Arkada - (łac. arcus - łuk), szereg łuków opartych na słupach lub filarach. Arkada znana jest od czasów starożytnego Rzymu, stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.
Apsyda (lub absyda) - w architekturze pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione addytywnie do bryły kościoła i otwarte do jego wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk. Występowała już w architekturze rzymskiej, stąd przejęta przez chrześcijaństwo.
Apsydy półkoliste występowały od wczesnego chrześcijaństwa do romanizmu. Gotyk stosował przeważnie wieloboczne zamknięcia naw, czasem są też określane mianem apsyd.
Mała absyda zwana jest apsydiolą.
Archiwolta - zdobione ornamentami, profilowane lico łuku, arkady, łuki zamykające portal, najczęściej bogato zdobione.
Attyka (franc. (étage) attique, z grec. Attikos) to górny element budynku w postaci ścianki, balustrady lub rzędu sterczyn osłaniający dach. Stosowana od starożytności (Grecja, Rzym), a także ponownie (w zmienionej formie) od XVI wieku. Charakterystyczna dla renesansowej architektury Polski i Czech. Bardzo rozbudowane formy przyjmowała zwłaszcza w manieryzmie (kamienica Celejowska w Kazimierzu Dolnym). Na Śląsku występuje odmiana attyki, charakterystyczna dla tego regionu - attyka śląska - o zakończeniu w formach półkoli, ćwierćkoli, np. attyka w kamienicy "Pod Złotą Koroną" przy Rynku nr 29 we Wrocławiu.
Kariatyda - podpora architektoniczna w formie postaci, najczęściej kobiecej, spełniająca funkcję kolumny podtrzymującej gzyms lub balkon czy belkowanie. Charakterystyczna zwłaszcza dla porządku jońskiego. Nazwa pochodzi od greckiego karyatides czyli "dziewczyny ze wsi Karyai". Chodzi tu o kobiety sprzedane w niewolę po zburzeniu sprzyjającej Persom wsi Karyai. Były one zmuszane do ciężkiej pracy. Najbardziej znanym przykładem kariatyd są rzeźby z Erechtejonu, przybytku kultu dwóch bogów: Ateny i Posejdona. Wznosił się on na północnym krańcu ateńskiego Akropolu. Męskim odpowiednikiem kariatydy jest atlant (inaczej atlas).
Herma (gr. Ἑρμῆς Hermes - dosł. Hermes, l.mn. Ἑρμαῖ Hermai) - element dekoracyjny w formie czworokątnego słupka zwężającego się do dołu, górą zakończonego popiersiem lub rzeźbą głowy. Początkowo (do V w. p.n.e.) forma stosowana w Grecji tylko dla przedstawienia Hermesa, przy czym na hermie umieszczano także wyobrażenie fallusa. Później przedstawiano w ten sposób także innych bogów i herosów. Popiersia ustawiane były wzdłuż dróg, na rogach ulic, przy bramach, w gimnazjonach, na granicach posiadłości itp. W malarstwie czarnofigurowym waz hermy służyły jako element dekoracyjny. Od IV w. p.n.e. przy wykorzystaniu hermy przedstawiano portrety sławnych ludzi np. parzyste hermy (czyli połączone tyłem głowy) Herodota i Tukidydesa. W starożytnym Rzymie parzyste hermy przedstawiały bogów np. Jowisza Termanalis, Sylwanusa. Hermy o małych rozmiarach służyły do wystroju wnętrz. W 415 p.n.e., tuż przed rozpoczęciem wyprawy sycylijskiej, nieznani sprawcy utrącili twarze niemal wszystkim hermom w Atenach. Wydarzenie to zostało uznane za element spisku przeciw demokracji, a podejrzenie o kierowanie spiskiem padło na Alkibiadesa, pomysłodawcę wyprawy na Sycylię.
Herma, to także rodzaj relikwiarza wykonanego z metalu w kształcie popiersia. Forma charakterystyczna dla średniowiecza
Boniowanie - dekoracyjne opracowanie krawędzi oraz lica ciosu kamieni podkreślające ich układ. Rozróżniamy następujące typy boniowania, w zalezności od:
układu rowków: płytowe, pasowe;
ukształtowania płyt: płaskie, wypukłe
faktury powierzchni: dzikie (rustyka), groszkowane, szlifowane, polerowane itp.
Technika była znana i stosowana w okresie starożytnego Rzymu. W średniowieczu stosowana była sporadycznie we francuskiej architekturze obronnej XII wieku. W okresie renesansu nastąpił jej rozwój. W tynku naśladowano wygląd muru z kamienia, przez wykonywanie profilowania naśladującego układ kamieni w murze, przy pomocy boni. Bonia to spoina podreślająca układ kamieni lub rowek w tynku nadający elewacji monumentalny charakter. Boniowane mogły być całe elewacje albo tylko cokoły, naroża ścian, pilastry, obramowania otworów, filary itp.
Spotykane są także elewacje zdobione metodą sgraffito, w którym obraz nadaje powierzchni muru wygląd ściany boniowanej (zamek w Pieskowej Skale).
Rustyka - sposób dekoracyjnego obrobienia kamieni, tak aby miały bardziej surowy wygląd ("na dziko"). W okresie renesansu zazwyczaj parter otrzymywał najsurowszą oprawę. Oprawa była charakterystyczna dla pałaców florenckich.
Intarsja to technika zdobnicza polegająca na tworzeniu obrazu przez wykładanie powierzchni przedmiotów drewnianych (zwłaszcza mebli) innymi gatunkami drewna, czasem podbarwianymi. Wstawki umieszcza się w miejscu usunietych fragmentów z powierzchni przedmiotu.
Technika znana już w starożytności, rozwinięta w okresie baroku i renesansu. Najstarszym zachowanym przedmiotem jest sarkofag z cedru z ok. 2000 r.p.n.e.
Fasada - efektowna elewacja budynku, o szczególnie dużej dekoracyjności, często nawet monumentalna, spełniająca funkcje reprezentacyjne wobec całego gmachu, a przez to wyróżniająca się spośród pozostałych elewacji. Zazwyczaj jest to elewacja przednia, jednak w budynkach narożnych mogą istnieć dwie fasady, a w wolno stojących nawet trzy lub wszystkie. Fasada, oprócz szczególnie bogatego zdobienia, może być wyposażona również w dodatkowe elementy architektoniczne, jak kolumny itp. a swoim charakterem nawiązywać do reprezentacyjnych budowli z minionych epok architektonicznych, często nawet antycznych. Może jednak przybierać także inną formę, np. posiadać charakter ultranowoczesny.
Fryz - środkowy, poziomy człon belkowania z reguły leżący między architrawem i gzymsem. Bardzo często zdobiony płaskorzeźbami, był jednym z najbardziej ozdobnych elementów antycznych świątyń.
W porządku doryckim fryz składał się z następujących na przemian po sobie metop i tryglifów (tzw. fryz metopowo-tryglifowy). W porządku jońskim mamy już do czynienia z fryzem ciągłym ozdobionym reliefem o tematyce mitologicznej, religijnej lub historycznej. Jednym z najwspanialszych przykładów fryzu ciągłego jest fryz z Partenonu.
Fryz to również poziomy pas zdobiący naczynia i malowidła lub ozdoba architektoniczna. Fryzy takie mogą składać się z powtarzających się motywów geometrycznych lub scen figuralnych.
Wyróżnia się też fryz arkadowy (lub arkadkowy, arkatura), który składa się z szeregu małych łuczków, najczęściej pod okapem frontowych elewacji. Jest on charakterystyczny dla architektury przedromańskiej i romańskiej. Stosowany też jako element dekoracyjny w wyrobach rzemieślniczych;
Krużganek - pojęcie architektoniczne - arkadowy, długi korytarz okalający przeważnie wewnętrzny dziedziniec. Pełnił funkcję komunikacyjną. Na ogół przykryty sklepieniem lub stropem. Budową i funkcją przypomina podcień, jednakże różni się od niego tym, że jest dostawiony do lica muru, podczas gdy podcień jest z nim równy. W średniowieczu stanowił część klasztoru lub zamku. W okresie renesansu w pałacach budowano krużganki wielokondygnacyjne. Z tego okresu pochodzą krużganki na Wawelu, w Baranowie Sandomierskim. Z czasów gotyku zachowały się krużganki np. na zamku w Lidzbarku Warmińskim. Przykładem krużganka okalającego kościół w okresie baroku są krużganki w Świętej Lipce.
Krypta jest to podziemna część budynku kościoła. Spełnia funkcje pochówkowe, a w kościołach wczesnośredniowiecznych była również miejscem przechowywania i eksponowania relikwii świętych.
Lizena - płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym. Ma znaczenie konstrukcyjne - występuje w miejscu narażonym na działanie rozporu (sił rozpierających) czyli w osiach, w których po stronie pomieszczenia przypadają łuki od sklepień. Lizena różni się od pilastra tym, że nie ma głowicy ani bazy. Układ lizen i rytm podziału pomieszczenia na przęsła zazwyczaj się pokrywa. Lizeny są charakterystyczne dla architektury romańskiej. W okresie wczesnoromańskim (XI - XII w.), w budownictwie z cegły występuje połączenie wąskich lizen prowadzonych przez całą wysokość budynku w połączeniu z arkaturą - tzw. lombardzki układ.
Loggia - termin w architekturze o kilku podobnych znaczeniach.
· współcześnie: to wnęka w zewnętrznej płaszczyźnie budynku, otwarta na zewnątrz, oddzielona drzwiami i oknem od pomieszczeń wewnętrznych, o funkcji zbliżonej do fukcji balkonu. Z balustradą ażurową lub pełną.
· historycznie:
Loggia może być jedno lub wielokondygnacyjna, otwarta lub zamknięta (przeszklona) Występowała w renesansie w budownictwie pałacowym np. zamek na Wawelu, zamek w Pieskowej Skale, w Baranowie Sandomierskim.
Ornament - w architekturze i sztuce plastycznej - pojedyncza ozdoba lub motyw zdobniczy z powtarzających się elementów. Mogą to być elementy geometryczne, roślinne, zwierzęce lub postaciowe.
Przez wieki każda kultura wprowadzała sobie właściwe zdobienia lub zapożyczała od innych kultur i przerabiała. Oto niektóre z nich: arabeska; astragal; anthemion; alagrek - rodzaj meandru; girlanda; meander; plecionka; rozeta; rocaille; wieloliść; wole oczy; woluta
Pilaster to ustawiony przy ścianie (lub w częściowo w nią wtopiony) filar, nieznacznie występujący przed lico ściany. Pełni on zarówno funkcję konstrukcyjną (podpora), jak też dekoracyjną (rozczłonkowuje ścianę). W starożytności pilastry występowały dużo rzadziej niż półkolumny i używane były głównie w architekturze rzymskiej. Podobnie jak kolumna składa się z głowicy (najczęściej w którymś z klasycznych porządków), gładkiego lub kanelowanego trzonu oraz czasami z bazy i cokołu.
Stosowano również pilastry zwielokrotnione (tworzyły je nałożone na siebie, coraz węższe pilastry).
Portyk (łac. porticus) - budynek na planie prostokąta z jednym lub kilkoma rzędami kolumn, które wspierały dach zamknięty z jednej strony ścianą. Czasami zdarzały się portyki kilkupiętrowe.
Portyk był bardzo często stosowany w architekturze rzymskiej. W ogólnym założeniu przypominał on greckie stoa i podobnie jak one miał za zadanie chronić części drewniane budowli oraz ludzi przed wpływami atmosferycznymi (np. deszczem).
Portyk to także otwarty ganek kolumnowy lub filarowy, który poprzedza wejście, tworząc główną część fasady budynku. Jeśli stanowi przód elewacji nazywa się go prostylem, a gdy jest w głębi budynku nosi miano in antis.
Portal to obramowanie wejścia do budynku lub ważnego wnętrza. Zazwyczaj bogato zdobione.
Ozdoba w zależności od epoki zróżnicowana pod względem architektonicznym. W starożytnej Grecji była to opaska, w Rzymie fryz, niekiedy portyk. W czasach romańskich portal stanowiła półkolista archiwolta z kilkoma rzędami łuków cofającymi się w głąb ściany i zamknięta tympanonem nad wejściem. Łuki były zazwyczaj pełne rzeźbiarskich ozdób. Podparcie łuków formowano w kształcie filarów, kolumn lub pilastrów. W okresie gotyku został zmieniony kształt archiwolty z półkolistego na ostrołukowy. Renesans i barok cechuje powrót do rozwiązań antycznych często wzbogaconych o rzeźby kariatyd, atlantów, herm. Po połączeniu z balkonem znajdującym się nad wejściem utworzono nową kompozycję dwukondygnacyjną.
We wnętrzach elementy dekoracyjne wykonywane były najczęściej w tynku, stiuku lub w drewnie (przy połączeniu z boazerią).
Przyczółek to:
skrajna podpora mostu lub wiaduktu. Często w znaczym stopniu ukryta pod warstwami ziemi,
element elewacji (frontonu) - okap na ścianie szczytowej dachu półszczytowego,
najwyższa, wsparta na belkowaniu część (fontowa lub tylna) świątyni greckiej. Najważniejszym elementem przyczółka był tympanon.
teren broniony za przeszkodą wodną.
Relief (płaskorzeźba) - kompozycja rzeźbiarska wykonana na płycie kamiennej, metalowej lub drewnianej z pozostawieniem na niej tła. Dzieło dwuwymiarowe. Pomimo że płaskorzeźby powstawały jako dekoracja architektoniczna, to często stanowią odrębne, pełnowartościowe dzieło sztuki.
W zależności od stopnia wypukłości relief określa się jako:
płaski (bas-relief) - płaskorzeźba wystaje nad powierzchnię mniej niż połową swej wypukłości
wypukły (haut-relief) - płaskorzeźba wystaje nad powierzchnię więcej niż połową swej grubości
wklęsły (wklęsłorzeźba) - płaszczyzna powierzchni wystaje powyżej wykonanej kompozycji
W zależności od techniki wykonania płaskorzeźby są:
rzeźbione
kute
odlewane
wykonywane chemigraficznie
Ryzalit - występ z lica w elewacji budynku w jego części środkowej, bocznej lub narożnej, prowadzony od fundamentów po dach. W rzucie poziomym może mieć kształt prostokąta lub półkola. Ryzality ożywiają elewację i zwiększają powierzchnię pomieszczeń. Popularne od renesansu w architekturze pałaców, później stosowane także przy budowie domów wielorodzinnych. Płaski, nieznacznie wystający przed lico sąsiadującej ściany ryzalit określany bywa jako pseudoryzalit. Silnie wysunięte i wyraźnie wyodrębnione partie budynku stanowią natomiast skrzydła.
Stiuk - mieszanina gipsu, wapienia i drobnego piasku lub pyłu marmurowego, łatwa do formowania, szybko twardniejąca. Często barwiona na różne kolory, nakładana na podłoże, gładzona i polerowana po wyschnięciu.
Gotowy stiuk często imitował marmur. Stosowany do wykonywania tynków, rzeźb pełnoplastycznych, płaskorzeźbionej dekoracji ściennej (sztukateria). Znany był w okresie starożytności (starożytny Rzym), wczesnego chrześcijaństwa, sztuce mauretańskiej, rozpowszechniony w czasach renesansu i baroku. Stanowił także podstawowy materiał w ornamentyce i architekturze Majów.
Wykusz: Nadwieszony na zewnętrznej ścianie budowli wielokątny lub czworokątny występ w formie dobudówki przeprutej szerokimi oknami, nakrytej osobnym dachem, poszerzający wnętrze, do którego przylega. Charakterystyczny dla świeckiej architektury (zamki, domy mieszczańskie) późnego średniowiecza, renesansu, manieryzmu, baroku, szczególnie w południowych Niemczech gdzie służył jako kaplica domowa.