P. Oleś, Wprowadzenie do psychologii osobowości, Scholar 2003
11.2. JAK CZŁOWIEK REALIZUJE PROGRAM INDYWIDUALNY - PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA
11.2.1. Geneza i ogólne założenia
Psychologia humanistyczna koncentruje się na możliwościach rozwojowych człowieka: "Nigdy nie zrozumiemy ludzkiego życia, jeśli nie weźmiemy pod uwagę jego najwyższych dążeń. Rozwój, samorealizacja, dążenie do zdrowia, poszukiwanie tożsamości i autonomii, tęsknota za doskonałością (wyrażając się inaczej, dążenie "ku górze") muszą być teraz bezwarunkowo przyjęte jako szeroko rozpowszechnione, a być może, powszechne dążenia ludzkie" (Maslow, 1990, s. 13). Przesłanie psychologii humanistycznej zaowocowało teorią osobowości zdrowej i koncepcją potencjału rozwojowego organizmu. Psychologowie skupieni w tym nurcie przyjęli, że istnieje wewnętrzny, zakodowany w biologii program rozwojowy, który - o ile nie zakłócą go czynniki zewnętrzne - doprowadzi do pełnego rozkwitu osobowości. Ich prace nawiązują do odkryć i teorii Kurta Goldsteina (1939) na temat samorealizacji.
W okresie I wojny światowej Goldstein jako lekarz zajmował się następstwami uszkodzeń mózgu. Zwrócił wówczas uwagę, że przy całej różnorodności objawów, pacjenci posiadali pewne wspólne właściwości, odróżniające ich funkcjonowanie od ludzi zdrowych. Osoby zdrowe charakteryzują się giętkością reakcji i zdolnością do abstrakcyjnego ujmowania rzeczywistości, tymczasem pacjenci z organicznymi uszkodzeniami mózgu na ogół tracili tę właściwość, nie umieli oderwać się od bezpośredniego wpływu sytuacji, a więc na przykład robili to, co inni, zamiast realizować własny program działań, dosłownie rozumieli sens słów, nie modyfikowali zachowania pomimo niepowodzeń, wydawało się, że utracili zdolność planowania działań i odraczania gratyfikacji, a także uczenia się rzeczy nowych. Obserwacje te sugerowały, że zdrowy organizm wyposażony jest w mechanizmy samoregulacji i samorozwoju, jakby wewnętrzny, elastyczny program prorozwojowych działań w zmieniającym się świecie. Program ten zapewnia plastyczność reakcji i utrzymuje tendencję rozwojową w sprzyjających i niesprzyjających warunkach. Główną właściwością organizmu jest tendencja do samorealizacji.
Uczynienie z organizmu wzorca dla funkcjonowania i rozwoju osobowości każe przyjrzeć się tym szczególnym właściwościom, dzięki którym organizm znalazł się w centrum zainteresowania. Chcąc poznać i zrozumieć funkcjonowanie organizmu, nie można poprzestać na poznaniu jego części czy organów, trzeba koniecznie wiedzieć, jaką funkcję pełnią one w całości systemu, a nawet więcej, trzeba znać zasadę organizującą całość, wtedy dopiero daje się uchwycić znaczenie i funkcje poszczególnych części (idea holizmu). Organizm trzeba traktować jako system - i tak też go badać - akcentując wewnętrzną integrację i spójność działań. Istotny jest też kontekst środowiskowy, czyli tło lub układ odniesienia dla aktywności organizmu (nawiązanie do psychologii postaci). Poznanie skupione na poszukiwaniu zasady integrującej całość, uchwyceniu i opisaniu sprzężeń zwrotnych oraz zmierzające do wydobycia kierunku i celu zmian w systemie jest znacznie bardziej efektywne, jeśli koncentruje się na intensywnym badaniu jednostki, zamiast badania wielu ludzi pod kątem wybranej funkcji (Goldstein, 1939).
Początki psychologii humanistycznej łączą się z powołaniem pierwszego i najbardziej wpływowego czasopisma Joumal oj Humanistic Psychology (1961). Podstawowe postulaty tego nurtu - w wersji proponowanej przez Jamesa Bugentala (1978) - dotyczą człowieka, który:
jest czymś więcej niż sumą swoich części;
istnieje w środowisku ludzkim;
jest świadomy;
dysponuje wyborem;
działa celowo (s. 325-327).
Autorami wiodących teorii w ramach psychologii humanistycznej są Abraham Maslow i Carl R. Rogers. Na koncepcji Abrahama Maslowa (1986; 1990) odcisnęły swe piętno doświadczenia życiowe. Maslow wychował się w Nowym Jorku, na Brooklynie, w ubogiej rodzinie imigrantów z Rosji, pochodzenia żydowskiego. Izolacja społeczna i ciężkie warunki materialne położyły się cieniem na jego dzieciństwie. Jako młody, zdolny człowiek stosunkowo wcześnie obronił doktorat (na temat zachowania seksualnego u małp). Własne doświadczenia związane z wychowaniem dzieci uświadomiły mu, że nie akceptuje podejścia behawiorystycznego. Ale rodzaj prawdziwego nawrócenia i zwrot ku humanistycznej alternatywie w psychologii przeżył po ataku japońskim na Pearl Harbar (grudzień 1941). W wielkich miastach Stanów Zjednoczonych organizowano wówczas czarne marsze, milczące patetyczne demonstracje, eksponujące tragiczne skutki ataku Japończyków. Parady organizowano w celu uzyskania społecznego poparcia dla decyzji przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny. Maslow nie odczuwał jednak gniewu ani chęci odwetu i zemsty, patrzył na to przerażające widowisko jako na wyraz ludzkiej nędzy, dramatyczny obraz zniszczeń, jakie niesie wojna, a zarazem jak na zbiorową projekcję nienawiści, agresji i destrukcji sił drzemiących w naturze człowieka i wyeksponowanych przez Freuda. Oglądał te obrazy - jak wspomina w swej biografii - ze łzami w oczach i wtedy właśnie podjął solenne postanowienie, iż postara się udowodnić, że człowiek jest zdolny do osiągnięć, rozwoju i twórczości, że w ludzkiej naturze kryją się nie tylko popędy do agresji, zniszczenia, ale znacznie ważniejsze od nich potencjalności zdrowia, siły i szczęścia. Postanowił wówczas zająć się badaniem ludzi, którzy wydają się psychologicznie najzdrowsi.
11.2.2. Teoria samoaktualizacji Abrahama Maslowa
Zainteresowania Maslowa zdrowiem i rozwojem osobowości poprowadziły go w kierunku studium biografii ludzi, których można uznać za żyjących pełnią życia i rozwijających własny potencjał nierzadko w działaniach twórczych. Tak jak teorie psychodynamiczne powstawały na podstawie analiz przypadków klinicznych, tak Maslow zajął się badaniem zjawisk "z drugiej strony krzywej normalnej" - obrazujących procesy indywidualnego wzrostu, twórczości, szczęścia, spontanicznej ekspresji siebie, ekscytacji wynikłej z życiowych pasji czy pełni kontaktu ze światem, ludźmi i własnymi przeżyciami.
11.2.2.1. Podstawowe tezy i podstawowe potrzeby
Podstawowe tezy teorii sformułowane przez Maslowa (1986) są następujące:
1- człowiek ma wrodzoną, biologicznie uwarunkowaną naturę;
2 - natura jest częściowo indywidualna, częściowo gatunkowa;
3 - możliwe jest naukowe zbadanie wewnętrznej natury;
4 - natura jest neutralna lub dobra, złe właściwości są reakcją przeciw frustracji potrzeb;
5 - rozwój zgodny z naturą jest zdrowy, owocny i szczęśliwy;
6 - jeżeli rdzeń osobowości (natura) zostanie odrzucony lub stłumiony, jednostka zachoruje;
7 - natura jest słaba, delikatna i subtelna, łatwo ustępuje nawykowi, presji kulturowej lub środowiskowej;
8 - mimo swej słabości odrzucona natura nie zanika, ale trwa w głębi i domaga się aktualizacji;
9 - te wszystkie twierdzenia dotyczące wewnętrznej natury muszą być połączone z koniecznością stosowania dyscypliny i wyrzeczeń oraz z frustracją, cierpieniem i tragedią. O ile doświadczenia te odkrywają, rozwijają i spełniają naszą wewnętrzną naturę, o tyle są to doświadczenia pożądane. Coraz bardziej jest widoczne, że doświadczenia te mają coś wspólnego z poczuciem dokonania i wzmocnieniem naszego ja, a przez to samo z poczuciem zdrowego szacunku dla samego siebie i większej pewności (s. 12).
Wyrażona w tych postulatach koncepcja człowieka uwrażliwia na specyfikę relacji między osobą a środowiskiem; stawia wysokie wymagania przed rodziną, szkołą, instytucjami i grupami społecznymi. Kultura i środowisko mogą sprzyjać spontanicznemu rozwojowi poprzez zapewnienie odpowiednich warunków. Chodzi zwłaszcza o akceptację i szacunek dla indywidualnej linii rozwoju, która nie musi być zgodna z dominującymi w środowisku tendencjami lub trendami kulturowymi. Z drugiej strony, zapewnienie korzystnych warunków nie sprowadza się do ochrony jednostki przed stresem i frustracją (np. towarzyszenie członkowi rodziny w cierpieniu i umieraniu może być doświadczeniem, które pomaga dostrzec wartość życia i kontaktów międzyosobowych oraz wymaga radzenia sobie z uczuciami bólu i lęku - i w ten sposób sprzyja dojrzałości jednostki).
Jakie są konsekwencje niesprzyjających warunków środowiskowych? Presja otoczenia może blokować zdrowy rozwój zgodny z wewnętrznym programem samoaktualizacji (kultura zadaje gwałt naturze), a nadmierna ochrona uniemożliwia spełnienie potrzeby szacunku (wobec siebie) i hartowanie osobowości w konfrontacji z trudami życia. To właśnie kultura i niesprzyjające środowisko są ostatecznym powodem większości zaburzeń.
Człowiek z natury dąży do aktualizacji wewnętrznych potencjalności, samoaktualizacja jest fundamentalnym dążeniem człowieka. Istnieją jednak co najmniej cztery potrzeby bardziej podstawowe od potrzeby samoaktualizacji:
potrzeby fizjologiczne - najbardziej elementarne potrzeby pożywienia, wody, snu, których deprywacja zaburza funkcjonowanie organizmu, w tym i czynności psychiczne;
potrzeba bezpieczeństwa - braku zagrożeń, unikania bólu, cierpienia i lęku, a także porządku i stabilności w środowisku oraz redukowania niepewności przez przyjęcie układu odniesienia - światopoglądu - dzięki, któremu świat staje się zrozumiały;
potrzeba przynależności i miłości - człowiek pragnie być akceptowany i kochany, tworzyć jedność z kimś, kto może obdarzyć go uczuciem, przynależeć do grupy lub wspólnoty;
potrzeba szacunku - szacunku dla siebie samego i szacunku ze strony innych, pragnienie, by sprostać zadaniom, mieć osiągnięcia i być postrzeganym przez innych i przez samego siebie jako osoba kompetentna i skuteczna.
Potrzeby te ułożone są hierarchicznie, im potrzeba niżej w hierarchii, tym silniej się ujawnia. Liczne obserwacje potwierdzają regułę, że w przypadku braków żywnościowych wielu ludzi zapomina o potrzebach wyższych. Ktoś, kto spędza trzy dni w teatrze opanowanym przez terrorystów, chce przede wszystkim wyjść cało z tej opresji, nie podziwia zachodów słońca, nie pragnie kontynuacji doznań estetycznych i nawet nie boleje nad tym, że jego godność została narażona na szwank. Zaspokojenie potrzeb podstawowych jest konieczne dla prawidłowego funkcjonowania, toteż ich znacząca frustracja na dłuższą metę powoduje zaburzenia zdrowia psychicznego.
Potwierdzenie koncepcji potrzeb podstawowych Maslowa przyniosły dane z kręgu psychologii klinicznej. Rene Spitz opisał charakterystyczną postać depresji - depresję anaklityczną - która ma miejsce w przypadku przerwania więzi symbiotycznej między matką a niemowlęciem w wieku 6-18 miesięcy, gdy brak kontaktu trwa dłuższej niż 3 miesiące. Po początkowej reakcji protestu i rozpaczy, dziecko popada w całkowitą bierność, apatię, pojawiają się niepokój oraz zaburzenia fizyczne, w tym spadek wagi i obniżenie odporności. Zdarzają się nawet przypadki śmierci dziecka. Analogiczna reakcja występuje u małp (rezusów) pozbawionych kontaktu z matką lub jej substytutem (za: Rosenhan, Seligman, 1994, s. 374). Trzeba dodać, że reakcja depresyjna mija, gdy kontakt z matką zostaje przywrócony - co jest w pełni zgodne z teorią Maslowa. Gwoli ścisłości trzeba zaznaczyć, że opisane zjawisko nie jest powszechne, to znaczy, że nie zachodzi u każdego dziecka pozbawionego kontaktu, być może decyduje obecność substytutu, zastępczego obiektu uczuć.
11.2.2.2. Samoaktualizacja
Zaspokojenie potrzeb pozwala na ujawnienie się tendencji do samoaktualizacji i grupy potrzeb wyższych wchodzących w jej skład, np. estetycznych, poznawczych, moralnych, religijnych. Potrzeba samoaktualizacji motywuje człowieka do spełniania gatunkowych i indywidualnych (unikalnych) potencjalności, co oznacza wychodzenie poza potrzeby niższe.
Nie można oczekiwać, że ludzie będą spełniać swe wrodzone potencjalności, dopóki pochłonięci są niższymi, bardziej podstawowymi potrzebami. Osamotnieni i odrzuceni przez otoczenie, poszukują przede wszystkim akceptacji i miłości oraz usiłują potwierdzić własną wartość. Niemniej jednak, im bardziej potrzeby podstawowe były zaspokojone we wczesnym okresie życia, tym większa odporność na ich frustrację u człowieka dorosłego. Krótko mówiąc, osoba wychowująca się w bezpiecznym i kochającym środowisku może do pewnego stopnia obyć się bez gratyfikacji tych potrzeb, będąc człowiekiem dorosłym, nie tracąc jednocześnie zdolności do samoaktualizacji.
Przypomnijmy jeszcze operacyjną definicję potrzeby podstawowej: "1. jej brak rodzi chorobę, 2. jej obecność zapobiega chorobie, 3. jej przywrócenie leczy chorobę, 4. w pewnych (bardzo skomplikowanych) sytuacjach, które pozostawiają możliwość wolnego wyboru, osoba dotknięta brakiem woli zaspokoić tę potrzebę niż inne, 5. jest w stanie nieczynnym, nieaktywna lub funkcjonalnie nieobecna u osoby zdrowej" (Maslow, 1986, s. 27). Potrzeba podstawowa (instynktowa) odczuwana jest jako świadoma lub nieświadoma tęsknota lub pragnienie, któremu towarzyszy dotkliwe uczucie braku. Niezaspokojone potrzeby podstawowe mogą zdominować dążenia człowieka, mamy wtedy do czynienia z motywacją - braku. Osoba prześladowana dąży do uzyskania poczucia bezpieczeństwa, a ofiara mobbingu szuka możliwości potwierdzenia własnej wartości. Zaspokojone potrzeby podstawowe są jakby uśpione, nie pamiętamy o nich, zupełnie jak ze zdrowiem z fraszki Kochanowskiego - dopiero brak staje się odczuwalny.
Inaczej działa motywacja na poziomie wyższym - samoaktualizacji. Spełnienie potrzeb wyższych jest kwestią wyboru. Indywidualne potencjalności domagają się realizacji, jednak nie wiąże się z tym żaden przymus. Po prostu osoba, spełniając je, czuje się lepiej, niż kiedy ich nie spełnia. Więcej, w tym pierwszym przypadku ma szanse na poczucie szczęścia i indywidualny rozwój; w drugim - najczęściej czuje się nieszczęśliwa, niespełniona, pozbawiona sensu i radości życia. Motywacja, nazywana przez Maslowa motywacją - istnienia, funkcjonuje według zasady "apetyt rośnie w miarę jedzenia". Aktywność służąca zaspokojeniu potrzeb wyższych nie redukuje ich, ale jeszcze je nasila. Kiedy zainteresuje nas kultura Dalekiego Wschodu, pragniemy wiedzieć na ten temat coraz więcej, poznać literaturę i filozofię, dzieła artystyczne i zabytki, odwiedzić klasztor buddyjski, poznać tajniki medytacji, itd. Osoba motywowana potrzebami istnienia nie pyta o sens życia, gdyż doświadcza jego oczywistości, nie szuka szans rozwoju osobistego, gdyż właśnie przechodzi ten proces, nie zastanawia się, czym jest szczęście, gdyż odczuwa chwile intensywnego poczucia szczęścia - doświadczenia szczytowe.
Dwa poziomy motywacji wyróżnione w teorii Maslowa (1990) funkcjonują według odmiennych zasad. Motywy braku wiążą się ze stanami napięcia, które wymaga redukcji, jak w sytuacji głodu, deprywacji snu, fizycznego zagrożenia lub skrajnie niskiej samooceny. Motywacja opanowana jest wtedy przez dążenie do wyrównania braku i zredukowania napięcia. Poznanie na tym poziomie zdominowane jest poszukiwaniem możliwości spełnienia potrzeb-braku (deficiency-needs), dlatego człowiek postrzega ludzi i rzeczy pod kątem własnych potrzeb i użyteczności ("Głodnemu chleb na myśli").
Na drugim poziomie motywacji mówimy o motywach-istnienia, które aktywizują dążenia do wzrostu i wzbogacania doświadczeń, a zwłaszcza realizacji tzw. wartości-istnienia (being-values). Poznanie staje się wartością samą w sobie; stosunek osoby do rzeczywistości nacechowany jest żywym i bezinteresownym zainteresowaniem, a niekiedy nawet postawą kontemplacyjną. Człowiek dociera do istoty rzeczy, poznaje świat z radością i zapałem, nie naginając rzeczywistości do własnych potrzeb ani nie wykazując skrzywionej wrażliwości poznawczej na to, czego mu brak. Ujemną stroną utrwalonej postawy kontemplacyjnej jest jej możliwe ograniczenie aktywności, a zwłaszcza dążeń osobistych i odpowiedzialności za innych ludzi.
Samoaktualizacja dokonuje się poprzez realizację wartości. Maslow (1990) poświęcił wiele energii studiowaniu biografii i badaniu jednostek najzdrowszych w populacji, ludzi dojrzałych, twórczych, wybitnych. Studia przypadków, w kontraście do podejścia klinicznego skupionego na nerwicy, bólu i cierpieniu, dotyczyły osób zdrowych, będących wzorcami dojrzałości. Maslow poszukiwał cech wspólnych, a zarazem wyróżniających te osoby na tle innych, przeciętnych ludzi. Uzyskał w ten sposób psychologiczny portret osoby w procesie samoaktualizacji oraz listę wartości istnienia, wokół których skupiają się cele i dążenia osób zdrowych. A oto główne charakterystyki osoby dojrzałej (Maslow, 1990, s. 217-244):
1) sprawna percepcja rzeczywistości: realizm, docieranie do istoty rzeczy, nieuleganie pozorom;
2) akceptacja siebie, innych i świata natury;
3) spontaniczność, prostota i naturalność;
4) koncentracja na zadaniach, a nie na sobie;
5) dystans wobec rzeczywistości, potrzeba prywatności;
6) autonomia, aktywność i niezależność od kultury i otoczenia;
7) ciągła świeżość ocen i bogactwo uczuć;
8) obecność doświadczeń mistycznych i doznań szczytowych;
9) poczucie wspólnoty z innymi ludźmi;
10) głębokie uczuciowe kontakty z innymi ludźmi, zdolność do prawdziwej przyjaźni;
11) demokratyczna struktura charakteru;
12) odróżnianie środków i celów, dobra i zła;
13) filozoficzne, niezłośliwe poczucie humoru;
14) twórczość, oryginalność, pomysłowość;
15) zdolność do przekraczania wpływów i ograniczeń kulturowych.
Otwartość na doświadczenie, wewnętrzne bogactwo i integracja, tolerancja i troska o innych, autonomia i twórcze podejście do życia powodują, że osoby w procesie samoaktualizacji "wznoszą się ponad swoje środowisko", a nie tylko borykają się z nim. Wśród przykładów osób spełniających większość przytoczonych kryteriów Maslow (1990) wymienia np. Abrahama Lincolna, Eleonorę Roosevelt i Alfreda Einsteina. Niewielu ludzi posiada te charakterystyki, raczej nikt nie posiada wszystkich, ale wszyscy możemy się do nich zbliżać. Skutkiem ubocznym, a jednocześnie wskaźnikiem procesu samoaktualizacji są doświadczenia szczytowe - wspaniałe chwile szczęścia, ekstazy, poczucia przekraczania ograniczeń lub quasi-mistycznego zjednoczenia ze światem, kosmosem.
Człowiek może mieć opory przed podjęciem wyzwania samoaktualizacji. Nie tylko z powodu nastawienia środowiska i utrudniających samoaktualizację presji kulturowych (np. moda), ale też wskutek własnej niechęci do wysiłku lub ambiwalencji uczuciowej i lęku. Z jednej strony, osoba pragnie wzrostu, rozwoju, doskonałości, z drugiej, broni się przed tym, lęka się zaangażowania, które może pochłonąć ją bez reszty; odczuwa lęk przed niespełnieniem, ale i ucieka przed rozwojem talentu, przed misją zapisaną w psychofizycznej konstytucji. Tego rodzaju ścierające się tendencje Maslow określa mianem kompleksu Jonasza - podobnie jak on skłonni jesteśmy uciekać przed swoim przeznaczeniem.
11.2.2.3. W kierunku empirycznych weryfikacji
Jak widać, wiele tez i hipotez Maslowa na charakter spekulatywny. Czy są zatem empiryczne dane przemawiające na rzecz jego teorii? Okazuje się, że są. Badania prowadzono głównie metodami kwestionariuszowymi. W nawiązaniu do teorii samoaktualizacji powstał Personal Orientation Inventory (POI) Shostroma (1974) oraz krótki indeks samoaktualizacji (Jones, CrandalI, 1986). H. Gough (1987) włączył skalę samorealizacji do znanej metody CPI (Cali/omia Psychological Inventory), a do Testu Przymiotnikowego (ACL) skalę osobowości twórczej (Gough, Heilbrun, 1983). Choć badania metodami kwestionariuszowymi narażone są na rozmaite zafałszowania, w sposób powtarzalny udało się uzyskać wyniki świadczące o powiązaniu samoaktualizacji z otwartością na doświadczenie, stabilnością emocjonalną, poczuciem własnej wartości i poczuciem sensu życia (np. Ebersole, Humphreys, 1991; Rowan, Compton, Rust, 1995).
Warto dodać, że badacze, którzy nie nawiązują wprost do teorii Maslowa, przyczynili się również do empirycznej weryfikacji niektórych jej tez. Przykładem jest koncepcja autodeterminacji, podkreślająca znaczenie wewnętrznej motywacji, to jest naturalnego dążenia człowieka do sprostania rozwojowym i środowiskowym wyzwaniom dla czystej satysfakcji, w przeciwieństwie do motywacji zewnętrznej - sterowanej nagrodami, oczekiwaniami środowiska albo poczuciem powinności. Motywacja wewnętrzna wywodzi się z trzech potrzeb: (1) kompetencji - czyli wpływu na zdarzenia i efekty działań, (2) autonomii - czyli działania w poczuciu wolności i swobody wyboru, (3) powiązań - czyli troski o innych oraz poczucia bliskości i więzi z ludźmi. Działania wyrastające z tych potrzeb mają zapewniać integrację wewnętrzną i poczucie wspólnoty ze społecznością (Deci, Ryan, 1991).
Inny przykład to analiza doświadczenia przepływu (flow) - stanu intensywnego zaangażowania w jakąś formę aktywności, która tak pochłania uwagę, że człowiek zatraca poczucie czasu i granic między sobą a światem zewnętrznym, traci dystans do wykonywanej czynności, a w efekcie czuje się spełniony i szczęśliwy - mówimy, że robi coś dla przyjemności, angażuje się całym sobą (Csikszentmihalyi, 1998).
Podsumowując, dostajemy, z jednej strony, teorię potrzeb (podstawowych), która została niemal bez zastrzeżeń zaakceptowana przez psychologów zajmujących się dziećmi i wpływem relacji z otoczeniem na ich rozwój emocjonalny, z drugiej strony - inspirującą teorię rozwoju osobowości w oparciu o wewnętrzny, biologicznie zakodowany program (zdolności) i aktywność własną podmiotu wybierającego wartości-cele. Akcent na świadomą motywację i twórczość stał się inspiracją do badań dotyczących zdrowia i dojrzewania osobowości. Interesujące i kontrowersyjne zarazem są tezy Abrahama Maslowa o naturze ludzkiej i (destrukcyjnej) roli kultury. Maslow krytykowany jest za nieprecyzyjny język i mieszanie ideologii z psychologią, czego wyrazem są przekonania na temat natury ludzkiej, tezy o samoaktualizacji i uprawianie nauki w sposób sugerujący przesłanie dla świata.
Na tle teorii Maslowa można sformułować istotne kontrowersje dotyczące motywacji. Czy jest tak, że człowiek, którego potrzeby podstawowe zostają sfrustrowane, schodzi na poziom motywacji-braku - jak można wnosić z teorii Maslowa - czy też odwrotnie, niższe struktury i procesy motywacyjne, skupione na redukowaniu napięć, ustępują na rzecz wyższych, polegających na wzbudzaniu napięć - motywacja reaktywna zostaje podporządkowana pro aktywnej - jak pisze Gordon W. Allport? Dalej, czy podstawowe potrzeby człowieka dotyczą fizjologii, bezpieczeństwa, miłości i szacunku, czy też najbardziej fundamentalną jest potrzeba sensu życia, jak postuluje Victor E. Franki? Na pytania te częściowo daje odpowiedź Maslow, twierdząc, że osoby, których dzieciństwo przebiegało w szczególnie sprzyjającej atmosferze (bezpieczeństwa i miłości), jako osoby dorosłe nie muszą podlegać determinizmowi potrzeb podstawowych.
Ludzkość odznacza się szczególną pomysłowością w zakresie celowego frustrowania potrzeb podstawowych. W przeszłości znane były kary fizyczne i tortury, w tym jedna z największych tortur, służąca złamaniu najtwardszych więźniów, polegała na pozbawieniu możliwości snu (potrzeby fizjologiczne). Prześladowanie innych ludzi zmierza najczęściej do odebrania im poczucia bezpieczeństwa; wśród kar stosowanych w różnych kulturach powszechna jest izolacja przez uwięzienie (potrzeba miłości i przynależności), a także odebranie praw publicznych (potrzeba szacunku).
Chodzi głównie o zaburzenia emocjonalne i zaburzenia osobowości, etiologia psychoz jest bardziej złożona.
Niekiedy uważa się, że można postawić Maslowowi zarzut błędnego koła, gdyż punktem wyjścia był dobór osób "najzdrowszych" w populacji, a punktem dojścia lista właściwości osób "najzdrowszych". Między kryterium doboru a rezultatem obserwacji można postawić znak równości - czy rzeczywiście?
Edward Deci i Richard Ryan nawiązywali do koncepcji R. White'a, niemniej zbieżność z tezami Maslowa jest równie widoczna.
2