Dylematy polskiej wsi, co będzie?

Między wiejskością a rolniczością.

Anna Michalak

1. Wstęp.

1. Zarys problematyki rozwoju wsi.

2. Definicja wiejskości i rolniczości.

3. Wyodrębnienie 5 typów wsi.

2. Rozwinięcie

2.1 Wieś tradycyjna.

2.2 Wieś - skansen.

2.3 Wieś - fabryka.

2.4 Wieś - hotel.

2.5 Nowa wieś.

3. Podsumowanie

Współcześni socjologowie często poszukują odpowiedzi na pytanie o kierunek rozwoju polskiej wsi. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie, tak jak nie ma jednolitego obrazu aktualnej sytuacji na wsi. Jedynym stałym elementem tych analiz jest >>wieś tradycyjna<<, która jednak nie jest już obecna w polskiej rzeczywistości wiejskiej. W swojej pracy spróbuję odpowiedzieć na pytanie tak często nurtujące znaczną część naszego społeczeństwa, zwłaszcza zaś mieszkańców terenów wiejskich: „Co będzie dalej z polską wsią?”.

Jednym z możliwych podejść do opisu wsi jest patrzenie na nią przez pryzmat dwóch zmiennych: wiejskości i rolniczości. Zaznaczam jednak, że wieś definiuje jako tereny sklasyfikowane tak administracyjnie. Wyłączam więc z pojęcia >>wieś<< jej związek z rolnictwem oraz specyficzną kulturą. Posługuję się przy analizie rozwoju polskiej wsi pojęciami wiejskość i rolniczość za Marią Wieruszewską, której służyły do opisu aktualnej sytuacji terenów wiejskich. >>Wiejskość<< jest specyficzną kulturą tradycyjnie związaną z obszarami wiejskimi. Warto zwrócić uwagę na system wartości, który widoczny jest w rolach społecznych, nadrzędnej pozycji społeczności wobec jednostki, czy też w stosunku do sacrum. W centrum pojęcia wiejskości znajduje się przywiązanie do ziemi jako żywicielki, a wytwory kultury są wyrazem tej zależności. Warto podkreślić całościowy charakter tej kultury jako pewnego stylu życia immanentnie związanym z wiejskimi obszarami rolniczymi. Maria Wieruszewska >>rolniczość<< ujmuje dwojako, w szerszym i węższym zakresie. Z jednej strony jako: styl życia charakterystyczny dla grupy społecznej rolników. Ale jest to także „zawód, profesja, a nie styl życia, zatem z akcentem na funkcję produkcyjną, a nie uprawą ziemi, denotowana przez parametry wąskoekonomiczne, a nie społeczno-kulturowe.” W tej pracy zamierzam korzystać z drugiego ujęcia rolniczości, gdyż jego zakres definicyjny nie przecina się z pojęciem wiejskości. Analizując wieś z perspektywy takiego ujęcia rolniczości i wiejskości mogę wyróżnić pięć typów, które w dalszej części spróbuję scharakteryzować.

TABELA NR 1

„Zróżnicowanie typów wsi z perspektywy dwóch zmiennych: wiejskości i rolniczości”

	Obecna rolniczość	Brak rolniczości
Obecna wiejskość	Typ 1 Wieś tradycyjna Typ 5 Nowa wieś	Typ 2 Wieś - skansen
Brak wiejskości	Typ 3 Wieś - fabryka	Typ 4 Wieś - hotel

TYP 1: WIEŚ TRADYCYJNA

Lucjan Kocik pisał: „Praca stanowiła formą i treść życia rodziny chłopskiej, a jej losy ściśle wiązały się z losami ziemi oraz istnieniem zagrody, stanowiły z nią organiczną, funkcjonalną i nierozdzielną całość.” Można na podstawie tego cytatu zauważyć nierozerwalność takich pojęć jak: praca, rodzina, wartości. Wynika to z faktu, że wieś tradycyjna łączyła w sobie wiejskość i rolniczość, które wzajemnie się uzupełniały i ubogacały. Mieszkaniec wsi był więc rolnikiem przepojonym charakterystyczną kulturą wiejską, które w połączeniu dawały jego rzeczywisty sposób życia.

W tym typie wsi bardzo ważnym elementem jest rodzina, którą za Janem Turowskim można nazwać >>tradycyjną rodziną chłopską<<. Wśród jej cech „zawierają się stwierdzenia o dość powszechnie występującym trójpokoleniowym charakterze rodziny, o niesamodzielności rodziny małej, kontrolowanej przez rodziny macierzyste (familie) i kręgi krewniaczo - sąsiedzkie, o wielorakich powiązaniach i zależnościach występujących między rodziną a społecznością lokalną.” Trzeba jednak podkreślić, że koniecznymi (chodź niewystarczającymi) warunkami egzystencji tradycyjnej rodziny chłopskiej jest współobecność rolniczości jak i wiejskości. Tak więc wskaźnikiem wsi tradycyjnej jest bez wątpienia przytoczony typ rodziny.

Ta autarkiczna wspólnota, w ramach której łączyły się zawód i kultura, jest już przeszłością. Z pewnością nie ma powrotu do takiej wsi, jednak jest ona podstawą do dalszych analiz. Trzeba również wspomnieć, że taka autonomiczna wieś była stosunkowo niezależna od makroskali, a współcześnie wpływu czynników zewnętrznych nie jesteśmy w stanie wyeliminować.

TYP 2: WIEŚ - SKANSEN

Kiedy wieś zostanie pozbawiona elementów rolniczych, a pozostaną elementy wiejskości to będziemy mogli obserwować rzeczywistość, którą nazwałam >>skansen<<. Ludność takiej wsi zachowa swoje tradycje, a zwłaszcza wytwory materialne, jednak będą one ukierunkowane na turystykę. Wydaje mi się, że próba pokazania wyalienowanych elementów kultury celem zobrazowania całości życia wsi, i to wsi tradycyjnej, bardzo łatwo może zakończy się fiaskiem. Nazywając ten typ wsi skansenem (który nie pociąga negatywnych konotacji) chciałam docenić próby podejmowane celem zachowania i popularyzacji zwyczajów i obyczajów wiejskich. Niestety częściej wiejskość pozbawiona rolniczości śmieszy. Bo czym są oscypki „góralskie” na katowickim dworcu kolejowym, czy w supermarkecie? Już pominę wymownym milczeniem sposób produkcji, który wykorzystuje technikę moczenia w herbacie, by uzyskany kolor był zadowalający, która to zastępuje wędzenie w dymie ze specjalnie zebranych gałązek. W tym momencie to dążenie do zachowania kultury tradycyjnej powoduje tylko eksport pojedynczych elementów, które w ten sposób tracą swój sens.

TYP 3: WIEŚ - FABRYKA

Jan Turowski przypuszcza, że „pojawi się tendencja do tworzenia ferm przemysłowych, szczególnie w zakresie tuczu bojlerów, tuczu świń, chowu kur niosek, szklarnianej i polowej produkcji warzyw.”Rolniczość wsi pozbawiona wiejskiego charakteru powoduje nastawienie na efektywną produkcję. Tradycyjna logika chłopskiego gospodarowania, która opiera się na strategii przetrwania, zostanie zastąpiona logiką nastawioną na zysk. Mechanizacja rolnictwa i zastosowanie nowoczesnych technologii przy uprawie roślin i hodowli zwierząt pozwala na obniżenie kosztów i osób potrzebnych do produkcji, a jednocześnie podniesienie wydajności gospodarstwa. Z jednej strony można by ten rodzaj wsi powiązać z problemem głodu na świecie. Masowa produkcja przez takie gospodarstwa może zaspokoić potrzeby żywności. Trzeba jednak zauważyć, że jest ona związana z krajami wysoko rozwiniętymi, podczas gdy problem niedostatku żywn0ości jest właściwy krajom Trzeciego Świata. I niestety wciąż pozostaje on aktualny, mimo nadprodukcji żywności przez kraje centrum. Koncepcja Maxa Webera stanowiąca wariant teorii ograniczonego wejścia kapitalizmu do rolnictwa, również jest warta wspomnienia. „Kluczowym pojęciem w koncepcji Webera jest pojęcie racjonalności. Kapitalizm funkcjonuje w oparciu o tzw. racjonalność formalną (formal rationality) polegającą na krańcowej ekonomizacji działań społecznych, których jedyną podstawą staje się kalkulacja środków i celów oraz kosztów i zysków. Taka kalkulacja jest obca - zdaniem Webera - tradycyjnemu chłopskiemu myśleniu.” Podsumowując wieś - fabryka jest efektem egzystencji rolniczości w oddzieleniu od wiejskości.

TYP 4: WIEŚ - HOTEL

Ten typ wsi nie został wyodrębniony i nazwany przez badaczy wsi. Zapewne dlatego, że tereny pozbawione zarówno wiejskości, jak i rolniczości są najczęściej obszarami podmiejskimi i znajdują się w polu badań socjologii miasta. Zwracam uwagę na ten typ, gdyż droga przekształceń w miejską dzielnicę mieszkalną jest podejmowana przez niektóre wsie w otoczeniu dużych miast. Powoduje to włączenie obszaru do miasta. Poszukując elementu wyróżniającego ten typ wsi chciałabym przywołać typologię rodziny wprowadzoną przez Zygmunta Seręgę. W tym wypadku można by się posłużyć typem >>rodziny o mieszanych źródłach utrzymania<<, gdzie widać wyraźny pokoleniowy podział obowiązków: starsze pokolenie zajmuje się gospodarstwem (najczęściej działką przydomową) produkując na potrzeby własne, natomiast młodsze pokolenie zajmuje się pracą pozarolniczą najczęściej w pobliskich miastach. Wydaje mi się jednak, że bardziej adekwatnym byłoby zwrócenie uwagi na >>rodziny pracownicze<<, których członkowie utrzymują się z pracy poza rolnictwem i nie posiadają własnego gospodarstwa rolnego. W tej sytuacji nie jest już konieczne związanie rodziny nuklearnej z rodzicami

TYP 5: NOWA WIEŚ

Analizując kierunki rozwoju wsi nabrałam przekonania, że wcześniej omówione rodzaje nie wyczerpują całości tematu. Uważam, że możliwe jest zachowanie i koegzystencja wiejskości i rolniczości, która jednak nie będzie utopijną chęcią powrotu do wsi tradycyjnej. Takie warunki daje na przykład rolnictwo ekologiczne, które pojawiło się wraz z „bardzo ostrą krytyką dotychczasowego stanu i tendencji rozwojowych rolnictwa w krajach wysoko rozwiniętych” Tak więc rolnictwo ekologiczne można określić „(...) jako system gospodarowania, który aktywizując mechanizmy produkcyjne przez stosowanie środków naturalnych, nie przetworzonych technologicznie, zapewnia trwała żyzność gleby i zdrowotność zwierząt oraz wysoką jakość biologiczną ziemiopłodów. Jest to system zrównoważony ekologicznie i ekonomicznie, w dużym stopniu niezależny od nakładów zewnętrznych, nie obciążający środowiska, który umożliwia rozwój wsi i rolnictwa jako bezcennych, ponadczasowych wartości samych w sobie.” Rolnictwo ekologiczne ma możliwość z powrotem przywrócić akcent na wartość ziemi, co przecież jest w centrum wiejskości. Ten typ wsi ma szansę stać się dominującym w Polsce.

Stan polskiej wsi i rolnictwa celem ustalenia kierunku rozwoju można analizować w oparciu o dane Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 roku. Uzyskane wyniki w porównaniu z danymi z badań masowych w 1996 roku pozwalają wyciągnąć poniższe wnioski:

• Nastąpił spadek ogólnej powierzchni gruntów w użytkowaniu gospodarstw rolnych z 20,8 mln do 19,3 mln ha

• Zmniejszyła się liczba gospodarstw rolnych z 3066,5 tysięcy do 2933,2 tysięcy

• Nastąpił znaczący wzrost (o 46%) gospodarstw rolnych, których użytkownicy prowadzą działalność pozarolniczą

• Zmniejszyła się o 21% ogólna liczba gospodarstw rolnych prowadzących działalność gospodarczą (rolniczą i pozarolniczą)

• Wzrasta odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim W największych gospodarstwach (o powierzchni użytków rolnych powyżej 50 ha) - 47,5%, podczas gdy w gospodarstwach o powierzchni do 50 ha - 21,4%.

Te dane pokazują, że polska wieś znajduje się w stadium transformacji, ale trudno ustalić efekt tych zmian. Konieczne jest zmniejszenie liczby ludności zatrudnionych w sektorze rolniczym celem eliminacji bezrobocia ukrytego. Potrzeba również, by działalność rolnicza była podejmowana jako świadomy wybór, a nie pełna rezygnacji kontynuacja tradycji rodzinnych. Wzrost osób z średnim i wyższym wykształceniem rodzi nadzieję na takie właśnie zmiany.

Nie zamierzałam dokonać tutaj pełnej i wyczerpującej analizy tego tematu. Ta praca nie jest i nie aspiruję do tego, aby być jednoznaczną odpowiedzią na tytułowe pytanie: co będzie? Jest to tylko głos w dyskusji o przyszłości polskiej wsi i rolnictwa. Osobiście pożądany wydaje mi się typ 5 wsi, ale doceniam wagę i potrzebę pozostałych typów. (Oczywiście z wyjątkiem wsi tradycyjnej, bo marzenia o powrocie do przeszłości są pozbawione sensu.) Podsumowując przytoczę słowa Jana Szczepańskiego: „Chłopi trzymają w rękach wiele kluczy otwierających wiele drzwi do przyszłości.” Kierunek rozwoju polskiej wsi zależy więc od postawy polskich chłopów, którzy muszą aktywnie odpowiedzieć na pytanie „Co będzie dalej z polską wsią?”

BIBLIOGRAFIA

B. Gołębiowski „Od kulturoznawstwa do Internetu”, Warszawa 2002

K. Gorlach, Z. Seręga „Socjologiczne aspekty przeobrażeń rolnictwa rodzinnego w Polsce” W: „Wieś polska w procesach transformacji ustrojowej” K. Gorlach, Z. Seręga (red.)

S. Grabowski „Gospodarstwo chłopskie wobec otoczenia rynkowego” W; „Wieś i Państwo” nr 4/1995r

L. Kocik „Między przyrodą, zagrodą i społeczeństwem”, Kraków 2000

T. Popławski „Wieś polska na rozdrożu” W „Wieś i Państwo” nr 2-3/1995r

Z. Seręga „Czynniki rozwoju lokalnego ...”, Kraków 1993

J. Szczepański „Chłopi i kultura chłopska w społeczeństwie polskim”, Warszawa 1988r.

J. Turowski „Socjologia wsi i rolnictwa”, Lublin 1995

H. Wanke „Pierwszy raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego w 2002 r.” W: „Wiadomości Statystyczne” Czasopismo GUS i PTS, wrzesień 2003

M. Wieruszewska „ >>Wiejskość a rolniczość<< - realny czy pozorny konflikt wartości.” W: „Konflikty społeczne w Polsce...” M. Malikowski, Z. Seręga (red.), Rzeszów 2000, Tom II

Hasło WIEŚ w Encyklopedii Socjologicznej

Hasło ROLNICTWO w Encyklopedii Socjologicznej

Maria Wieruszewska „ >>Wiejskość a rolniczość<< - realny czy pozorny konflikt wartości.” W: „Konflikty społeczne w Polsce...” M. Malikowski, Z. Seręga (red.), Rzeszów 2000, Tom II

Maria Wieruszewska „ >>Wiejskość a rolniczość<< - realny czy pozorny konflikt wartości.” W: „Konflikty społeczne w Polsce...” M. Malikowski, Z. Seręga (red.), Rzeszów 2000, Tom II, str. 28

Zaznaczam, że ta klasyfikacja jest autorska i jak najbardziej może być poddawana krytyce jako niepełna, czy też wybiórczo traktująca sprawę. Mimo, że w poszczególnych opisach różnych typów posługuję się rożnymi cytatami to jednak jest to subiektywna interpretacja podejść.

Lucjan Kocik „ Między przyrodą, zagrodą i społeczeństwem”, Kraków 2000, str.52

Jan Turowski „Socjologia wsi i rolnictwa”, Lublin 1995, str.148

Jan Turowski „Socjologia wsi i rolnictwa”, Lublin 1995, str.131

Turowski mówi tu o pewnej tendencji, którą można obserwować w zasadzie od lat 70. W Polsce nie były one jednak tak powszechne jak na zachodzie Europy, czy w USA.

To nawiązanie do koncepcji „wymiany nierównej”. Zaspokojenia problemów z głodem w krajach peryferii mogłoby być rozwiązane przy wydatnej pomocy krajów z centrum. Jednak takie działania mogłyby spowodować zachwianie obecnego podziały świata, więc nie jest podejmowane. Przeraża zderzenia informacji o głodujących w Afryce oraz zatapianiu zboża u wybrzeży Ameryki.

K. Gorlach, Z. Seręga „Socjologiczne aspekty przeobrażeń rolnictwa rodzinnego w Polsce” W: „Wieś polska w procesach transformacji ustrojowej” K. Gorlach, Z. Seręga (red.) ,str,15

Jan Turowski „Socjologia wsi i rolnictwa”, Lublin 1995, str.135

„Rolnictwo ekologiczne. Od teorii do praktyki.” Red. U. Sołtysik, Warszawa 1993, str. 114

Jan Szczepański „Chłopi i kultura chłopska w społeczeństwie polskim”, Warszawa 1988, str.13

8

---