Obraz polskiej wsi i miasta
Temat ten przedstawiało wielu autorów we wszystkich epokach, dzięki czemu możemy obserwować zmiany dokonujące się w Polsce. Jak rozwój kultury i cywilizacji przyczynił się do poprawy ekonomicznej robotników. Jaka była wieś? O tym dowiadujemy się z literatury polskiej.
„Wsi spokojna, wsi wesoła...” taki obraz przedstawia Jan Kochanowski. Jego pieśni opisują piękno życia na wsi, pracę, zabawy, święta oraz cudowną przyrodę. Poeta jest zachwycony wiejskim życiem i społeczeństwem.
Sielankowe życie przedstawia również Szymon Szymonowicz. Jednak on w utworze pt. „Żeńcy” przedstawia ciężką pracę i trudną dolę chłopa pańszczyźnianego, wykorzystywanego przez szlachtę.
Satyra ojca kultury polskiej Mikołaja Reja pt. „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem” przedstawia zróżnicowanie trzech stanów: chłopstwa, szlachty i duchowieństwa. Oskarżali się oni nawzajem o wyzyskiwanie swych poddanych. W ten sposób autor skrytykował nierówność prawa, przekupstwo panujące w sądzie, niedowład sądownictwa, życie ponad stan, prywatę i pijaństwo szlachty. Panujące bezprawie odczuwali najbardziej chłopi, co wynika ze słów:
Ksiądz pana wini, pan księdza,
A nam prostym zewsząd nędza”.
O równe prawa dla wszystkich stanów zarówno robotników, jak i chłopów walczył Andrzej Frycz Modrzewski w utworze pt. „O karze za mężobójstwo” występuje przeciw niesprawiedliwości prawa karnego. Według, którego za zabójstwo szlachcica karano wyrokiem, grzywną, dożywotnim więzieniem lub śmiercią, natomiast za zabicie chłopa tylko niewielką karą pieniężną.
Wyżej wymienieni wybitni twórcy charakteryzowali epokę zwaną odrodzeniem. Kolejni tworzyli w pozytywizmie, do nich należy Eliza Orzeszkowa, która w utworze pt. „Tadeusz” zawarła posłanie skierowane do ziemianina. Autorka apeluje do klas społecznych o wykazanie większego zainteresowania sprawami ludu wiejskiego w celu polepszenia sytuacji materialnej, duchowej, intelektualnej i ubogiej ludności. Orzeszkowa opisuje tragedię śmierci małego, niepilnowanego dziecka. Tadeusz ginie, gdyż rodzice nie są w stanie zapewnić mu opieki pracując na polu pana. W tej krótkiej noweli ukazane jest życie chłopów. Ubogie chaty, brak higieny - dziecko kąpane jest raz na tydzień; skromne życie, oto obraz wsi polskiej.
W „Nad Niemnem” autorka ukazuje hasła pozytywistyczne: pracy u podstaw i pracy organicznej, które prezentowała Justyna Orzelska. Jej ślub z Jankiem Bohatyrowiczem zatarł granicę między warstwami społecznymi. Autorka swoich bohaterów ukazuje w znojnej i trudnej pracy na roli przy uprawianiu połatek, które jeśli zajmowały obszar 20 morg świadczyły o nadzwyczajnej zamożności ich posiadaczy. O ubóstwie wsi mówiły ciasne gospodarstwa niezdolne wyżywić zbyt licznej rodziny, czego przykładem byli Fabianowie, i nędzy tych, którzy egzystowali na jałmużnie (Ładysiowie).
Do poprawy życia chłopów miało przyczynić się uwłaszczenie. Ich wolność stała się dla nich ciężarem i cierpieniem. Musieli opuścić swoje niewielkie majątki, gdyż nie byli w stanie zapłacić podatków. Taki obraz przedstawia Konopnicka w utworze pt. „Wolny najmita” i „Miłosierdzie gminy”, gdzie człowiek nie mogący zapewnić sobie bytu był wykorzystywany jako parobek do najcięższych prac. Życie zubożałych chłopów nie różniło się wiele od życia biednych robotników. W „Naszej szkapie” przedstawione jest życie rodziny robotniczej, której jedyną żywicielką była stara klacz. Rodzina została zmuszona do sprzedania konia, gdyż zabrakło pieniędzy na lekarstwo dla matki. Ukazany jest tu dramat nędzy i śmierci, który dotknął rodzinę Mostowiaków żyjących w ciemnej, wilgotnej suterenie znajdującej się w jednej z uboższych dzielnic Warszawy.
W „Lalce” Bolesława Prusa widzimy zróżnicowanie mieszczańskiego świata. Autor ukazuje sfery handlowe, sfery inteligenckie, adwokatów, subiektów, służących, studentów. Obraz ludu ginącego z winy wyższych warstw, płaczących dzieci, ludzi umierających z głodu, obraz nędzy Powiśla skontrastowany jest z dostatkiem Śródmieścia. Zarówno w mieście jak i na wsi dominowała szlachta. Prus przedstawia niezachwianą pozycję arystokracji, czego dowodem jest sytuacja Łęckich, gdzie bankructwo finansowe nie podważa ich pozycji w społeczeństwie.
Stanisław Żeromski w „Ludziach bezdomnych” ukazał warunki życia poszczególnych klas ze szczególnym skoncentrowaniem zwierzęcej wręcz egzystencji klas najniższych. Autor ukazuje dzielnice Warszawy, wynędzniałe postacie biednych
ludzi żyjących na ulicy, głodnych, brudnych, chorych, którym nikt nie zapewnia opieki. Ludzie posiadający pracę nie żyli wcale w lepszych warunkach. Ciężka praca, przeważnie w fabrykach, gdzie robotnicy i robotnice byli stłoczeni do granic możliwości, zapewniała życie w obskórnej kamienicy, często na zwilgoconym poddaszu. Żeromski nie przestaje jednak na ukazaniu niedoli ludzkiej i błędów społecznych, ale wskazuje drogę, która może doprowadzić do poprawy stanu i uzdrowienia społeczeństwa. Bohaterem powieści jest doktor Judym, który poświęca swoje życie dla dobra ogółu, dla zmiany warunków, w których żyją ci wymagający pomocy. Tomasz Judym na własnej skórze doznał nędzy i upokorzenia, a wykształcenie zdobył dzięki przypadkowi. Starał się pomóc biednym, oczekując pomocy od innych lekarzy, lecz oni żyjąc w dostatku, stawiając sobie za cel jedynie zarodek i zapominali o obowiązkach zawodowych.
Krytyka majętnych mieszczan jest zawarta w utworze Gabrieli Zapolskiej pt. „Moralność pani Dulskiej”. Utwór ten jest satyrą o społeczeństwie lwowskim i przedstawia pseudomoralność mieszczki, właścicielki kamienicy. Bohaterka traktuje romans swego syna Zbyszka z własną służącą, nie widzi nic zdrożnego w tym, że w jej kamienicy mieszka kobieta utrzymująca się z nierządu, jednak uważa za skandal dla jej domu próbę samobójstwa zdradzonej żony. Maksymą Dulskiej było powiedzenie, że brudy należy prać we własnym domu.
Zapolska przedstawia realistyczne życie w mieście, natomiast Reymont na wsi. Jego powieść jest pełną prawdy epopeją z życia chłopskiego. Utwór zawiera wiele pięknych opisów przyrody, jest skarbnicą wiedzy o ludowych obrzędach, tradycjach, zwyczajach rozpowszechnionych na polskiej wsi końca XIXw. Jednak w „Chłopach” odwzorowania swe znalazły
przede wszystkim stosunki panujące w pouwłaszczonej wsi oraz podziały społeczne od bogatych gospodarzy do skrajnej biedoty, czyli komorników. Najbogatsi gospodarze posiadali władz i cieszyli się szacunkiem, gdy najwyższą wartość przedstawiała ziemia, co odzwierciedla hasło: „Chłop potęgą jest i basta”.
Zła sytuacja ekonomiczna, przeludnienie wsi spowodowało, że rodzice nie chcieli oddawać ziemi dzieciom, gdyż będąc od tego momentu zależnymi od ludu bali się o swoją przyszłość. Wieś miała również swoje prawa, pozwalała na bójki w domach, ale nie można było tego pokazywać na zewnątrz. Panujące prawa nie pozwalały też na związek Antka i Jagny, decyzją wsi i nawet ksiądz, cieszący się dużym poważaniem, nie był w stanie wpłynąć na postępowanie chłopów.
Wieś potrafiła się zjednoczyć także w przypadku poważnych decyzji. Reymont ukazuje obraz walki całej społeczności wiejskiej z dziedzicem, gdy on zaczął wyrąb lasu.
Życie na wsi było ciężkie, jednak wielu pojmowało wieś jako spokojne, ciche miejsce, do którego nie dociera zgiełk świata. Przedstawienie obrazu wsi z odległej przeszłości, brak zrozumienia przez inteligencję istoty społecznej wsi, ambicji chłopów to obraz przedstawiony przez Stanisława Wyspiańskiego w „Weselu”. Chociaż różnice między inteligencją a chłopami były znaczne, to te dwa stany łączyły się, jest to tzw. chłopomania. Wynikały z tego dziwne sytuacje. Wyspiański przedstawia wesele inteligenta z chłopką. Na uroczystości mieszczanie i chłopi stali oddzielnie nie potrafiąc znaleźć wspólnego języka. Mieszczanie mówili o rolnictwie nie mając o nim pojęcia a chłop nie rozumiał sensu rozmów o twórczości, artystach. Sojusz chłopsko - inteligencki napotykał na przeszkody, jakimi były uprzedzenia i nieufność spowodowane galicyjską rzeźbą pod wodzą Joachima Szeli, w wyniku której z rąk chłopów zginęło w swoich dworach wielu szlachciców. Chłopi oczekiwali od inteligencji duchowego przywództwa, jednak oni nie umieli wypełnić tej roli. Nie potrafili zjednoczyć narodu podzielonego przez zabory.
Różnica między warstwami społecznymi przedstawia również Zofia Nałkowska w „Granicy”. Główny bohater Zenon Ziembiewicz rozkochuje w sobie młodą Justynę, jednak gdy ona zachodzi w ciążę, każe pozbyć się dziecka nie chcąc wywoływać skandalu. W utworze tym także ukazane są warunki życia klasy robotniczej, jej tragicznego położenia w obliczu głodu i bezrobocia. Ukazany jest obraz mieszkańców kamienicy pani Kalickowskiej, gdzie ludzie żyli w piwnicach, w zawilgoconych, ciemnych komórkach, co przyczyniało się do chorób dzieci, które umierały nie dożywszy 5 lat.
W przedstawionych utworach odzwierciedla się życie społeczeństwa w dawnej Polsce. W mieście i na wsi występowało ogromne zróżnicowanie klas społecznych wynikające ze stanu posiadania oraz piastowanego urzędu. Sytuacja chłopów i robotników przedstawiała się podobnie, mimo że należeli oni do różnych klas społecznych. Warunki życia na wsi odpowiadały warunkom jakie spotykamy w mieście i tylko arystokracja mogła pozwolić sobie na dostatnie życie. Robotnicy, urzędnicy chociaż mieli dostęp do dóbr kultury byli zbyt biedni, by z nich korzystać.