Metody badań w psychologii
SPIS TREŚCI
Wstęp ..................................................................................... 3
Obserwacja ............................................................................ 3
Eksperyment psychologiczny ............................................... 4
Testy psychologiczne ............................................................ 5
Metody projekcyjne ............................................................. 5
Analiza wytworów działania ............................................... 6
Ankieta i kwestionariusz ..................................................... 7
Wywiad psychologiczny ...................................................... 7
Socjometria .......................................................................... 8
Studium przypadku ............................................................ 8
Zakończenie ......................................................................... 9
Bibliografia ......................................................................... 10
Badanie psychiki ludzkiej jest zadaniem trudnym i skomplikowanym. Przyczyną takiego stanu rzeczy są z jednej strony trudności natury metodologicznej, z drugiej złożoność przedmiotu badań. Istotą metod badawczych są stosowane w danej nauce schematy czynności służących do udzielania odpowiedzi na formułowane w niej pytania. Metody badawcze w psychologii to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych, służące do uzyskiwania odpowiedzi na postawione przez badacza pytania. (S.Nowak 1985).
Niekiedy metoda naukowa określana jest jako zespół czynności, które należy wykonać i procesów, które muszą się odbyć, aby można było uzyskać uzasadnione i sprawdzone twierdzenie o badanych faktach (T.Tomaszewski 1963).
Przedmiotem współczesnych badań psychologicznych jest ludzkie zachowanie się. Zadanie tych badań polega na opisaniu obiektywnych faktów występujących w zachowaniu się, dokonaniu ich klasyfikacji, wykryciu kierujących nimi mechanizmów psychicznych oraz określeniu ich przystosowawczej funkcji w regulacji wzajemnych stosunków zachodzących między organizmem a środowiskiem (Skorny 1974).
W badaniach psychologicznych preferuje się metody obiektywne (pośrednie) umożliwiające rejestrację zewnętrznych przejawów procesów i właściwości psychicznych, a nie metody subiektywne badające bezpośrednio opisywane relacje z przeżyć psychicznych osób, w których świadomości powstały.
Oprócz wymienionego wyżej podziału metod na pośrednie i bezpośrednie, spotyka się często w psychologii podział na metody specyficzne i niespecyficzne. Specyficzne to takie metody, które są stosowane tylko w psychologii, a jeśli nawet stosują je inne nauki, to zostały z psychologii przeniesione. Natomiast niespecyficzne metody, to takie, które są specyficzne dla jakiejś innej nauki i tylko przeniesione do psychologii oraz takie, które są stosowane w wielu rozmaitych naukach.
Warunkiem uzyskania rzetelnych danych jest przygotowanie teoretyczne i opanowanie zasad konkretnych czynności badawczych. Kierowanie się intuicją i nieprzestrzeganie wymogów metodologicznych może przynieść więcej szkody niż pożytku.
Znane są następujące metody badań w psychologii:
Obserwacja.
Istotną cechą obserwacji jest nie ingerowanie w przebieg badanych zjawisk, a ograniczenie się tylko do rejestrowania ich naturalnego przebiegu. Polega na planowym, świadomym i celowym spostrzeganiu zachowania się jednostki, a następnie opracowaniu uzyskanego materiału. Każdy obserwator musi zadać sobie pytanie, w jakim celu ma zastosować metodę obserwacji oraz jakie zachowania będą przez niego rejestrowane.
Metoda ta wydaje się łatwa w zastosowaniu ponieważ nie wymaga organizowania specjalnych warunków ani stosowania przyrządów rejestrujących (wystarczy papier i ołówek). Niemniej jednak sam opis zachowania się obserwowanej osoby oraz jego interpretacja jest bardzo trudna.
Przeprowadzając obserwację stwierdzamy jak zachowuje się jednostka w kontekście z określoną sytuacją, a interpretując staramy się odpowiedzieć, dlaczego zachowuje się w taki a nie inny sposób (Skorny 1974).
Obserwator powinien kierować się następującymi zasadami:
zmierzać do dokładniejszego poznania obserwowanej osoby,
obserwacje powinny być prowadzone systematycznie, tj. mieć określony cel i trwać przez dłuższy okres czasu.
obserwacje powinny być prowadzone w różnych sytuacjach życiowych, gdyż sposób reagowania jest w dużym stopniu zależny od układu oddziałujących bodźców zewnętrznych.
należy zwrócić uwagę na całokształt zachowania: ruchy, czynności, mimikę, objawy fizjologiczne (czerwienie się, blednięcie, drżenie rąk) oraz reakcje werbalne (treść i ton wypowiedzi).
obserwacje powinny zawierać opis konkretnych faktów występujących w określonych sytuacjach życiowych.
obserwacje powinny być prowadzone w sposób dyskretny, aby nie wpływać modyfikująco na sposób zachowania.
obserwacje powinny być rejestrowane w formie notatek w dzienniku obserwacyjnym (protokołach obserwacyjnych).
Obserwacja powinna być dokładna i szczegółowa oraz zakończona słownym sformułowaniem jej wyników.
Eksperyment psychologiczny.
Eksperyment stanowi, od czasu powstania psychologii jako nauki, jedną z jej podstawowych metod badawczych. Niezależnie od dziedziny, w której jest stosowany (odgrywa jako metoda doniosłą rolę we wszystkich naukach przyrodniczych) musi spełniać następujące warunki:
badacz sam wywołuje zjawisko czynnie ingerując w jego pojawienie;
w sposób dowolny wpływa na warunki badania, ustalając jedne, a zmieniają inne;
warunki badania są dokładnie kontrolowane;
wyniki muszą być ściśle zarejestrowane.
Spełnienie wszystkich warunków eksperymentu ułatwiają różnego rodzaju aparaty, szczególnie ważne przy rejestrowaniu wyników. Dlatego eksperyment, w tym i psychologiczny, często przeprowadza się w specjalnie do tego celu przystosowanym laboratorium.
Przedmiotem eksperymentu psychologicznego jest zachowanie się człowieka. Psycholog wpływa na przebieg zachowania, kontrolując warunki, w jakich przeprowadza doświadczenie. Warunki, w których przeprowadzone jest badanie określamy jako zmienne niezależne, natomiast wywołane zjawisko, to zmienna zależna (Skorny 1974; Brzeziński 1978).
Eksperyment psychologiczny nie ogranicza się do rejestracji badanych zachowań, ale istotnym jego elementem jest psychologiczna interpretacja polegająca na formułowaniu wniosków o towarzyszących zachowaniom przeżyciach (procesach) lub funkcjach psychicznych, których są przejawem.
W badaniach psychologicznych znajdują zastosowanie dwa rodzaje eksperymentu: laboratoryjny i naturalny.
Eksperyment laboratoryjny przeprowadzany jest w maksymalnie obiektywnych warunkach, tj. w odpowiednio wyposażonych laboratoriach psychologicznych. Walorem eksperymentu laboratoryjnego jest możliwość wywoływania dowolną ilość razy badanego zjawiska, co pozwala na zweryfikowanie wyników eksperymentu oraz modyfikowanie warunków. Powoduje jednak sztuczność sytuacji w odczuciu badanego, która może wpływać modyfikująco na zachowanie się osoby badanej. Należy także zaznaczyć, że nie wszystkie zachowania mogą być sztucznie wywołane.
Eksperyment naturalny, w przeciwieństwie do laboratoryjnego, przebiega w zwykłych warunkach, wskutek czego osoba badana może nie zdawać sobie sprawy z tego, że jest przedmiotem badania. Dzięki temu eksperyment naturalny pozwala na wywołanie pożądanego zachowania, które nie różni się od zachowania w zwykłych sytuacjach życiowych.
Stwarzając naturalną sytuację eksperymentalną zbadać można te czynności, których nie można wywołać w warunkach eksperymentu laboratoryjnego. Metoda ta przydatna jest szczególnie w badaniach osobowości, procesów emocjonalnych i motywacyjnych.
Testy psychologiczne.
Testy psychologiczne są metodą, którą mogą stosować wyłącznie profesjonaliści o przygotowaniu psychologicznym i tylko oni na podstawie wyników badań testowych są uprawnieni do stawiania diagnozy.
Testem psychologicznym jest pewna próba (zadanie), którą wykonuje badana osoba. Ze sposobu jej wykonania badacz wnioskuje o natężeniu, w jakim dana cecha występuje u osoby badanej (Brzeziński 1978).
Metoda testów uważana jest w psychologii za najbardziej precyzyjny sposób dokonywania pomiarów predyspozycji i możliwości jednostki, ale równocześnie nie jest wolna od wad, które mogą w niektórych okolicznościach modyfikować wyniki testów. Jedną z głównych zalet testów jest możliwość dokonania ilościowego pomiaru i określenia poziomu różnych funkcji psychicznych, np. pamięci, uwagi, spostrzegawczości. Testy umożliwiają również porównanie poziomu badanych funkcji u poszczególnych osób lub grup.
Inną zaletą testów jest zachowanie obiektywizmu przy uzyskaniu wyników, tzn. rezultat testu nie zależy od subiektywnego nastawienia badającego do osoby badanej.
Testy umożliwiają stosunkowo szybkie uzyskanie wyników, w porównaniu z metodą obserwacji trwającą nieraz wiele miesięcy.
Jednak w odniesieniu do tej metody wysuwa się także zarzuty, z których najpoważniejszy dotyczy zmienności rezultatów testów uzależnionych od aktualnego stanu fizycznego i psychicznego badanej osoby. Stąd też ta sama osoba, badana tym samym testem, może uzyskać różne rezultaty uzależnione od różnorodnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych.
Metoda testów należy do najbardziej rozwiniętych pod względem pod względem ilościowym metod psychologicznych. Dla ułatwienia orientacji konieczna jest więc klasyfikacja, której można dokonywać według różnych kryteriów:
kryterium merytoryczne - co test mierzy;
kryterium metodyczne - jak test mierzy;
Z punktu widzenia kryterium merytorycznego testy dzieli się na: testy zdolności (inteligencji i zdolności specjalnych), testy osobowości, testy wiadomości. Natomiast z punktu widzenia kryterium metodycznego można wyodrębnić trzy grupy testów: werbalne, performacyjne, projekcyjne.
Metody projekcyjne.
Słowo projekcja pochodzi od łac. proicere - wyrzucać, wyciągać (Rembowski 1986) i oznacza w mowie potocznej rzutowanie. W znaczeniu przyjętym przez psychologię, pojęciem tym po raz pierwszy posłużył się Z. Freud w 1896 r. pisząc: "projekcja jest procesem polegającym na emitowaniu podniecenia na zewnątrz przez przypisywanie własnych popędów, pragnień i uczuć innym ludziom, światu". Jest to proces, który pozwala człowiekowi usunąć poza świadomość wszelkie niepożądane zjawiska w jego psychice.
Obecnie projekcję rozumie się znacznie szerzej, jako psychiczny mechanizm, dzięki któremu osoba przenosi uczucia, postawy lub pragnienia na innych (osoby lub przedmioty) (Rembowski 1986).
Pojęcie metody projekcyjnej wprowadził w 1939 roku L. Frank podczas wykładu na zebraniu Towarzystwa Psychologicznego w Nowym Jorku i rozwinął później w artykule na ten temat. Ponownie omówił je w książce wydanej w 1949 r. i odtąd zostało powszechnie przyjęte.
W metodzie projekcyjnej przyjmuje się założenie, że wszelkie obserwowalne zachowania człowieka są ujawnieniem i wyrazem jego osobowości. W badaniu metoda projekcyjna nikogo bezpośrednio o nic nie pytamy, lecz stwarzamy sytuację i oczekujemy, że osoba badana ujawni swe cechy. Metody projekcyjne są bogatym źródłem informacji o osobowości badanej osoby, motywach jej postępowania, celach, dążeniach i sposobach widzenia otaczającego świata. Zbadanie wpływu tych czynników przyczynia się do wyjaśnienia zachowania się człowieka w stosunku do innych ludzi i do otoczenia. Zaprezentowanie klasyfikacji technik projekcyjnych nastręcza wielu trudności. Najbardziej optymalny wydaje się podział zastosowany przez M. Porota (Rembowski 1986). Jest to podział technik projekcyjnych oparty na specyfice reakcji na bodziec. Wyodrębnia on następujące grupy technik projekcyjnych:
techniki wizualne (obrazkowe);
techniki werbalne;
techniki graficzne;
techniki zabawowe.
Z technik obrazkowych wymienić należy Test Apercepcji Tematycznej S.Murray'a. Osobie badanej pokazuje się zestaw fotografii przedstawiających różne sceny z życia ludzi, o różnym stopniu wieloznaczności; ma ona ułożyć opowiadanie na temat każdej fotografii, uwzględniając to, co się dzieje na obrazku.
Przykładem technik werbalnych może być test uzupełniania niedokończonych zdań, które osoba badana ma uzupełnić pierwszym skojarzeniem, jakie się pojawia.
Techniki graficzne polegają na poleceniu osobie badanej narysowania jakiejś z góry określonej tematycznie sytuacji - Test Rysowania Rodziny L.Cormana, Test Rysowania Drzewa K.Kocha.
Techniki zabawowe polegają na aranżowaniu różnych scen rodzajowych - Test Stosunków Rodzinnych E.Bene i J.Anthony'ego.
Analiza wytworów działania.
Metoda ta jest zbliżona do metod projekcyjnych, bowiem na podstawie poszczególnych wytworów, wnioskujemy o indywidualnych cechach osoby badanej, jej poziomie umysłowym, rozwoju sprawności motorycznych, anomaliach rozwoju ruchowego. Metoda ta jest stosowana przede wszystkim w psychologii rozwojowej, gdy chodzi o stwierdzenie tendencji rozwojowych oraz o określenie cech psychicznych badanych osób.
Analiza wytworów znajduje szerokie zastosowanie szczególnie w pracy nauczycieli, bowiem właśnie oni mają stale do czynienia z różnymi wytworami działania dzieci i młodzieży, takimi jak zeszyty, notatki przedmiotowe, rysunki, prace z plasteliny.
Należy podkreślić, że analiza wytworów pozwala na poznanie tych cech osobowości, które trudno jest uchwycić posługując się innymi metodami. Dotyczy to takich cech związanych ze stosunkiem do pracy jak staranność, dokładność, systematyczność.
Analiza wytworów działania powinna przebiegać przez kilka zasadniczych etapów: określenie celu analizy, ustalenie rodzaju zbieranych materiałów, ich zgromadzenie, dokonanie segregacji i przeprowadzenie interpretacji.
Do najtrudniejszych czynności należy realizacja ostatniego etapu badań - interpretacja. Do głównych sposobów interpretacji wytworów zalicza Skorny interpretację pedagogiczną i psychologiczną. Wyróżniamy także interpretację formalną oraz treściową. Inne rodzaje interpretacji, takie jak diagnostyczna, rozwojowa, prognostyczna, ze względu na duży stopień trudności oraz konieczność posiadania głębszej wiedzy psychologicznej powinny być stosowane przez psychologa, który może wykorzystać przy postawionej diagnozie materiały zebrane i wstępnie zinterpretowane np. przez nauczyciela.
Ankieta i kwestionariusz.
Przez ankietę i kwestionariusz rozumiemy zbiór specjalnie dobranych i sformułowanych pytań, na które osoby badane mają odpowiedzieć na piśmie. Metody ankiety i kwestionariusza umożliwiają uzyskanie informacji o właściwościach psychicznych osoby badanej, jak również środowisku osoby ankietowanej.
Choć ankiety i kwestionariusze posiadają podobną konstrukcję, mimo zewnętrznego podobieństwa, zachodzą pomiędzy nimi istotne różnice. Ankieta odznacza się prostszą konstrukcją i łatwością w stosowaniu. Składa się z kilku lub kilkunastu pytań, na które osoby badane udzielają pisemnych odpowiedzi. Pytania mają charakter tematyczny, dlatego odpowiedzi mogą być wyrażone w formie jednego lub większej ilości zdań. Ankieta jest często wykorzystywana w masowych badaniach socjologicznych służąc do sondażu poglądów i opinii większych grup badanych.
Podobnie jak ankieta, kwestionariusz składa się z pisemnie sformułowanych pytań, na które trzeba odpowiedzieć pisemnie. Służy on jednak głównie do badań jednostkowych, indywidualnych. Kwestionariusz zawiera zwykle od kilkudziesięciu do kilkuset pytań, dzięki czemu badacz otrzymuje bogatszy materiał. Pytania często mają charakter alternatywny - odpowiedź polega na wybraniu jednej z podanych możliwości. W kwestionariuszu pojawiają się też pytania kontrolne, które mają na celu sprawdzenie wiarygodności odpowiedzi.
Ankieta i kwestionariusz często wykorzystywane są w poradnictwie zawodowym. Przykłady kwestionariuszy i ankiet znaleźć można w bogatej literaturze metodologicznej, np. u Z.Skornego (1974) czy też Z.Tyszki (1968).
Wywiad psychologiczny.
Wywiad psychologiczny jest metodą podstawową w procesie diagnozy psychologicznej. Pozwala na stosunkowo szybkie poznanie osoby badanej. Jest to jedna z najtrudniejszych, ale najbardziej naturalnych metod. Podstawowym celem wywiadu psychologicznego jest uzyskanie jak największej ilości informacji. Jedną z zalet wywiadu jest możliwość rekonstrukcji tych fragmentów życiowych doświadczeń osoby badanej, które mogą wiązać się z jej aktualnymi problemami.
Wywiad jest metodą wielofunkcyjną, służącą zarówno celom badawczym jak i praktycznym. Posługiwanie się metodą wywiadu nie jest łatwe, często celem wywiadu jest zdobycie informacji, które mogą wywoływać opór badanego. Wywiad psychologiczny tylko wtedy spełnia swoją rolę, jeśli pomiędzy psychologiem, a osobą badaną nawiąże się wzajemny kontakt intelektualny i emocjonalny. Wywiad staje się często pierwszą okazją w życiu badanej osoby do nazwania własnego doświadczenia.
Od wyboru metody wywiadu oraz hipotezy, jaką chce się sprawdzić zależy rodzaj stawianych w wywiadzie pytań. Pytania w zależności od celu mogą być bezpośrednie, pośrednie i projekcyjne.
Pytania otwarte pozwalają badanemu swobodnie budować odpowiedź zarówno pod względem treści, jak i formy wypowiedzi. Pytania otwarte pozwalają ukryć cel pytania.
Pytania zamknięte wyznaczają osobie badanej jedną z dwóch zawarty w pytaniu możliwości odpowiedzi. Są tak sformułowane, że można na nie odpowiedzieć tylko TAK lub NIE.
Pytania bezpośrednie należą do rzadko używanych ze względu na często zagrażający dla badanego charakter. Aby tego uniknąć najczęściej stosowane są pytania pośrednie, w których istotne pytanie zostaje ukryte pośród pytań nie budzących oporu u osoby badanej.
Pytania projekcyjne używane są w sytuacjach, gdy staramy się poznać sfery możliwych konfliktów, pragniemy zamaskować cel pytania wykorzystując mechanizm projekcji. Ten rodzaj pytań jest szczególnie przydatny w badaniu dzieci, ponieważ zakłada się, że dziecko wyjaśniając np. czyjeś zachowanie będzie wyrażać swoje własne motywy.
Materiał uzyskiwany w wywiadzie psychologicznym ma w większości charakter subiektywny, jednak istnieje możliwość oceny jego wiarygodności na podstawie spójności i logiki wypowiedzi oraz odwołania się do danych z badania innymi metodami lub informacji pochodzących od najbliższego otoczenia osoby badanej.
Socjometria.
Socjometria może służyć do badania grup liczących od kilku do kilkudziesięciu osób. Metoda socjometryczna jest stosunkowo łatwa do przeprowadzenia. Głównym narzędziem socjometrii jest test socjometryczny. Badanie socjometryczne polega na podaniu wszystkim członkom danej grupy kilku specjalnie skonstruowanych pytań badających różne rodzaje stosunków społecznych, takich jak wzajemne sympatie, zaufanie, popularność, przywództwo. W odpowiedzi osoba badana ma podać tylko nazwiska osób, z którymi chciałaby najbardziej wejść w kontakt przy zaistnieniu pewnych umownych warunków podanych w założeniu (Pilkiewicz 1973).
Analiza wstępna otrzymanych wyników pozwala na ustalenie pozycji społecznej poszczególnych członków grupy oraz wielkości i układu poszczególnych ugrupowań i ich wzajemnych powiązań. Wyniki testu socjometrycznego po odpowiednim uporządkowaniu przedstawia się graficznie, aby ułatwić poznanie struktury społecznej badanej grupy. Najczęściej stosuje się trzy sposoby zapisu: socjogram, diagram tarczowy, tabela socjometryczna.
Studium przypadku.
Studium przypadku polega na celowym, zaplanowanym i wielostronnym zbieraniu informacji o psychice i zachowaniu badanej jednostki w jej otoczeniu społecznym. Metodę tą podejmuje się najczęściej ze względu na pojawiający się problem dydaktyczno-wychowawczy, który koniecznie należy rozwiązać (Janowski 1975). Studium przypadku podejmuje się również w celu dokładnego przeanalizowania interesującego zagadnienia, biorąc pod uwagę osobę badaną, której właściwości i zachowanie są szczególnie charakterystyczne z punktu widzenia zainteresowań badacza. Należy zaznaczyć, że studium przypadku nie powinno być utożsamiane z historią przypadku, bowiem odnosi się ono głównie do aktualnego zachowania osoby badanej w różnych sytuacjach życiowych.
A.Janowski wymienia kolejność poczynań przy opracowaniu studium przypadku:
określenie przyczyny;
zbieranie danych o osobie badanej, rodzinie, domu, środowisku, osobowości, rozwoju psychicznym badanego;
interpretacja i wysunięcie hipotez na temat przyczyn zachowania;
ustalenie sposobów postępowania zaradczego;
konsekwentna ocena skuteczności tego postepowania.
We współczesnej psychologii istnieje wyraźna tendencja do przechodzenia od opisowego do przyczynowego poznania psychiki, co rzutuje na stosowanie metody badań. Psychika osoby badanej powinna być ujmowana przyczynowo i funkcjonalnie. Stąd pojawia się konieczność kompleksowego stosowania różnych metod badawczych, wzajemnie się uzupełniających, które pozwalają na wszechstronne poznanie psychiki, z uwzględnieniem jej licznych powiązań z podłożem fizjologicznym oraz środowiskiem społecznym. Łączne stosowanie różnych metod umożliwia przejście od badania zjawisk pojedynczych do zjawisk bardziej złożonych, odgrywających dominującą rolę w zachowaniu człowieka działającego w różnych sytuacjach życiowych.
Bibliografia:
Babska Z., Metody badawcze stosowane w psychologii rozwojowej, (w:) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, red. M.Żebrowska, PWN, Warszawa 1986
Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych, PWN, Warszawa 1978
Ekiert-Grabowska D., Techniki socjometryczne w pracy wychowawcy klas początkowych, Wyd.UŚl., Katowice 1984
Gertsmann S., Rozmowa i wywiad w psychologii, PWN, Warszawa 1985
Janowski A, Poznawanie uczniów, WSiP, Warszawa 1985
Materska M. Tyszka T., Psychologia i poznanie, PWN, Warszawa 1992
Nowak S., Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1985
Pilecka W., Rudkowska G., Wrona L., Podstawy psychologii, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1998
Pilkiewicz M, Wybrane techniki badania nieformalnej struktury klasy. Próba klasyfikacji, (w:) Materiały do nauczania psychologii, red. L.Wołoszynowa, PWN, Warszawa 1973
Rembowski J., Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1986
Skorny Z., Metody badań i diagnostyka psychologiczna, Ossolineum, Wrocław 1974
Skorny Z., Obserwacje psychologiczne dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1978
Tomaszewski T., Wstęp do psychologii, PWN, Warszawa 1963