzić, potem zawiera przyjaźń z Eneaszem i piękną córkę daje Trojanowi w związek małżeński. Eneasz jest przodkiem Romulusa”. Później nauczyciel pyta chłopców: „kto ucieka z wybrzeży Troi? Kogo przodkiem jest Eneasz? Czego Eneasz szuka? Kogo burza gna do wybrzeży Troi? Z kim Eneasz we Włoszech zawiera przyjaźń? Komu Latynos daje córkę w związek małżeński?”
ROZDZIAŁ 5
V. NAD UTWORAMI POETÓW
W szkole gramatyka (?/ nauczyciela) Serwiusz czyta pieśń poety. Homer zachwyca chłopca opisem antycznych walk. Terencjusz nieskazitelną mową (piękną mową) wprawia Serwiusza w podziw. Pieśni poetów kształcą umysły (ducha) chłopców. Poeci ziemie i morza pieśniami opiewają i pokazują wielkie przykłady życia. Wielkie bowiem pracę ludzie na ziemi i morzu podejmują. Ciężka praca przynosi ludziom chwałę.
ROZDZIAŁ 6
VI. O POCZĄTKACH PRAWA
Serwiusz czyta książkę, nauczyciel zaś wyjaśnia słowa książki: „Miastem Rzymem od początków rządzili ..... (?).Obywatele byli posłuszni .............................................................. ustawy (prawa). Romulus jako pierwszy dawał ludowi prawa. Ogłaszali ustawy i Pompiliusza i Marcjusza. Twórcą szczególnych praw był Sergiusz Tulliusz. Zawsze również Rzymianie obyczajów przestrzegali (pilnowali). W książce Eniusza czytamy: „Państwo rzymskie stoi dobrymi obyczajami i mężami.”
ROZDZIAŁ 7
VII. NAUKA WYMOWY.
Znajomość prawa cywilnego naprawdę bardzo się przydaje. Jednak do najwyższych urzędów jednych chwała wojskowa, drugich wymowa wynosi. Serwiusz zatem do sławy mówcy dąży. Mówca powinien powstrzymać zuchwałych mężów poważną mową, powinien przychodzić z pomocą pokornym. Nie jest łatwo każdemu w sprawie dobrym być oratorem, jednak praca wszystkie trudności pokonuje.
ROZDZIAŁ 8
VIII. SPOJRZENIE W PRZYSZŁOŚĆ
Sergiusz młodzieniec do wymowy zapalony, przemowy znakomitych mężów na rynku nie przestaje słuchać, natomiast wkrótce odbędzie podróż i popłynie na Rodos. Razem z Markiem, dawnym szkolnym kolegą, Serwiusz oddawać się będzie greckiej literaturze i godnej podziwu sztuce retorów. Wśród Rodyjczyków - mówi ojciec- będziesz poznawał nowy i bez wątpliwości piękny rodzaj przemowy (wymowy). Męża dobrego i mówcę obywatele rzymscy zawsze będą chwalić. Nie będzie brakowało młodzieńcowi ani umiejętności ani wielkich przykładów wymowy. Czy jednak bez znajomości prawa będzie mógł sprawom na rynku podołać?
ROZDZIAŁ 9
IX. O prawnikach i o mówcach
In iudicio causa non a iuris perito, sed ab oratore dicitur. In multis tamen causis iuris peritorum opiniones ab oratoribus adhibentur. Nam iuris nodos - ut vulgo dicitur - peritus iuris solvit. A iuris perito nodi solvuntur, causa ab oratore defenditur. Sine defensione oratoris iuris peritorum opiniones saepe evertuntur. Iustum ac legitimum et inveniri et defendi debet: investigatur autem iuris periti prudentia, arte vero oratoris protegitur.
W sądzie sprawa nie jest prowadzona przez doświadczonego prawnika, ale przez mówcę. W wielości jednak spraw opinie prawników używane są przez mówców. Bowiem zawiłości prawa - jak powszechnie jest mówione - prawnik rozwiązuje. Zawiłości prawa są rozwiązywane przez prawnika,, sprawa jest broniona przez mówcę. Bez obrony mówcy opinie prawników często są obalone. To co zgodne z prawem powinno być odkrywane i bronione: jest ujawnione też mądrość doświadczonych prawników, sztuką mówców naprawdę jest bronione.
ROZDZIAŁ 10
X. Przed pretorem
Aufidia (in foro): “In ius a me vocaris, o Messalla!” (in iure): “Aufidio vivo agris eius ego utebar ac fruebar. Vix moritur Aufidius, cum agri a Messalla arripiuntur. Ego adoptionis causa filia ab Aufidio habebar et mihi hereditas debetur.”
Messalla: “Sine causa ad te, praetor, vocor. Aufidio nec heredes sui nec agnati aderant: me gentilem lex ad hereditatem vocat. Agri iam dudum a me possidebantur”.
Partium verba a praetore audiuntur. Aufidiae actio a praetore datur.
Aufidia (na rynku): “Do urzędu mnie się wzywa, o Messallo!” (w urzędzie) “Za życia Aufidiusza pól jego ja używałam i pobierałam owoce. Dopiero umarł Aufidiusz, gdy pola przez Messallę zostały zagarnięte. Ja z powodu adopcji za córkę byłam uważana i mi spadek należy się.
Messalla: „Bez powodu do ciebie, pretorze, jestem wzywana. Aufidiusz nie miał ani swoich dzieci ani agnatów: ustawa powołuje do dziedziczenia mnie jako gentyla. Pola już dawno przeze mnie są posiadane.”
Stron słowa przez pretora są słuchane. Prawo udzielenia skargi jest dane Aufidii przez pretora.
ROZDZIAŁ 11
XI. Przed sądem
In iudicio Aufidia a Servio Sulpicio patrono iuvatur. Iam pro tribunali, iudices, sedetis. Mox orationes habebuntur, mox testes a partibus dabuntur. Post testationes causa a vobis cognoscetur et sententia dicetur. Nos sententiae verbis tenebimur.
Servius Sulpicius dicit pro Aufidia: „Qui adoptatur, patris sui heres esse desinit et adoptatoris heres fit ut adoptatoris filius. Et qui arrogatur, arrogatoris fit filius et suus heres ut patris naturalis”.
Tenebitur a nobis, Servi, memoria orationis tuae!
W sądzie Aufidia jest reprezentowana przez obrońcę Serwiusza Sulpicjusza. Już przed trybunałem, sędziowie, siedzicie. Wkrótce zostaną ogłoszone mowy, wkrótce świadkowie zostaną przedstawieni przez strony procesu. Po zeznaniach sprawa będzie rozpatrywana przez was i wyrok będzie ogłoszony. My słowami wyroku będziemy zobowiązani.
Serwiusz Sulpicjusz mówi w obronie Aufidii: „Kto jest adoptowany, przerywa bycie dziedzicem i staje się spadkobiercą tak jak syn adoptującego. Kto jest przysposobiony, staje się synem adoptującego i jego spadkobiercą.”
Będzie zachowana przez nas, Serwiuszu, pamięć o twoim przemówieniu!
ROZDZIAŁ 12
XII. U Kwintusa Mucjusza
Servius Sulpicius, qui inter nobiles eloquentia eminebat, ad Quintum Mucium aliquando pervenit eumque de iure civili consuluit. Quintus respondit. Cuius verba ille parum intellexit. Itaque denuo iuris peritum interrogavit, cuius opinionem tamen iterum non percepit. Tum Quintus Servium, cui oratoris clari Iaus tribuebatur, obiurgavit et ita dixit: „Turpe est patricio et viro nobili et oratori ius, in quo versatur, ignorare!”
Serwiusz Sulpicjusz, który między znakomitymi mówcami wyróżniał się wymową, przyszedł kiedyś do Kwintusa Mucjusza i zwrócił się do niego o radę z prawa cywilnego. Kwintus odpowiedział. Tamtem niwiele zrozumiał z jego słów. Toteż ponownie zapytał prawnik, którego opinii jednak ponownie nie pojął. Wtedy Kwintus zganił Serwiusza, któremu sława oratora była przeznaczona i tak powiedział. „Niegodne jest patrycjuszowi i znakomitemu mężowi i mówcy nie znać prawa, w którym się obraca!”
ROZDZIAŁ 13
XIII. Nauka prawa
Qua velut contumelia tactus Servius iuri civili operam dedit et eos imprimis audivit, qui tum praecipuae auctoritatis fuerunt: institutus a Balbo Luciliq, a Gallo Aquilio instructus est. Etiam Sexti Papirii et Gai Iuventii responsa magna cum diligentia a Servio audiebantur. Gallum Aquilium, qui tum iuris scientia excellebat, Servius in Cercinam insulam secutus est. Cercinae multi eius libri scripti sunt.
Haec taliaque fuerunt fundamenta laudis Servii futurae.
Jak gdyby tą zniewagą dotknięty Serwiusz zajął się prawem cywilnym i słuchał zwłaszcza tych, którzy byli wówczas szczególnym autorytetem: został wykształcony przez Lucjusza Balbusa, został nauczony przez Gajusza Akwiliusza. Także Sekstusa Papiriusza i Gajusza Juwencjusza odpowiedzi były słuchane z wielką uwagą przez Serwiusza. Serwiusz poszedł na wyspę Cercynę za Gajuszem Akwiliuszem, który wtedy wyróżniał się znajomością prawa. Na Cyrcenie jego liczne księgi zostały napisane.
Te tak wielkie księgi były podstawą przyszłej sławy Serwiusza.
ROZDZIAŁ 14
XIV. O urzędach i urzędnikach
Servius Sulpiciusfilio suo de magistratibus populi Romani narrat: „Exactis regibus Romae consules constitutu sunt, penes quos domi bellique summum ius est. Postea populus Romanus consulibus alios etiam magistratus addidit, velut censores, qui censum agunt, et praetores. Magistratus, qui iura in civitate regunt, in magnis senatus consulta sequuntur. Leges consensu populi non magistratuum imperio constituuntur. Plebs autem tribunos sibi creavit, qui sunt velut magistratus plebeii. Dicti sunt tribuni a tribubus, quia tribuum suffragio creantur. Viri boni est magistratui praeesse”.
Serwiusz Sulpicjusz opowiada swojemu synowi o urzędnikach ludu rzymskiego: „Po wypędzeniu królów z Rzymu powołano konsulów, przy których jest najwyższe prawo w czasie wojny i pokoju. Potem lud rzymski dodał konsulon także innych urzędników, na przykład cenzorów, którzy dokonują spisu, i pretorów. Urzednicy, którzy wytyczają prawa w mieście, w rzeczach doniosłych idą za rządami Senatu. Ustawy za zgodą ludu nie rozkazem urzędników są ustalane. Plebs wybrał sobie natomiast trybunów, którzy są niby urzednikami plebejskimi. Zostani nazwani trybunami przez kurię, przez którą to byli wybierani. Prawego męża rzeczą jest sprawowanie urzędu.
ROZDZIAŁ 15
XV. Pouczeń Serwiusza ciąg dalszy
„Moderata est consulum potestas, est enim ab eisprovocatio. Relicta est tamen consulibus potestas coercendi et in vincula publica ducendi. Ad tempus dictatoribus summa potestas datur. A dictatoribus provocandi ius non est. Censores constituti sunt, nam consules censui agendo non suffecerunt. Quia consules, bellis finitimis occupati, ius in Urbe reddere non poterant, praetores creati sunt ad ius in Urbe reddendum. Quaestores autem aerario populi Romani praesunt et ab eo dicti sunt, quod inquirendae et conservandae pecuniae causa creatur”.
Umiarkowana jest władza ludu, jest bowiem od nich odwołanie. Została natomiast pozostawiona konsulom władza karania i doprowadzania do więzień publicznych. Na ściśle określony czas dyktatorom dana jest najwyższa władza. Od dyktatorów nie ma prawa odwołania. Cenzorowie zostali powołani, bowiem konsulowie nie mogli podołać dokonywaniu spisów. Ponieważ konsulowie, wojnami granicznymi zajęci, prawa w mieście wymierzać nie mogą, pretorzy zostali wybrani do wymierzania prawa w mieście. Kwestorzy są natomiast postawieni na czele skarbca narodu rzymskiego i od niego nazwani zostali, dlatego że powołani zostali do poszukiwania i przechowywania pieniędzy.
ROZDZIAŁ 16
XVI. Nieważny testament
Ad Servium in tablino sedentem et Mucii volumina legentem libertus aliquando accessit et: „Publius Silius - inquit - adest te de iure consulere cogitans”. Servius advenienti obviam iit. In tablino postea sedentes inter se ambo colloquebantur. Servio adhortante Publius Silius mox ad causam suam venit. Consulenti Servius respondit: „Qui testamenti factionem non habet, testari non potest. Testamentum eius non valet: non sunt testamenti tabulae, quas conscripsit”. Viro prudenti gratias agens Publius Silius abiit.
Do Serwiusza siedzącego w gabinecie i Mucjusza czytającego tomy, przyszedł kiedyś wyzwoleniec i powiedział: „Publiusz Syliusz - powiada - jest obecny chcąc ciebie o prawo zapytać”. Serwiusz wychodzący naprzeciw wyszedł. W gabinecie później między sobą obydwaj rozmawiali: Serwiusz zachęca Publiusza Syliusza, by wnet do swej sprawy przystąpił. Pytającemu Serwiusz odpowiedział: „Kto nie ma zdolności do sporządzenia testamentu, nie może sporządzić testamentu. Jego testament nie jest ważny: nie są testamentem tabliczki, które on zapisał”. Mężowi mądremu wdzięczność wyrażający Publiusz Syliusz wyszedł.
ROZDZIAŁ 17
XVII. Na forum
Servium Sulpiciumtransverso foro ambulantem Alfenus Varus, Aulus Ofilius aliique comitantur. De iure civili eum consulentibus Servius respondet. Auditores de responsis eius primum disputant, deinde ipsi Servium de rebus ad ius spectantibus interrogant. Dissentientibus Alfeno Auloque iuris peritus rem explicat: „Diei adiectio pro reo est. Itaque quotiens in obligationibus dies non ponitur, praesenti die pecunia debetur:. Ab Alfeno Varo de dierum computatione deinde interrogatus haec dicit: „Tempus continuum ex continuis, tempus vero utile ex utilibus diebus constat. Est igitur utilis dierum computatio, cum utiles tantum dies computamus”.
Serwiuszowi Sulpicjuszowi przechadzającemu się po rynku towarzyszą Alfenus Varus, Aulus Ofilius i inni. Serwiusz odpowiada pytającym jego o prawo cywilne. Słuchacze rozprawiają o jego odpowiedziach, potem sami Serwiusza o rzeczy odnoszące się do prawa pytają. Wobec sporu pomiędzy Alfenusem i Anulusem prawnika rzecz wyjasnia: „Zamieszczenie terminu jest na korzyść dłużnika. Toteż ilekroć w zobowiązaniach dzień nie jest wyznaczony, pieniądze należą się w dniu dzisiejszym. Przez Alfenusa Walusa zapytany o liczenie dni, następnie tak mówi: „Termin ciągły z ciągłych, zaś użyteczy termin stwierdza się z użytecznych dni. Jest zatem korzystne liczenie dni, gdy tylko użyteczne dni wliczymy”.
ROZDZIAŁ 18
XVIII. Sława wielkich prawników
Dicendi facultas plurimas vero gratias, firmissimas amicitias, maima studia peperit. Sed bona semper et magna eorum quoque fama fuit, qui iuris peritia excellebant. Clari sunt Tiberius Coruncanius, qui primus profiteri coepit, et Sextus Aelius, quem Ennius laudavit. Quibus tamen clariores sunt Publius Mucius et Brutus, vir optimus et iuris peritissimus, et Manilius, qui libris suis fundaverunt ius civile. Clarissimus autem horum omnium est Quintus Mucius, Publii filius, pontifex maximus, qui ius civile primus generatim constituit. Sed vir aetatis suae doctissimus nemo nisi Servius Sulpicius Rufus appellatus est.
Sztuka mówienia zrodziła naprawdę najliczniejsze wdzięczności, najtrwalsze przyjaźnie, największe namiętności. Lecz dobra zawsze i wielka także tych sława była, którzy znajomością prawa się wyróżniali. Sławni są Tyberiusz ..., który pierwszy zaczął wykładać i Sekstus Eliusz, którego Eniusz pochwalił. Od których jednak sławniejsi są Publiusz Mucjusz i Bartus, mąż najlepszy i prawnik najbardziej doświadczony, i Maniliusz, którzy w księgach swoich utrwalili fundamenty prawa cywilnego. Najsławniejszy natomiast z tych wszystkich jest Kwintus Mucjusz, syn Publiusza, najwyższy kapłan, który prawo cywilne jako pierwszy usystematyzował. Ale mężem swego wieku najbardziej uczonym nazwany został nikt inny tylko Serwiusz Sulpicjusz Rufus.
ROZDZIAŁ 19
XIX. Dawna ustawa
Servii filius in schola magistri legem duodecim tabularum cognovit. Qua de causa nunc tota Servii domus lege illa a puero recitata resonat: „Si in ius vocat, ito. Si pedem struit, manum inicito. Iudicatis triginta dies iusti sunto. Post deinde manus iniectio esto. In ius ducito. Ni iudicatum facit, secum ducito, vincito aut nerwo aut compedibus quindecim pondo, ne maiore, aut si volet, minore vincito. Si volet, suo vivito. Ni suo vivit, qui eum vinctum habebit, libras farris in dies dato. Si volet, plus dato. Tertiis nundinis, in partis secanto”. Perceptis his verbis Servius dicit: „Hanc legem acerrimam mos publicus iam dudum repudiavit”.
Syn Serwiusza w szkole nauczyciela poznał Ustawę XII Tablic. Z tej przyczyny teraz cały dom Serwiusza rozbrzmiewa tą ustawą recytowaną przez chłopca: „Jeżeli woła do sądu przed prawem, niech idzie. Jeśli pozwany zbiera się do ucieczki, niech rękę nakłada. Sądzeni niech mają termin 30 sprawiedliwych dni. Potem jednak niech będzie nałożona kara. Niech prowadzi do sądu. Jeśli nie zrobił co zasądzone, niech przyprowadzi z sobą, niech zwiąże sznurkiem lub w dyby o wadze 15 funtów, nie więcej, lub jak chce niech zwiąże mniej. Jeśli chce niech się utrzymuje ze swego, funt zboża na dzień niech da. Jeśli chce, niech da więcej. W dniu trzecim targowym niech posiekają na kawałki”. Rozumiejąc jej słowa Serwiusz mówi: „Tę ustawę najsurowszą już dawno publiczny zwyczaj odrzucił”.
ROZDZIAŁ 20
XX. O dobrym prawniku
Iuris consultus legum peritus esse debet. Sed non potest aequum ab iniquo subtiliter discernere, qui legum verba solum tenet. Recte Marcus Tullius dicit artem iuris civilis apud Servium Sulpicium esse. Servius enim non tam a praetoris edicto quam penitus e intima philosophia hauriendam esse iuris disciplinam putat: dialecticam attulit ad ea, quae prius confuse ab aliis aut respondebantur aut agebantur; adiunxit iuri civili et loquendi elegantiam, quae ex dictis eius facillime perspici potest. Itaque Servius studiose et frequenter a plurimis auditur.
Prawnik powinien być znawcą ustaw. Lecz nie może tego, co sprawiedliwe od tego, co niesprawiedliwe całkowicie rozróżnić, który słów ustaw tylko się trzyma. Słusznie Markus Tuliusz mówi, że sztuka prawa jest przy Serwiuszu Sulpicjuszu. Serwiusz bowiem nie tak jak od pretora edyktu, którego wewnątrz najgłębszej filozofii umiejętność prawa należy czerpać, uważa: dialektykę dodał do tych rzeczy, które wcześniej były zmieszane przez innych lub odpowiadane lub prowadzone dodał prawu cywilnemu wykwintność wymowie którą w wypowiedzi jego najłatwiej można dostrzec. Toteż Serwiusz gorliwie i często przez licznych jest słuchany.
ROZDZIAŁ 21
XXI. Porażka w wyborach
Anno ab Urbe condita sescentesimo nonagesimo primo Servius Sulpicius Rufus consulatum frustra petiverat. Comitiis consularibus, quae Marcus Tullius Cicero habuerat, Decimus Iunius Silanus et Lucius Licinius Murena consules facti erant, Servius autem Sulpicius et Lucius Sergius Catilina repulsam tolerant. Quorum Catilina, repulsa accepta commotus, bellum rei publicae fecit. Servius Sulpicius, iuris peritus, iure ac legibus competitorem, qui vicerat, superare statuit. Itaque Lucium Licinium de ambitu accusavit.
Murena hodie a Marco Tullio appud iudices defendetur. Qui in forum mox advenerint, Marci Tulli orationem audient. Cuius auxilio Murena certe absolutus erit.
W roku 691 od założenia miasta Serwiusz Sulpicjusz Rufus daremnie ubiegał się o urząd konsula. Na zgromadzeniu ludowym, któremu przewodniczył Markus Tuliusz Cicero, Decymus Juniusz Sylanus i Lucjusz Licyniusz Murena zostali wybrani konsulami, natomiast Serwiusz Sulpicjusz i Licjusz Sergiusz Katylina ponieśli klęskę. Z nich Katylina, doznaną klęską poruszony, wojnę miastu wypowiedział. Serwiusz Sulpicjusz, prawnik, postanowił pokonać konkurenta, który zwyciężył, prawem i ustawami. Toteż Lucjusza Licyniusza o niedozwolone zabiegi oskarżył.
Murena dzisiaj przez Marca Tuliusza przed sędziami jest broniony. Ci którzy na rynek przybędą, usłyszę mowę Marka Tuliusza. Z jego pomocą Murena z pewnością uwolniony będzie.
1