jezuici, Towarzystwo Jezusowe (TJ), Societas Iesu (SI), katolicki męski zakon kleryków regularnych założony 15 VIII 1534 roku w kaplicy Świętego Dionizego na wzgórzu Montmartre w Paryżu przez grupę studentów, pobierających nauki na Sorbonie z Ignacym Loyolą na czele, (m.in. Alfonso Salmerón, Mikołaj Bobadilla, Piotr Faber z Francji, Franciszek Ksawery, Szymon Rodriguez z Portugalii, Diego Laynez), złożyli oni ślub ubóstwa i podjęli postanowienie pracy misyjnej w Palestynie i naśladowania Chrystusa. To jednak okazało się niemożliwe z powodów politycznych i po 3 latach zaoferowali swoją służbę papieżowi Pawłowi III. 27 IX zakon 1540 zatwierdzony bullą Regimini militantis przez Pawła III. Ograniczył on jednak liczbę jezuitów do 60. Bulla Injunctum nobis (1543) zniosła jednak to ograniczenie.
Patronką zakonu jest Madonna Della Strada. Dewizą jezuitów jest zawołanie: Ad maiorem Dei gloriam, a powszechnie przyjętym godłem — chrystologiczny znak IHS. (to pierwsze litery "IHΣOYΣ", co po Grecku znaczy Jezus, później tłumaczone przez "Iesus Homini Salvator" - Jezus Zbawca Ludzkości lub "Iesum Habemus Socium" - mamy Jezusa za towarzysza (mniej więcej tak ale może dokładnie się inaczej tłumaczy). Nazwa “Jezuita” pochodząca z XV wieku odnosiła isę do ludzi, którzy nadużywali imienia Jezus. W odniesieniu do zakonu użyta po raz pierwszy ok 1544. Przez założycieli nie była używana lecz z czasem przylgnęła do zakonu tracąc swoje pejoratywne zabarwienie.
Loyola (Iñigo López de Racalde) ur. 1491, zamek Loyola (Baskonia), zm. 31 VII 1556, Rzym, 1609 beatyfikowany, 1622 kanonizowany. Początkowo oficer w służbie wicekróla Nawarry, podczas wojny z Francją został ranny (1521). Lektura dzieł rel. podczas rekonwelescencji spowodowała duchowe odrodzenie i decyzję o podjęciu pokuty. Po przeżyciu objawienia Maryi z Dzieciątkiem i nieoczekiwanym uzdrowieniu odbył dziękczynną pielgrzymkę do sanktuarium maryjnego w Monserrat, a następnie spędził 11 miesięcy jako pustelnik w grocie w Manresie, gdzie oprac. zarys metody ćwiczeń duchownych będących prototypem rekolekcji. Tekst opublikowany poźniej w formie niewelkiej książeczki szybko zyskał ogromną popularność (Ćwiczenia duchowne 1548). L. odkrył wówczas swe powołanie do służby Kościołowi we współpracy z innymi. Loyola w Hiszpanii podjął studia. Podejrzewany o nowinkarstwo, był objęty zakazem nauczania aż do czasu ukończenia studiów teologicznych. W 1537 przyjął święcenia kapłańskie i wobec niemożności działania na terenie Ziemi Świętej (z powodu niepokojów wojennych) przybył do Rzymu, gdzie napisał zarys konstytucji zakonnych. W celu przygotowania młodych księży do pracy duszpasterskiej na terenach zagrożonych reformacją, 1551 zał. Collegium Romanum (Gregorianum). przedstawiany w czarnym habicie, często z imieniem Jezus na piersiach, niekiedy w stroju pątniczym lub rycerskim; atrybuty: księga, globus, który odpycha nogą, łac. skrót A.M.D.G. (ad maiorem Dei gloriam). Ignacy został wybrany pierwszym generałem zakonu.
zakonu Od samego początku podstawowymi zasadami jezuitów, odróżniającymi go od innych zakonów, były:
struktura z mocnym akcentowaniem posłuszeństwa hierarchii zakonnej oraz Kościołowi, szczególnie osobie papieża. Jak pisał Loyola w swoich Ćwiczeniach Duchowych - ...trzeba być zawsze gotowym wierzyć, że to, co ja widzę jako białe, jest czarne, jeśli tak to określi Kościół Hierarchiczny.
wybór własnych członków według kryterium wysokich zdolności intelektualnych i silnej, twórczej osobowości.
stałe edukowanie własnych członków - tak, aby posiadali oni możliwie jak najlepsze wykształcenie, nie ograniczające się tylko do wykształcenia czysto religijnego;
większa otwartość ideologiczna od innych zakonów - jezuici starają się raczej wprowadzać do myśli Kościoła nowe trendy
naciski na bycie tam "gdzie decydują się losy świata" - a więc wśród elit społecznych kształtujących w danym momencie historycznym większościowe poglądy oraz mających silny wpływ na sprawowanie władzy świeckiej.
nacisk na efekt pracy zakonu na zewnątrz, a mniejsze od tradycyjnych zakonów "przykładanie" się do działalności wewnątrzzakonnej. Zadaniem jezuity jest "modlić się i działać". Każdy jezuita oprócz edukacji "cywilnej" przechodzi także coroczne ośmiodniowe rekolekcje w milczeniu. To coś w rodzaju kursu "modlitewno-medytacyjnego" kształtującego "twardy zrąb" religijnej duchowości, a obejmującego dość wymagający ciąg "ćwiczeń duchowych". Celem takich rekolekcji jest poznać Jezusa, aby bardziej Go kochać i lepiej naśladować.
Struktura
Na czele Towarzystwa stoi generał (generalny przełożony) (zwany też dawniej przez niechętnych zakonowi "czarnym papieżem"), obecnie - Peter Hans Kolvenbach, wybierany dożywotnio i mający prawo do jednoosobowego kierowania ogólnym kierunkiem rozwoju zakonu i rozstrzygania wszelkich sporów wewnętrznych. Generał rezydyje w Rzymie, w Kurii Generalnelj. Ma radę składającą się z 5 członków:
z Włoch
z Francji
z Hiszpani i krajów „pohiszpańskich”
z Niemiec, Austrii, Polski, Belgii, Węgier i Holandii
z krajów angielskojęzycznych: Anglia, Irlandia, USA, Kanada, Kolonie Brytyjskie
Zakon jest podzielony na prowincje, które w przypadku większości krajów obejmują cały ich obszar (np Anmglia, Irlandia, Kanada, Belgia, Meksyk). Obecnie istnieje 27 prowincji. Na czele prowincji stoi prowincjał, któremu już bezpośrednio podlegają wszyscy zakonnicy z danej prowincji. Prowincjałów powołuje bezpośrednio generał, zaś generała wybiera kongregacja generalna, a wybór potwierdza osobiście papież. W Polsce istnieją dwie prowincje: północna i południowa z kurią odpowiednio w Warszawie i Krakowie. Kilka prowincji tworzy wspólną asystencję, reprezentowaną przy generale przez asystenta. Domy zakonne ze studiami dla młodzieży zakonnej lub świeckiej (kolegia) są kierowane przez rektorów, mniejsze domy o charakterze duszpasterskim (rezydencje) — przez superiorów.
Każdy członek Towarzystwa może indywidualnie komunikować się z samym generałem. Tylko generał wybierany jest dożywotnio. Każdy członek zakonu przechodzi 2-letni nowicjat, potem kandydaci na kapłanów odbywają 3-letnie studia filozoficzne, praktykę pedag. (zwykle 2-letnią), studia teol. (4- lub 5-letnie), a po otrzymaniu święceń — studia specjalistyczne oraz prawa zakonnego i duchowości (tzw. trzecia probacja). W końcu składają ostatnie śluby lub uroczystą profesję, do której jest dołączony dodatkowy ślub posłuszeństwa papieżowi na jego mocy papież staje się najwyższym przełożonym, z prawem nakazania pełnienia misji w każdym miejscu i warunkach.
W pierwszym okresie swego istnienia Tow. Jezusowe rozwijało się dynamicznie, szybko stając się najpotężniejszym zakonem katol. Z czasem skoncentrowali się oni na 3 czynnościach: szkolnictwie, misjonowaniu oraz zatrzymaniu protestantyzmu. odgrywało ważną rolę w życiu Kościoła, zwł. w przeprowadzeniu reformy po Soborze Trydenckim 1545-63;
J. zawsze zabiegali o przestrzeganie ścisłej dyscypliny i doskonalenie duchowe; propagowali zasady nowej pobożności (szkoła ignacjańska), kładąc nacisk na odpowiedzialność wiernych za własne zbawienie i na metodyczną modlitwę opartą na Ćwiczeniach duchownych. Zapoczątkowali szeroki ruch rekolekcji, zarówno indywidualnych, jak i zbiorowych, oraz misje ludowe. W krajach katol. rozwinęli szeroką działalność apostolską (spowiedzi, katechizacje, kapelanie szpitalne i więzienne, misje lud., rekolekcje) oraz kierowali katol. organizacjami. zorganizowali oni największą w dziejach Kościoła sieć szkół średnich (kolegia) i wyższych (akademie, z Gregorianum w Rzymie na czele). Zarówno w Europie, jak i na misjach opiekowali się ludnością poddańczą, chorymi (zwł. podczas epidemii), produkowali i dostarczali leki (chinina nazywana była „jezuickim proszkiem”).
W realizacji swych celów j. stosowali nowatorskie rozwiązania (np. przekład Biblii na języki nar.); w teologii rozwinęli gł. kierunek polemiczny (controversiones); w filozofii stworzyli własną szkołę scholastyczną, zw. suarezjanizmem (od filozofa i teologa F. Suareza); zorganizowali Tow. Bollandystów (1630), które podjęło badania hagiograficzne; wnieśli ogromny wkład w rozwój nauki, zwł. matematyki, fizyki i astronomii, przyczynili się do odkryć geograficznych. Pod koniec XVI w. z polecenia papieża Grzegorza XIII jezuita Ch. Clavius dokonał reformy kalendarza (kalendarz gregoriański). mając w swym gronie wybitnych astronomów, j. już w XVI w. podjęli walkę z astrologią.
Zakon wywarł wielki wpływ na sztukę baroku, a jego macierzysty kościół Il Gesù w Rzymie stał się pierwowzorem ogromnej liczby świątyń katol. na wszystkich kontynentach. Architektura kościołów i budynków kolegiów jezuickich była podporządkowana realizacji naczelnych celów zakonu. Zalecano, by artyst. założenia budowli były zgodne z miejscową tradycją., Wystrój kościołów jezuickich nie wyróżniał się w oryginalny sposób, dostosowując się do możliwości i potrzeb lokalnych; specyficzna i oryginalna była jedynie ikonografia — kompozycje przedstawiające Triumf Imienia Jezus, Nadanie Imienia Jezus czy sceny z życia jezuickich świętych
INDIE Franciszek Ksawery przybył na Goa w 1542, działął na zachodnim wybrzeżu i na Cejlonie, potem powędrował do Japonii i Chin. W czasie pracy zmarł. Kontynuatorzy nadal działali np w 1559, Rudolph Acquiviva odbył wizytę na dworze wielkiego Akbara, jednak bez sukcesuGdy Robert de Nobili przystosował formy głoszenia Ewangelii do zwyczajów braminów (akomodacja) i zadeklarował się jako Bramin Sannjasi,pozyskał dla Kościoła tysiące członków kast wyższych; wydał też pierwszą gramatykę sanskrytu. W XVIIw. misjonarze dotarli do Tybetu
W Chinach rozkwit misji, głównie ojców portugalskich nastąpił z chwilą, gdy J. Rho i J.A. Schall zdobyli dzięki swym pracom mat.-astr. uznanie wśród uczonych chiń. i dostali się na dwór cesarski; W 2. poł. XVII w. święcenia kapłańskie przyjęli pierwsi j. pochodzenia chińskiego. Szczególne zasługi położył dla Kościoła w Chinach Matteo Ricci, który przystosowywał metody misyjne do chiń. zwyczajów i tradycji. Jego następców poddano ostrej krytyce, wywołując spór o akomodację, czyli o granice dostosowania metod ewangelizacji do kultury chrystianizowanych narodów; zakończył się on potępieniem akomodacji misyjnej w Kościele chiń. przez papieża.
Szczególnie szybko rozwijały się misje jezuickie w Ameryce Pd. i Środk, zwłaszca po nauczeniu się języka tubylców. Ignacio de Azevedo z pomocnikami zostali męczennikami jednak potem sytuacja się ustabilizowała. W Paragwaju (z ogromną liczbą prawie 114 tysięcy nawróconych Indian) Chile, Meksyku i Kalifornii powstały tzw. redukcje misyjne, czyli społeczności indiańskie żyjące wg zasad ewangelicznych, o modelu teokratycznym. Powtsały by chronić tubylców przed kolonizatorami i niewolnictwem. (zlikwidowane w poł. XVIII w. pod naciskiem Portugalii i Hiszpanii). Bracia Manuel da Nóbrega i José de Anchietazakładali miasta w Brazylii m. in., including São Paulo i Rio de Janeiro.
W 1549 do Japonii przybył Franciszek Ksawery. Dobre stosunki z chrześc. misjonarzami utrzymywał shōgun Nobunaga z rodu Oda, który rozpoczął proces jednoczenia J., niszczył także wielkie świątynie i klasztory buddyjskie. Jego następca, shōgun Toyotomi Hideyoshi, początkowo popierający chrześcijaństwo, 1587 wydał dekret nakazujący natychmiastowe opuszczenie J. wszystkim eur. misjonarzom. W latach 90. XVI w. uzyskano zgodę na ponowne osiedlenie się w Nagasaki 10 misjonarzy portugalskich. Jednocześnie shōgun, zaniepokojony ekspansją Portugalczyków, zezwolił na podjęcie działalności w J. misjonarzom hiszp. (1592 dominikanie, 1593 franciszkanie). W początkowym okresie misjonarze chrześc. nie nawiązywali w swej działalności do tradycyjnych obrzędów i miejscowych zwyczajów, obowiązywał także zakaz udzielania święceń Japończykom. Reorganizacji misji dokonał jezuita A. Valignano, wprowadzając m.in. nakaz głoszenia ewangelii w języku japońskim i przystosowania działalności misyjnej do tradycyjnej kultury japońskiej. Spory między misjonarzami hiszp. i portugalskimi, dotyczące m.in. metod akomodacyjnych, wywołały niechęć władców japońskich i w rezultacie przyczyniły się do prześladowania chrześcijan. W 1597 w Osace i Nagasaki ukrzyżowano 26 chrześcijan, 1622 dokonano masakry chrześcijan w Edo (Tokio). Shōgun Tokugawa Ieyasu wydał 1613 dekret nakazujący wydalenie z J. misjonarzy, zburzenie świątyń katol. i wprowadzający zakaz religii chrześcijańskiej. Mimo zakazu część chrześcijan kultywowała wiarę potajemnie. Ostatni misjonarze eur., przybyli potajemnie do J. 1643 (m.in. pol. jezuita W. Męciński, zamordowany 1643 w Nagasaki)
W Europie wielu j. zyskało rangę czołowych postaci oświecenia chrześc., jednocześnie zakon prowadził zacięty spór z gł. filozofami epoki (Wolter, D. Diderot), którzy uważali Tow. Jezusowe za ostoję wstecznictwa i podporę zwalczanego Kościoła. Te idee oraz konflikt z absolutystycznymi monarchiami eur. (likwidacja zakonu w Portugalii, Hiszpanii, Francji, 1759-67) doprowadziły 1773 do kasaty j. przez papieża Klemensa XIV.
Historia
Chociaż Towatzystwo nie powstał z myślą o walce z protestantyzmem (raczej do wali z islamem jako, że Hiszpania, z której wywodził się Loyola była przez wieki areną walki z tą religią), z czasem stali się głównym narządziem w rękach papieża do walki z Reformacją, prócz tego zajmowali się organizowaniem powszechnej edukacji na wszystkich szczeblach oraz pracy misyjnej w nowo powstających koloniach w Ameryce i Azji.
Jezuici w wielu państwach Europy (m.in. Hiszpania, Włochy, Polska) praktycznie stworzyli od podstaw nieistniejący wcześniej system powszechnego szkolnictwa podstawowego i średniego i w pełni go kontrolowali aż do likwidacji zakonu.
Działając w środowisku elit politycznych Francji, Portugalii i Hiszpanii pozyskali bardzo silny wpływ na kierunek rządów, wykorzystując czasami te wpływy do osłabiania konkurencyjnych zakonów, zwłaszcza Dominikanów, którzy wcześniej zajmowali analogiczne miejsce w strukturach władzy.
Działalność misyjna jezuitów w Ameryce Południowej spowodowała ostre konflikty jezuitów z lokalnymi władzami. Jezuici stosowali tu taktykę wkraczania na dziewicze tereny i prowadzenia tam działalności misyjnej przed przybyciem wojsk hiszpańskich, a następnie obronę autochtonicznej ludności przed niewolnictwem i skrajnym wyzyskiem. W końcu jednak Papież Urban VIII zabronił im tej działalności.
Rosnąca potęga zakonu jezuitów, wpływ na wychowanie młodzieży z wyższych sfer, walka z jansenizmem we Francji, spowodowały usunięcie ich z kilku krajów w drugiej połowie XVIII wieku. W 1773 papież Klemens XIV pod wpływem Burbonów zniósł oficjalnie Towarzystwo Jezusowe we wszystkich krajach. Caryca Katarzyna II Wielka, demonstrując swą niezależność pozwoliła garstce jezuitów pozostać na Litwie. W momencie kasaty jezuici liczyli 24 tysiące członków.Wielu jezuitów żyło w zachodnich prowincjach Rosji, na ziemiach polskich, zakon zdołał utrzymać swoją działalność po zdelegalizowaniu.
Po rewolucji francuskiej i upadku Napoleona w 1814 roku papież Pius VII formalnie przywrócił zakon do istnienia w całym świecie, w oparciu o istniejące już prowincje w Rosji, Wielkiej Brytanii, we Włoszech i w Stanach Zjednoczonych. Zakon długo nie odgrywał takiej roli, jak przed kasatą. Choć po wznowieniu działalności powrócili na dawne tereny misyjne, gdzie otwierali szkoły powszechne, zawodowe, gimnazja i uniwersytety; wspierali działalność organizacji kośc. Prawdziwy renesans zakonu nastąpił dopiero po II wojnie światowej, a szczególnie po Soborze Watykańskim II, który przywrócił mu dawne prawo do organizowania systemów edukacji i gromadzenia środków na działalność charytatywną.
Obecnie jezuici są ponownie jednym z najbardziej wpływowych i licznych zakonów w Kościele katolickim. Liczbę ich członków szacuje się na około 20 tys. Działają obecnie w ponad 114 krajach świata; posiadają własne uniwersytety, obserwatoria astronomiczne, instytuty geofizyczne, radiostacje, czasopisma, kilka szpitali, liczne szkoły średnie i podstawowe, rozgłośnie radiowe i telewizyjne.
Jezuici w Polsce
Do Polski sprowadził zakon biskup warmiński Stanisław Hozjusz, w roku 1564, fundując im znane kolegium w Braniewie. Przez wiele lat jezuici byli wyłącznymi nauczycielami i wychowawcami młodzieży polskiej, magnackiej i szlacheckiej. W 1579 jezuici powołali w Akademię Wileńską, w 1661 Akademię Lwowską. Zakon jezuitów odegrał wielką rolę w pierwszym okresie polskiego oświecenia. Stworzyli całą sieć szkół średnich i wyższych (kolegia), które po kasacie zakonu i utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej, stały się fundamentami budowy nowoczesnego systemu oświaty w Rzeczypospolitej.
Jezuici polscy: Jakub Wujek — tłumacz pierwszej katolickiej drukowanej Biblii w Polsce; Piotr Skarga Pawęski największy kaznodzieja polski; Maciej Sarbiewski największy łaciński poeta polski, zwany polskim Horacym; Franciszek Bohomolec, ojciec komedii polskiej; Adam Naruszewicz, biskup smoleński, potem łucki, historyk, poeta; poeta; Jan Paweł Woronicz, arcybiskup warszawski, prymas Królestwa Polskiego, kaznodzieja;
Na polu misji katolickich położyli szczególne zasługi: o.Mikołaj Smogulecki autor dzieł matematyczno-astronomicznych w języku chińskim; o. Michał Boym, autor pierwszej topografii i atlasu flory chińskiej; czy wreszcie bł. Jan Beyzym, apostoł trędowatych na Madagaskarze.
Polscy święci
Stanisław Kostka (patron Polski, Litwy,)
Andrzej Bobola (patron Polski, kolejarzy)
Zakon rozwinął się szczególnie za panowania Batorego, silnie oddziałując na szlachtę, gł. przez edukację w szkołach jezuickich oraz kaznodziejstwo. Pod koniec XVI w. doprowadzili do zawarcia unii Kościoła katol. z Cerkwią prawosł. w Rzeczypospolitej (unia brzeska 1596). W przedrozbiorowej Polsce zabiegali o obronę Kościoła przed wpływami szerzącej się reformacji, szczególnie w miastach pruskich i w Inflantach, Ważną rolę odegrały misje wędrowne prowadzone przez j. od XVI w. na terenach pozostających pod wpływami protestantyzmu lub prawosławia; we wsiach bardziej odległych od kościołów misje wiejskie odprawiano w zabudowaniach gospodarczych. Od Batorego aż do kasaty zakonu j. pełnili obowiązki kapelanów, kaznodziejów, spowiedników i wychowawców królewskich
Jezuici nie mają oficjalnego habitu. Intencją Loyoli było, by przystosowali ubiór do kraju w jakim aktualnie misjonowali.
Jezuici przez swych wrogów i katolickich i protestanckich oskarżani byli o działalność spiskową. Monita secreta, wydany (1614 Kraków) napisane przez Zahorowskiego, rzekomo pokazywało całą prawdę o jezuickich spiskach. W kościele katolickim niektórzy z jezuitów oskarża się o zbytni liberalizm zwłaszcza w takich sprawach jak aborcja, celibat księży, homoseksualizm, teologia liberalna.
9 jezuitów zostało przez Yad Vashem docenionych, za wysiłek i narażanie życia dla ratowania Żydów podczas Holokaustu.