Zróżnicowanie rzeźby Polski
Czynniki kształtujące powierzchnię Polski
Główne rysy ukształtowania Polski są efektem jej położenia na pograniczu głównych geologicznych jednostek strukturalnych Europy do których należą:
prekambryjska platforma wschodnioeuropejska
paleozoiczna platforma Europy Środkowej i Zachodniej
łuk Karpat (obszar fałdowań alpejskich)
Oraz przez:
Czynniki wewnętrzne:
Ruchy górotwórcze
Ruchy tektoniczne
Procesy wulkaniczne
Czynniki zewnętrzne:
Denudacji
Akumulacji
Erozji
A także
Zmianami klimatu
Działalnością człowieka
Cechy rzeźby powierzchni ziemi w Polsce
Nachylenie obszaru z południa na północ i ze wschodu ku zachodowi ( świadczą o tym główne kierunki biegu rzek),
Zdecydowana przewaga nizin (91% powierzchni kraju),
Równoleżnikowa pasowość rzeźby, czyli występowanie na przemian pasów wypukłych i wklęsłych,
Rzeźba wysokogórska na południu kraju (3,1% powierzchni),
Rozległy krajobraz staroglacjalny w środkowej Polsce i krajobraz młodoglacjalny na obszarze ostatniego zlodowacenia.
Pasowość rzeźby i równoleżnikowy układ krain
Charakterystyczną cechą rzeźby Polski jest jej pasowość - równoleżnikowe pasy obniżeń i wyniesień występują na przemian.
Biorąc pod uwagę ogólne rysy ukształtowania powierzchni Polski oraz równoleżnikowy przebieg głównych krain geograficznych, wyróżniamy sześć pasów rzeźby terenu:
Od północy:
a) pas obniżeń - pobrzeża Bałtyku: Nizina Szczecińska, Pobrzeże Szczecińskie, Pobrzeże Słowińskie, Pobrzeże Koszalińskie, Pobrzeże Gdańskie, Żuławy Wiślane i Nizina Warmińska.
b) pas wyniesień - pojezierza: Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Wielkopolskie i Pojezierze Mazurskie.
c) pas obniżeń - niziny środkowopolskie: Nizina Wielkopolska, Nizina Śląska, Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska, Polesie Lubelskie.
d) pas wyniesień - wyżyny: Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska, Wyżyna Małopolska , Wyżyna Lubelska z Roztoczem.
e) pas obniżeń - kotliny i zapadliska podkarpackie: Kotlina Sandomierska i Kotlina Oświęcimska.
f) pas wyniesień - góry: Sudety i przedgórze sudeckie, Karpaty i pogórze karpackie.
Pobrzeża
Region Pobrzeży Południowobałtyckich to szeroki na kilka, kilkanaście kilometrów pas wzdłuż południowych wybrzeży Bałtyku. Rozciąga się on od Zatoki Kilońskiej aż po Zalew Wiślany.
W północnej części kraju rozciągają się Pobrzeża Południowobałtyckie.
Należą do nich cztery makroregiony:
Pobrzeże Szczecińskie,
Pobrzeże Koszalińskie,
Pobrzeże Gdańskie i Żuławy Wiślane.
Pobrzeża Wschodniobałtyckie
Południowa część Niziny Staropruskiej
Rzeźba Pobrzeży Południowobałtyckich została ukształtowana przez działanie lądolodu skandynawskiego, rzek, morza i wiatrów. Są to niziny położone przeważnie poniżej 100 m n.p.m z nielicznymi wzgórzami. W rzeźbie terenu przeważają równiny moreny dennej, równiny bagienne, torfowiska czy wzgórza wydmowe
Pojezierza
Pojezierza Południowobałtyckie zajmują 77 tys.km2, tj.25 % powierzchni Polski. Jest to region wyróżniający się występowaniem krajobrazów, będących efektem zlodowacenia północnopolskiego. Dominuje tu pagórkowata rzeźba wysoczyzn morenowych, porozcinanych dolinami licznych rzek. Na południowych krańcach regionu wyraźnie rysują się w rzeźbie urozmaicone powierzchnie żwirowo-piaszczystych sandrów.
Cechą specyficzną regionu jest występowanie bogactwa jezior polodowcowych o różnej genezie począwszy od długich jezior rynnowych poprzez jeziora wytopiskowe, do małych oczek wodnych. Największe jeziora to: Jeziorak, Gopło, Koronowskie, Wdzydze, Charzykowskie.
Do Pojezierzy Południowobałtyckich zaliczamy:
Pojezierza Zachodniopomorskie, Pojezierza Wschodniopomorskie, Pojezierza Południowopomorskie , Dolina Dolnej Wisły, Pojezierze Iławskie, Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Pojezierze Wielkopolsko-Kujawskie, Pradolina Warciańsko-Odrzańska, Pojezierze Leszczyńskie, Wzniesienia Zielonogórskie
Pojezierza Wschodniobałtyckie sa przedłużeniem Pobrzeży Wschodniobałtyckich.
Na terenie Polski leży niemal całe Pojezierze Mazurskie i fragment Pojezierza Litewskiego.
Rysem charakterystycznym regionu jest rzeźba młodoglacjalna ukształtowana w wyniku północnopolskiego najmłodszego zlodowacenia w Polsce. Rzeźba terenu jest pagórkowata, liczne są pagóry morenowe rozdzielone szerokimi obniżeniami często wypełnionymi jeziorami. Typowe formy rzeźby to ciągi moren, którym towarzyszą rozległe równiny sandrowe. Kulminacje przekraczają 150-200 m n.p.m., a w kilku miejscach ponad 300 metrów (Szeska Góra - 309 m, Tatarska Góra - 301 m).
Niziny Środkowopolskie
Niziny Środkowopolskie zajmują 89 tys. km2 co stanowi 28% powierzchni kraju. Jednostka ta położona jest w środkowej Polsce.
Niziny Środkowopolskie dzielą się na 8 makroregionów:
Nizina Południowowielkopolska ,
Obniżenie Milicko-Głogowskie,
Wał Trzebnicki, Nizina Śląska,
Nizina Północnomazowiecka,
Nizina Środkowomazowiecka,
Wzniesienia Południowomazowieckie,
Nizina Południowopodlaska
Charakteryzują się rozległymi równinami i obszarami falistymi o małych różnicach wysokości względnej. Jedynie na obszarach, gdzie występują wzgórza morenowe (np. Wał Trzebnicki) różnice wysokości dochodzą do kilkudziesięciu metrów, a rzeźba terenu jest bardziej urozmaicona.
W krajobrazie dominują bezjeziorne równiny erozyjno-denudacyjne zbudowane z glin morenowych i piasków ze żwirowymi ostańcami moren i kemów porozdzielane dolinami rzek i kotlinowymi obniżeniami.
Wyżyny Polskie
Pas wyżynny rozciąga się na południe od pojezierzy w południowej i południowo-wschodniej Polsce. Obejmuje wyżyny:
Wyżyna Śląsko-Krakowska, do której zaliczają się: Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko - Częstochowska, Wyżyna Woźnicko-Wieluńska
Rzeźba wyżyny została ukształtowana długotrwałą erozją wodną, co spowodowało powstanie bogatych skalnych form krasowych.
Wyżyna Małopolska, do której zaliczają się: Wyżyna Przedborska, Niecka Nidziańska, Wyżyna Kielecka
Jest to region bardzo zróżnicowany pod względem budowy geologicznej i rzeźby terenu. Składa się z wyniesień i obniżeń zbudowanych ze skał kredowych, jurajskich i trzeciorzędowych. W części południowej znajdują się wapienie, na których zalega znacznej miąższości warstwa lessowa. Tutaj też zachodzą zjawiska krasowe.
Wyżyna Lubelsko -Lwowska, do której zaliczają się: Wyżyna Lubelska, Roztocze
Wyżyna jest pochylona ku północy i rozczłonkowana erozyjnie na łagodne garby. Ponadto cechą charakterystyczną wyżyny jest występowanie płatów lessu.
Kotliny podkarpackie
Północne Podkarpacie (Kotliny podkarpackie) - pas rzeźby w Polsce, występujący pomiędzy Karpatami, a pasem wyżyn. Dzieli się na cztery części:
Kotlinę Oświęcimską,
Bramę Krakowską,
Kotlinę Sandomierską,
Kotlinę Ostrawską
Są to tereny równinne, lecz czasem występują niezbyt wysokie wzniesienia.
Region ten powstał w zapadlisku tektonicznym podczas orogenezy alpejskiej. Występują najcenniejsze bogactwa mineralne tej krainy: ropa naftowa, sól kamienna, siarka, gaz ziemny i gipsy.
W czwartorzędzie zapadlisko wypełnił lądolód zlodowacenia południowopolskiego i pozostawił tu piaski, gliny i iły. Na obszarach pokrytych piaskami uformowały się wydmy śródlądowe. Dominują tutaj lekko pofalowane równiny znajdujące się na wysokości od 150 do 200 m n.p.m. Najniżej położone dno kotlin leży na wysokości 138 m n.p.m., a najwyższe wzniesienia dochodzą do 280 m n.p.m.
Sudety i Przedgórze Sudeckie
Ukształtowanie powierzchni regionu jest powiązane z trzeciorzędowymi ruchami tektonicznymi, w wyniku, których powstały góry zrębowe o wysokościach od 700 do 1600 m. Ten łańcuch górski występuje na obszarze południowo-zachodniej Polski i północnych Czech, stosunkowo niewielki skrawek znajduje się w Niemczech;
Wyróżnia się tu 5 makroregionów:
Przedgórze Sudeckie (Masyw Ślęży, Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie, Wzgórza Strzegomskie, Równinę Świdnicką , Kotlinę Dzierżoniowską, Obniżenie Otmuchowskie, Przedgórze Paczkowskie )
Pogórze Zachodniosudeckie,
Sudety Zachodnie,( G. Izerskie, G. Kaczawskie, Karkonosze, Rudawy Janowickie, Kotlina Jeleniogórska),
Sudety Środkowe ( G. Wałbrzyskie, G. Kamienne, G.Sowie, G. Bardzkie, G. Stołowe, G. Orlickie, G. Bystrzyckie, Kotlina Kłodzka, Obniżenie Nowej Rudy, Obniżenie Ścinawki),
Sudety Wschodnie ( G. Złote, Masyw Śnieżnika, G. Opatowskie)
najwyższe Sudety Zachodnie - najwyższy szczyt Śnieżka* 1602 m n.p.m. w Karkonoszach,
Sudety Środkowe - najwyższy szczyt Orlica* 1084 m n.p.m. również w Górach Orlickich,
Sudety Wschodnie - najwyższy szczyt Śnieżnik* 1425 m n.p.m. w Masywie Śnieżnika.
Sudety mają bardzo urozmaiconą rzeźbę. W Karkonoszach spotykamy plejstoceńskie formy polodowcowe oraz strome stoki i zrównane wierzchowiny, urozmaicone granitowymi skałkami. W Górach Kamiennych i G. Wałbrzyskich występują formy powulkaniczne, a G. Stołowe zbudowane są z piaskowców i margli i są jedynymi w Europie górami płytowymi,
Najstarsze z Sudetów są Góry Sowie, które powstały już w prekambrze; nastepnie w orogenezie kaledońskiej powstały m.in. G. Bystrzyckie, G. Orlickie, Masyw Śnieżnika, G. Kaczawskie, a w orogenezie hercyńskiej m.in: G. Wałbrzyskie i Karkonosze
Karpaty
Karpaty łańcuch górski w środkowej Europie ciągnący się łukiem przez terytoria Czech, Polski, Słowacji, Węgier, Ukrainy, Rumunii i Serbii. Najwyższy szczyt Gerlach ma wysokość 2655 m n.p.m., natomiast w Polsce najwyższym szczytem są Rysy 2 499 m n.p.m
Polskie Karpaty dzielą się na
Karpaty Zachodnie (Pogórze Zachodniobeskidzkie, Beskidy Środkowe, Beskidy Zachodnie, Pogórze Środkowobeskidzkie)
Region zbudowany jest z naprzemianległych łupków, piaskowców i zlepieńców zwanych fliszem karpackim. Składa się z pasma Pogórzy mających postać licznych, zaokrąglonych, często spłaszczonych garbów oddzielonych głębokimi dolinami rzek
Karpaty Wschodnie ( Beskidy Wschodnie) ( Bieszczady)
Centralne Karpaty Zachodnie ( Tatry, Obniżenie Orawsko-Podhalańskie)
Region składa się z łańcuchów górskich zbudowanych ze skał magmowych i metamorficznych oraz zalegających na nich pokrywach ze skał osadowych z przewagą wapieni, a także oddzielających je kotlin pokrytych fliszem podhalańskim (łupki ilaste wraz z piaskowcami i mułowcami) i w niektórych miejscach osadami jeziornymi oraz akumulacji rzecznej. Rzeźba Karpat została ukształtowana przez lodowce. Najlepiej to widać w najwyższych pasmach górskich, takich jak Tatry, gdzie można zaobserwować doliny U-kształtne, spadające do nich doliny zawieszone a także moreny boczne i jeziora polodowcowe. W wyniku erozji i wietrzenia stoki najwyższych partii gór przyjęły formę ostrych i poszarpanych grani, stromych żlebów, a u ich podnóża stożków piargowych. Krzywa hipsograficzna Polski
Powierzchnia lądowa ( z wodami śródlądowymi) Polski wynosi
311,9 tyś km 2
Polska jest krajem nizinnym.
Niziny ( do 300m n.p.m., najczęściej jednak są to wysokości między 50 a 150 metrów nad poziomem morza) zajmują 91,3% powierzchni Polski,
Wyżyny (oficjalnie powyżej 300m n.p.m., w Polsce poziomice wyżyn zaczynają się już od 200 m n.p.m. do 400 m n.p.m. ); zajmują 5,6% powierzchni Polski,
Góry powyżej 500 m n.p.m. zajmują zaledwie 3,1 % powierzchni Polski,
Depresje zajmują 0,2%
Średnia wysokość lądu wynosi 173 m n.p.m., dla porównania średnia wysokość Europy to 272 m n. p. m. największa jest średnia wysokość Antarktydy 2040 m n.p.m.
Najwyżej położony punkt Rysy 2499 m n.p.m.,
Najniżej położony punkt: Raczki Elbląskie
-1,8 m p.p.m