KLASA SZKOLNA JAKO GRUPA SPOŁECZNA, Filologia polska


KLASA SZKOLNA JAKO GRUPA SPOŁECZNA

Nieodłączną częścią szkoły jako intencjonalnego środowiska wychowawczego jest klasa szkolna. Stanowi ona nie tylko sumę czy zbiór uczniów, podatnych głównie na wpływy uczących ich nauczycieli, ale również grupę społeczna. Klasa szkolna jako grupa społeczna pozostaje pod znaczącym wpływem dynamiki grupowej.

Przez dynamikę grupową klasy szkolnej rozumie się układ działających w niej sił, którymi są różne zjawiska i procesy grupowe. Należą do nich m.in. istniejąca w klasie struktura, czyli zajmowana przez uczniów, pozycja względem siebie, wspólnie uznawane normy, spoistość i przywództwo. Zjawiska i procesy te powstają w wyniku interakcji między poszczególnymi uczniami, a także między nimi i różnymi podgrupami klasy szkolnej. Tak rozumiana dynamika grupowa wskazuje na dynamiczny charakter sił, tj. na stale dokonujące się zmiany i przeobrażenia w klasie szkolnej jako grupie społecznej.

Dokonany opis różnych zjawisk i procesów grupowych klasy szkolnej w szczególności nawiązuje do wyników badań psychologii społecznej nad tzw. Małą grupą, tj. w której jest możliwa bezpośrednia interakcja wszystkich jej uczestników. Jest nią zwykle także klasa szkolna. Stanowi ona bowiem zespół złożony z uczniów wzajemnie na siebie oddziałujących, zajmujących różne w niej pozycje, mających wspólny system wartości i norm regulujących ich zachowanie itp. Charakteryzuje się przeto dynamicznym układem zjawisk i procesów grupowych. Początkowo tworzy jedynie formalnie zorganizowaną grupę społeczną, obejmującą uczniów reprezentujących podobny poziom umysłowy i stopień rozwoju fizycznego, tj. bez obecności nieformalnego nurtu życia wewnętrznego klasy. Ten jest zazwyczaj efektem wzajemnych i spontanicznych oddziaływań na siebie uczniów. Wyłania się z chwilą nawiązywania przez nich pierwszych ze sobą kontaktów interpersonalnych.
Z czasem znacznie się pogłębia i zaczyna wywierać na nich większy wpływ niż sprawowana nad nim formalna kontrola z zewnątrz, np. w formie zaleceń czy pouczeń nauczycieli.

POZYCJE

W każdej klasie poszczególni uczniowie zajmują różne pozycje. Zajmują je
w zależności od pełnionych w niej funkcji, stopnia okazywanej im sympatii lub antypatii przez innych uczniów, osiąganych dobrych lub złych wyników w nauce, posiadanych uzdolnień lub ich braku albo tez odznaczania się siłą czy słabością fizyczną. Zajmowane przez uczniów pozycje pozostają ze sobą w określonych relacjach. Układ tych pozycji
w klasie tworzy jej strukturę. Każda struktura, typowa dla klasy szkolnej jako grupy społecznej, ma z reguły charakter hierarchiczny. Znaczy to, ze w obrębie określonej struktury klasy można mówić o wysokich i niskich pozycjach zajmowanych przez uczniów.
Np. w strukturze wyróżnionej ze względu na okazywanie przez uczniów sympatii lub antypatii wobec swych kolegów i koleżanek z klasy, najwyższa pozycję mają ci, którzy są najbardziej lubiani, a najniższą uczniowie nielubiami. W klasie istnieje tez zazwyczaj znaczna liczba uczniów cieszących się sympatią u jednego czy dwóch kolegów klasowych. Zajmują oni na ogół środkową lub średnią pozycję w klasie. Wielu uczniów spotyka się z obojętnym stosunkiem ze strony swych kolegów/koleżanek klasowych. Ci zajmują raczej pozycję zbliżoną do najniższej.

STRUKTURA

W klasie szkolnej istnieje co najmniej kilka struktur, wyodrębnionych ze względu na różne kryteria umożliwiające przyporządkowanie poszczególnym uczniom określonych pozycji. Mówi się zwłaszcza o trzech strukturach klasy, tj. strukturze władzy, utworzonej m.in. ze względu na pełnione przez uczniów funkcje w klasie, strukturze socjometrycznej, powstającej w zależności od odczuwalnej sympatii i uznania, a także popularności
i żywionych uczuć niechęci lub wrogości wśród uczniów danej klasy, strukturze komunikowania się, stanowiącej układ pozycji uczniów ze względu na ilość otrzymanych
i przekazywanych przez nich informacji. Znana jest również struktura formalna i nieformalna klasy szkolnej. Pierwsza z nich odzwierciedla obowiązujące w klasie przepisy
i rozporządzenia władz szkolnych, łącznie z zaleceniami regulaminowymi i zwyczajowymi szkoły. Zewnętrznym przejawem struktury formalnej klasy są m.in. wyznaczone uczniom różnego rodzaju funkcje, takie jak funkcja gospodarza, jego zastępcy, dyżurnych lub też usankcjonowany przez nauczycieli podział klasy na uczniów dobrych, przeciętnych, złych itp. Natomiast struktura nieformalna klasy powstaje żywiołowo, a więc niezależnie od formalnych przepisów czy norm życia szkolnego. Jest rezultatem spontanicznych wzajemnych oddziaływań uczniów, a szczególnie niekontrolowanego ich porozumiewania się ze sobą oraz przejawiania przez nich różnych upodobań, potrzeb, zainteresowań, uzdolnień.

Mamy zatem do czynienia z formalnym i nieformalnym nurtem życia w klasie. W formalnym jej nurcie uczniowie nie zawsze maja możliwość np. zaspokajania potrzeb uznania.
Jej rekompensaty szukają zatem w nieformalnym nurcie klasy. Toteż rzeczą pożądaną
w procesie wychowania byłoby przezwyciężenie różnic dzielących nurt formalny
i nieformalny w życiu klasy, a tym samym przybliżanie jej struktury formalnej i nieformalnej. Chodzi zwłaszcza o to, aby normy powstające w nurcie nieformalnym klasy znajdowały pokrycie w normach cieszących się uznaniem także nauczycieli, czyli zgodnych
z powszechnie uznawanymi wartościami.

Pozycja, jaką zajmuje uczeń w ogólnej strukturze klasy, zależy od wielu uwarunkowań. Są nimi m.in.:

Ogólną strukturą klasy, pożądana z wychowawczego punktu widzenia, jest ta, w której nieformalny nurt życia splata się z jej formalnym nurtem i odwrotnie. Ponadto odznacza się ona względnym wyrównaniem zajmowanych przez uczniów pozycji w klasie, tzn. nie ma tam uczniów odrzuconych, nielubianych lub wyizolowanych, wszyscy uczniowie klasy pełnią w niej w miarę atrakcyjne funkcje, spotykają się z akceptacją i rozumieniem oraz cieszą się uznaniem swych kolegów/koleżanek z klasy pod pewnym przynajmniej względem. Chodzi o to, aby była to struktura stosunkowo zwarta, a nie wewnętrznie rozwarstwiona.

NORMY GRUPOWE

W klasie - jako grupie społecznej o odpowiednio ukształtowanej i tworzącej się wciąż nowej strukturze - obowiązują uczniów określone normy grupowe. Są to normy wypracowane przez samych uczniów, które stanowią dla nich ważny układ odniesienia, regulujący ich zachowanie w różnych sytuacjach. Są one raczej rzadko zwerbalizowane
i wyraźnie uświadomione, a tym bardziej nigdy na ogół nie spisane. Stanowią wspólnie podzielany pogląd uczniów danej klasy na temat pożądanego sposobu ich postępowania, zwłaszcza w trakcie lekcji. Są poniekąd wzorcowym uogólnieniem dotyczącym przewidywań takiego postępowania lub wyobrażeniem tego, jak należy zachowywać się w klasie,
aby uzyskać jej uznanie i jak nie należy postępować, by uniknąć jej dezaprobaty.

Rozumiane w ten sposób norm funkcjonujące w klasie mogą być swego rodzaju przepisami.

Na ogół normy wyłaniające się w grupie, w tym oczywiście także w klasie szkolnej,
to normy:

Wśród norm grupowych w klasie istnieją nierzadko normy, które skłaniają uczniów
do szkodliwych wychowawczo sposobów postępowania, jak np. normy zalecające odpisywanie zadań przed lekcją, spóźnianie się na lekcje, przeszkadzanie nauczycielowi
w prowadzeniu zajęć, bójki i kłótnie, itp. Niektóre natomiast normy grupowe pozostają zgodne z formalnie obowiązującymi przepisami szkolnymi. Dzieje się tak z chwilą uznania ich przez uczniów za wartościowe i niezbędne.

Istniejącym w klasie normom grupowym przysługują różne cechy. Jedną z nich jest przejawiana przez nauczycieli siła oddziaływania na zachowanie uczniów. Jest ona wprost proporcjonalna do znaczenia, jakie przywiązują do niej uczniowie. Jeśli np. podpowiadanie na lekcji okazuje się łatwym sposobem wprowadzenia nauczyciela w błąd i jednocześnie zapewnia realne korzyści uczniom, to z czasem nabiera ono charakteru ugruntowanej normy, skłaniającej nawet najbardziej opornego ucznia do ulegania jej. Tak więc im wyżej cenione są w klasie normy grupowe, tym chętniej bywają przestrzegane przez uczniów. Wysoko cenione są te normy, które ułatwiają osiąganie wspólnych celów klasy i zapewniają uczniom ich podstawowe potrzeby, jak potrzebę bezpieczeństwa, szacunku, uznania.

Inną cechą norm klasy szkolnej jako grupy społecznej jest zróżnicowany charakter ich przestrzegania przez uczniów. Znaczy to, że nie zawsze obowiązują one wszystkich uczniów w jednakowym stopniu. Niektórym z nich nieprzestrzeganie norm grupowych może uchodzić nawet całkiem bezkarnie. Okazuje się, że większa tolerancja w ich egzekwowaniu przysługuje na ogół uczniom lubianym niż nielubiany.

Cechą norm grupowych klasy jest również to, że stanowią one ważny układ odniesienia w ocenie różnych zachowań i zdarzeń na terenie klasy i poniekąd także szkoły. SA bowiem dla nich wzorem postępowania, co wynika z uznawania ich jako nieomylnych reguł zachowania się w różnych sytuacjach życia szkolnego. Określają zarówno sposób postępowania, jak i czas i miejsce, w jakim jest ono oczekiwane.

Równie ważną cechą norm grupowych klasy jest to, iż nie wymagają one akceptacji przez wszystkich uczniów. Często funkcjonują w klasie normy akceptowane zaledwie przez kilku z nich. Tego rodzaju normy bywają niekiedy bardziej szkodliwe w swych skutkach niż normy obowiązujące wszystkich uczniów klasy.

Tak więc powstające w klasie normy grupowe nie określają jednoznacznie
i niezawodnie zachowania uczniów. Pozostając pod ich wpływem mają oni do wyboru cztery możliwości: mogą dostosować się do funkcjonujących w klasie norm, wpływać na ich zmianę, pozostać niepoprawnymi ich odczepieńcami, opuścić klasę bądź to z własnej woli, bądź przez usilne naleganie klasy lub za sprawą decyzji władz szkolnych. Na ogół uczniowie wybierają pierwszą możliwość, a więc podporządkowują się posłusznie istniejącym w klasie normom. Ponadto jak wykazały badania., funkcjonujące w klasie normy nie tylko mogą wpływać na sposób postępowania uczniów, lecz również zabezpieczają klasę przed ewentualnymi naciskami z zewnątrz. Dzięki temu wcale nie tak łatwo jest zdezorganizować życie kasy o prawidłowo ugruntowanych normach poprzez np. wprowadzenie do niej ucznia o wyraźnych cechach nieprzystosowania społecznego. Natomiast w klasie o nieprawidłowo lub słabo ukształtowanych normach grupowych uczeń taki może przyczynić się do powstania poważnych trudności wychowawczych.

PRZYWÓDZTWO

Pomocna w wychowaniu uczniów może być również znajomość przywództwa
w klasie. Chodzi tu zwłaszcza o przywództwo nieformalne, czyli związane z nieformalnym nurtem życia klasy. W tym znaczeniu pełnione tam role przywódcze nie zawsze idą w parze z wykonywaniem przez uczniów różnego rodzaju zadań lub sprawowaniem określonych funkcji na rzecz klasy, jak np. funkcji gospodarza czy jakiejś funkcji w ramach samorządu klasowego. Przywódcami nieformalnymi w klasie są zwykle uczniowie lubiani i cieszący się wysokim uznaniem swych kolegów/koleżanek klasowych. Na pewno jednak nie decyduje
o tym jedynie posiadanie przez nich takich osobliwych cech, jak kolor włosów i w ogóle wygląd zewnętrzny lub siła fizyczna czy osobowość.

Przywódcami takimi stają się przeważnie uczniowie, w zaistniałej sytuacji mogą dopomóc klasie w zaspokajaniu potrzeb i realizowaniu upragnionych jej dążeń. Często nie uświadamiają sobie swej przywódczej roli, jaką pełnią w klasie. Pozostali uczniowie również się nie orientują, że mają do czynienia z przywódcami nieformalnymi. Ci z reguły pozbawieni są bowiem wszelkich formalnych oznak władzy i nie przysługuje im żadna formalna nazwa. Dzięki temu właśnie wywierają oni na uczniów swojej klasy znacznie większy wpływ, niż osoby sprawujące nad nimi formalną władzę. Siła ich oddziaływań jest tym większa, im większym cieszą się uznaniem i poszanowaniem u pozostałych uczniów klasy. Z chwilą jednak, gdy przywódca nieformalny wyraźnie sprzeniewierza się oczekiwaniom klasy lub pewnej jej podgrupy (paczki), staje się zwierzchnikiem, pozbawionym szczerego poszanowania i uznania. Wyłanianie się przywódców nieformalnych w klasie zależy zarówno od czynników psychofizycznych, jak i sytuacyjno-grupowych. Na pierwsze z nich składają się: względnie wysoki poziom inteligencji, zainteresowanie sprawami klasy, gotowość do współpracy z nią, zasób wiadomości szkolnych, uzdolnienia literackie, sportowe, muzyczne, plastyczne itp. Czynniki te bywają odpowiednio zróżnicowane ze względu na wiek uczniów. Na przykład u uczniów w wieku 12 - 18 lat czynnikami takimi mogą być: postępy w nauce, umiejętność pozyskiwania zaufania klasy i przewaga cech ekstrawertywnych.

Natomiast czynniki sytuacyjno-grupowe to m.in.: liczebność klasy, jej struktura
i normy. Tak np. duże liczebnie klasy sprzyjają wyłanianiu się co najmniej kilku przywódców , pozostających nierzadko wobec siebie w stosunkach hierarchicznych czy wręcz antagonistycznych. Prowadzi to konsekwentnie do rozbicia klasy na różne podgrupy.

Funkcjonujące u nas klasy szkolne są na tyle duże liczebnie, że z czasem wyłania się w nich po kilku przywódców nieformalnych jednocześnie/. Każdy z nich zajmuje inną pozycję i inną spełnia w niej rolę. Na przykład SA wśród nich tacy, którym klasa chętnie powierza zadanie reprezentowania jej wobec nauczycieli lub dyrektora szkoły. Innym zaś powierza się rozstrzyganie spornych kwestii klasy lub wytyczanie określonych działań w nieformalnym nurcie życia klasy, a jeszcze innym zapewnia się decydujący głos w planowaniu wspólnych zamierzeń czy w dokonywaniu podziału określonych zadań. Nie ulega zatem wątpliwości, że przywództwo nieformalne w klasie jest istotnym składnikiem jej dynamiki grupowej i może być odpowiednio wykorzystane przez nauczycieli w procesie wychowania.

Interesującą cechą dynamiki grupowej klasy jest także jej spoistość, nazywana niekiedy spójnością, zwartością, integracją czy więzią wewnątrzgrupową. Stanowi ona pewnego rodzaju cechę nadrzędną w stosunku do wszystkich pozostałych możliwych zjawisk i procesów grupowych w klasie. Jest niejako ich funkcją i zarazem ma w sobie coś autonomicznego, niezależnego od nich. Pojęcie spoistości jest rozumiane często wieloznacznie. Dla jednych oznacza ono silne poczucie przynależności do grupy. W takim przypadku członkowie grupy są skłonni do używania - zamiast spoistości - raczej takich słów, jak „my”, „nasi” w przeciwieństwie do określeń „ja”, „mój”. Dla innych spoistość grupy przejawia się głównie we wzajemnej życzliwości i serdeczności wszystkich jej uczestników. Może oznaczać też wspólne dążenie ich do osiągnięcia tego samego celu
i ponoszenie współodpowiedzialności za to, co dzieje się w grupie.

W wyniku licznych badać nad spoistością grupy wyodrębniono trzy sposoby jej rozumienia. Rozumie się przez nią: atrakcyjność grupy dla jej członków, gotowość dążeń członków grupy do osiągania wspólnych celów, koordynację podjętego wspólnie przez członków grupy problemu. W literaturze socjologicznej i psychologicznej, a także poniekąd pedagogicznej, szczególną wagę przywiązuje się do pierwszego z podanych określeń, czyli atrakcyjności grupy dla jej członków. Przy czym atrakcyjność tę - jako symptom spoistości grupy - utożsamia się z możliwie wysokim wartościowaniem uczestnictwa w niej przez poszczególnych członków grupy. W tym znaczeniu jest ona funkcją wypadkowych sił, działających na jej członków w kierunku pogłębiania w nich poczucia przynależności do grupy, a tym samym skłaniających wszystkich jej członków do pozostania w niej.

Określenie spoistości jako atrakcyjności grupy dla jej członków wydaje się przekonujące zwłaszcza wtedy, gdy uświadomimy sobie, jakie to wypadkowe siły mogą wzmóc ową atrakcyjność. Jedni upatrują je w zaspokajaniu w grupie swych potrzeb, inni w pełnieniu
w niej określonej roli czy funkcji, jeszcze inni w odporności grupy na destruktywne wpływy lub też w odwzajemnionych pozytywnych postawach jej członków. Powyższe sposoby rozumienia sił, warunkujących spoistość jako atrakcyjność grupy dla jej członków, wskazują na różne poglądy w sprawie tego, czym jest ze swej istoty spoistość grupy, w tym także klasy szkolnej. Aby lepiej zrozumieć, o jakiej spoistości klasy się mówi, ważną rzeczą jest uświadomienie sobie kryteriów bliżej określających jej rozumienie. Mogą być nimi m.in.:

Zastanawiano się również nad tym, jakie czynniki zwiększają, a jakie pomniejszają spoistość klasy. Przeprowadzono w tym celu wiele badań. Okazuje się, że najprawdopodobniej pozytywnie wpływają na nią takie czynniki, jak: zaspokojenie przez uczniów swej potrzeby uznania i prestiżu, panujące w klasie stosunki, oparte raczej na współdziałaniu i współpracy niż współzawodnictwie; gotowość do zademonstrowania swej niechęci wobec nauczyciela w chwili odczuwalnego przez uczniów zagrożenia z jego strony, stan ogólnej frustracji, napięcia i lęku przeżywanego w klasie przez uczniów, częste kontakty towarzyskie, podobny sposób myślenia itp.

Natomiast zmniejszenie spoistości klasy szkolnej powodują takie m.in. czynniki jak: niedosyt lub brak zaspokajania podstawowych potrzeb uczniów, przeżywane przez nich rozczarowania w klasie, podzielanie różnych poglądów na interesujące ich sprawy, przeświadczenie uczniów o zbytniej dominacji niektórych z nich, nadmiar współzawodnictwa w klasie, niezgodność celów poszczególnych uczniów, niewłaściwa organizacja ich praca w klasie, uniemożliwianie im podejmowania własnych inicjatyw.

Jednak zbyt wysoka spoistość klasy może być źródłem megalomanii grupowej i niechęci do osób spoza klasy. W sytuacji takiej klasa staje się przysłowiową oazą w życiu szkolnym wskutek nadmiernego „zamykania się” w sobie i rezygnowania z szerszych kontaktów
z innymi klasami. Znajduje się też nierzadko w stałym konflikcie z nauczycielami, zwłaszcza gdy podzielane przez uczniów normy grupowe pozostają w wyraźnej sprzeczności
z przepisami regulaminu szkolnego. Dlatego spoistość klasy, podobnie jak inne jej zjawiska
i procesy grupowe, nie może być poza zasięgiem świadomych i celowych oddziaływań wychowawczych.

Na podstawie zawartych wiadomości można zauważyć jak doniosłą funkcję w życiu dzieci i młodzieży pełni środowisko szkolne, w tym środowisko klasy szkolnej jako integralnej części środowiska szkoły. Wychowawcze wpływy rodziny i szkoły są nie do przecenienia, a zwielokrotnione mogą zostać dzięki wzajemnej współpracy rodziców
i nauczycieli. Mają do odegrania ogromną rolę w procesie wychowania dzieci i młodzieży.

1


Wyszukiwarka