CELE KSZTAŁCENIA

1. Ogólne cele kształcenia

2. Taksonomia celów kształcenia

3. Heterogenne i podmiotowe cele kształcenia.

4. Cele operacyjne

• Procedura wprowadzania celów operacyjnych

• Walory i mankamenty operacjonalizacji

Ogólne cele kształcenia

Do podstawowych kategorii procesu edukacyjnego zaliczamy cele, treści, zasady, środki, metody, formy organizacyjne i ocenianie. Cele kształcenia i wymienione kategorie procesu edukacyjnego wyznaczają podstawowe czynności zarówno nauczycieli jak i uczniów. Cele mają podstawowe znaczenie w każdej działalności, a szczególnie w działalności edukacyjnej.

Cele kształcenia odnoszą się do uczniów i opisują zmianę, jaką chcemy w nich uzyskać. Ponieważ punkt wyjścia tej zmiany jest różny (każdy uczeń jest inny) zwykle odnosimy je do zmian końcowych.

Celom powinny być podporządkowane metody i organizacja pracy nauczyciela. Jeśli uczniowie uzyskali przewidziane wyniki, mówimy, że cele zostały osiągnięte.

W teorii obserwuje się reorientację w ujmowaniu celów edukacji. Odchodzi się od ich układu w postaci:

• Wiadomości

• Umiejętności

• Nawyki

• Rozwój osobowości

• Kształtowanie postaw, świata wartości, światopoglądu

• Przygotowanie do samorozwoju.

Nowe ujęcie zawiera inną kolejność, a mianowicie:

• Rozwój osobowości

• Kształtowanie postaw, świata wartości, światopoglądu

• Przygotowanie do samorealizacji

• Wyposażenie w sprawności i wiadomości.

Oznacza to przeniesienie akcentów z przedmiotowej na podmiotową stronę osobowości. Na pierwszym miejscu pojawiają się cele skierowane na rozwijanie możliwości uczniów, kształtowanie u nich określonych postaw, wprowadzenie ich w świat wartości, norm społeczno-moralnych. Zaś nabywanie wiadomości, kształtowanie umiejętności przesuwa się na plan dalszy.

Nieco inaczej przedstawia się ten problem w klasach początkowych. Tutaj oba cele organizowane są równolegle.

Taksonomia celów kształcenia

Według opinii Niemierko cele powinny być klasyfikowane, a wyodrębnione

kategorie mogą być uporządkowane hierarchicznie. Taką hierarchiczną klasyfikację będziemy nazywać taksonomią celów. Oznacza ona, że wyższe kategorie mieszczą w sobie kategorie niższe, a więc osiągnięcie celu wyższego mówi nam, że cel niższy został osiągnięty. Najpopularniejszą taksonomią w Polsce jest taksonomia ABC. Jest to taksonomia ponadprzedmiotowa, druga taksonomia dotyczy celów wychowania. Za pomocą tej taksonomii można sklasyfikować trzy główne typy zachowania ludzkiego:

• Poznawcze (myślące formy zachowania) - czy uczeń wie jak to wykonać?

• Emocjonalne (postawy, przekonania, wartości) - czy uczeń chce to wykonać?

• Psychomotoryczne (ruchy ciała) - czy uczeń potrafi to wykonać?

Sfera poznawcza

• Wiedza

• Zrozumienie

• Zastosowanie

• Analiza

• Synteza

• Ocena

Sfera emocjonalna

• Recepcja (uwaga)

• Reagowanie

• Wartościowanie

• Organizowanie

• Charakteryzowanie

Sfera psychomotoryczna

• Czynności odruchowe

• Czynności podstawowe

• Umiejętności percepcyjne

• Umiejętności fizyczne

• Ruchy wyćwiczone

• Komunikowanie się bezsłowne

Główne cele ujęte w tych taksonomiach mają charakter ogólny, wyrażają pewien rezultat nauczania, wyrażony w kategorii efektów uczenia się. Opisują nową wiedzę, umiejętności, zdolności i postawy - czyli to wszystko, czego opanowania w wyniku kształcenia oczekuje od ucznia nauczyciel.

Znajomość taksonomii celów kształcenia w sferze poznawczej, emocjonalnej i psychomotorycznej - podkreśla Puślecki - stanowi warunek konieczny poprawnego formułowania heterogennych celów każdej lekcji.

Heterogenne i podmiotowe cele kształcenia

Cele heterogenne stanowią punkt wyjścia do przekształcenia ich w cele podmiotowe, które wiążą się bezpośrednio z wartościami będącymi odpowiedziami na zaspokojenie potrzeb edukacyjnych uczniów, z tym co uczniowie uznają za wartości, z cenionymi przez nich ideałami, postawami czy wzorcami. Arends nazywa tego typu cele uczniowskimi, mają one znaczące miejsce w tzw. planowaniu alternatywnym, tzn. niekoniecznie z góry przewidzianym w toku edukacyjnym.

Uczeń dochodzi do tych celów dwoma drogami:

• Z własnej inicjatywy (uzewnętrzniając w ten sposób potrzeby poznawcze, emocjonalne w formie celów),

• Oferowania ze strony nauczyciela.

Ze strony nauczyciela muszą być spełnione niezbędne warunki do tego, aby uczeń miał stworzoną szansę dochodzenia do podmiotowych celów:

• Przede wszystkim sam musi chcieć, aby tak było

• Musi stworzyć klimat zapewniający uczniom uzewnętrznienie ich potrzeb.

Te podmiotowe cele nie biorą się z niczego. Tkwią one w treściach kształcenia realizowanych na dobrze dobranym materiale nauczania.

Władysław Puślecki w swojej koncepcji kształcenia wyzwalającego stosuje cele spersonalizowane operacyjnie i do ich osiągnięcia proponuje trzy strategie: O, D, E.

Strategia O - polega na odpowiednim przekształceniu heterogennych celów w podmiotowe i oferowanie ich uczniom.

Strategia D - dwupodmiotowe ustalenia (nauczyciel i uczeń).

Strategia E - eksponowanie opisu sytuacji uwzględniającej egzystencjalne potrzeby uczniów.

Strategie te wywierają bezpośredni wpływ na budowę i przebieg zajęć dydaktycznych, w których występują nowe ogniwa takie jak:

• Wizja zajęcia

• Oferowanie spersonalizowanych celów

• Pobudzanie jednostkowych doświadczeń uczniów w danej dziedzinie

• Głosy własne uczniów w tym zakresie

• Dialog edukacyjny

• Działania ukierunkowane celami kształcenia.

Operacjonalizacja celów kształcenia ( cele operacyjne )

Aby podnieść motywację i skuteczność nauczania proponuje się operacjonalizację celów czyli ich uszczegółowienie. Polega to na ich przedstawieniu w postaci konkretnych rezultatów nauczania i uczenia się, a także na wskazaniu sposobów ich sprawdzenia. Dlatego operacyjne cele kształcenia wyrażone są opisem zachowań, jakie przejawiać mają uczniowie po ukończeniu nauki.

Zachowania te mogą mieć charakter werbalny (słowny) lub behawioralny (czynnościowy). Cele operacyjne opisują więc to, co po skończonych zajęciach uczniowie powinni wiedzieć, umieć, jak się zachować w określonej sytuacji.

W celach operacyjnych wyróżniamy trzy składniki ( dokładniejsza analiza ):

1. Opis zachowania, jakiego oczekuje się od ucznia po zakończeniu nauki.

Zachowanie końcowe określa to co uczeń powinien zrobić, żeby wykazać, że założony cel osiągnął. Zachowanie to uznaję się za dowód, że uczeń się nauczył. Mamy ty na myśli wszelką aktywność lub czynności, których przebieg można zaobserwować. Zachowanie wyrażają czasowniki:

- zaznaczyć - rozpoznać - rozwiązać - zmierzyć - narysować.

2. Opis warunków, w jakich uczeń ma demonstrować te zachowania.

Trzy rodzaje w/w warunków:

• Mogą to być środki dydaktyczne, z jakich uczeń korzysta podczas sprawdzania np.: mapa,

• Są to rozmaite ograniczenia, nakładane na ucznia np.: czas wykonania zadania,

• Trzecie, różne sposoby przedstawiania informacji przez uczniów np.: ustne, pisemne.

3. Trzecim składnikiem są ustalone standardy określające najniższy dopuszczalny

poziom realizacji zachowania końcowego, np.: uczeń musi odpowiedzieć na 9 z 10 podanych pytań, rozwiązać problem w ciągu 10 minut, itp..

Procedura wprowadzania celów operacyjnych

Przy formułowaniu celów musimy uwzględnić następujące kroki:

1. Sformułowanie celu ogólnego

2. Ustalenie sytuacji odniesienia

3. Sporządzenie testu sytuacji odniesienia

4. Sformułowanie operacyjnych celów kształcenia

5. Wyznaczenie dalszej granicy stałości realizacji

1. Cele wynikają z:

- realizowanych programów nauczania

- z przyjętej przez danego nauczyciela filozofii kształcenia

( jedni kładą nacisk na wiedzę, inni na rozwój myślenia, jeszcze inni na

samodzielność )

- właściwości uczniów ( możliwości uczniów i zainteresowania ).

2. Określenie sytuacji odniesienia oznacza wskazanie uczniom sytuacji, w których

będą mogli wykorzystać to czego się nauczą. Im więcej takich sytuacji, tym lepiej

dla dziecka, u którego wzmacniamy chęć uczenia się.

3. Test powinien obrazować szereg okoliczności, jakie uczeń może spotkać w życiu.

4. Na tym etapie następuje przekształcenie testu sytuacji odniesienia w cel operacyjny. W stosunku do testu zawiera on modyfikacje i ograniczenia związane z systemem klasowo - lekcyjnym. A zatem chodzi o takie sformułowanie celu operacyjnego, aby można go było sprawdzić w warunkach szkolnych. Sprawdzianem czy formułowany cel ma charakter operacyjny jest pozytywna odpowiedź na trzy pytania:

• Czy warunki podane w formule celu operacyjnego są zbliżone do warunków określonych w sytuacji odniesienia ?

• Czy standardy przyjęte w celu operacyjnym są zbliżone do standardów określonych w teście sytuacji odniesienia ?

5. Pojęcie stałości realizacji odnosi się do testu mającego mierzyć osiągnięcia celu operacyjnego przez ucznia. Nauczyciel decyduje ile prób jest niezbędne, aby wykazać, że cele operacyjne zostały osiągnięte.

Uogólniając, operacjonalizacja celów jest zabieiem niezbędnym. Cele ogólne są formułowane po to, by wytyczyć kierunek pracy, potem trzeba je sprecyzować, uszczegółowić i skonkretyzować. Te właśnie procesy składają się na operacjjonalizację.

Operacjonalizacja jest trudna i wymaga:

- znajomości zewnętrznych i wewnętrznych warunków kształcenia

- precyzji językowej

- wyobraźni.

Walory i mankamenty operacjonalizacji.

Walory

Cele operacyjne

- lepiej niż cele ogólne pomagają nauczycielowi w doborze treści, metod i środków kształcenia,

- ułatwiają nauczycielowi kontrolę, a uczniowi samokontrolę rezultatów kształcenia,

- wyraźnie podnoszą poziom motywacji uczniów i ukierunkowują ich proces uczenia się,

- sprzyjają integracji międzyprzedmiotowej.

Wady

- zbyt dokładne precyzowanie celów kształcenia ogranicza swobodę nauczyciela w nauczaniu, uczeniu się ; uczniom zaś ogranicza się wpływ na to, czego będą się uczyć, co będą robić,

- operacjonalizacja celów kształcenia i pomiar ich osiągnięć jest trochę mechanicznym podejściem do określenia poziomu rozwoju ucznia,

- prowadzi to do preferowania niższych kategorii efektów edukacji ( dotyczy głównie zapamiętywania wiadomości ) , wyższe są często trudniejsze do sprecyzowania,

- nadaje się do przedmiotów silnie ustrukturowionych, mało do humanistycznych i społecznych ; ponadto nadaje się głównie do sfery poznawczej, gorzej zaś do sfery emocjonalnej.

---