INTELIGENCJA jest to, jeśli przyjmiemy znaczenie tego pojęcia w wymiarze socjol., warstwa społeczna występująca w społ. nowoczesnych,złożona z ludu wykształconych, zajmujących się zawodowo pracą umysłową, spełniających w społ. swoiste funkcje wynikające z kwalifikacji i umiejętności. Ta warstwa społeczna wykształciła się właściwie w końcu XIX
wieku i wywodziła się przede wszystkim z zubożałej szlchty, która w wyniku przemian gopodarczych musiała szukać innych źródeł dochodu. I odkąd zaczeła istnieć ta warstwa odtąd powstawały różne jej oceny , wizje, obrazy literackie , od pochwały , po opinie naganne i ośmieszające.
Nowelistyka i powieść pozytywizmu pokładała nadzieję w inteligencji polskiej , wręcz powierzała jej misję oświecenia polskiego ludu , niesienia mu pomocy inadziei.
W epoce „pracy u podstaw” kiedy to kładło się nacisk na konieczność należytego wykształcenia i oświecenia wszystkich grup społecznych , gdzie inteligencja miałaby krzewić wśród ludu świadomość narodową i walczyć z anafalbetyzmem powstała nowela Elizy Orzeszkowej „A...B...C”. Jest to opowiadanie zaadresowane do inteligencji , zawierające wyraźny nakaz podejmowania „pracy u podstaw”. Bohaterką jest młoda dziewczyna Joanna Lipska , która gnębiona uporczywą myślą , że jest mało użyteczna , że jest ciężarem dla BUNTU z radością przyjmuje propozycję kilku robotniczych rodzin by zajęła się ich dziećmi , by nauczyła je pisać i czytać.
Również piękny i niezapomniany utwór „Nad Niemnem” to przejaw warstwy inteligenckiej w życiu obywateli. Społeczeństwo wykształcone reprezentowane jest tam przez Benedykta Kaczyńskiego a także jego syna Witolda , który jako uczeń szkoły agronomicznej uczył chłopów nowych metod uprawy. Wpajanie im tego typu wiedzy miało na celu nie tylko polepszenie sytuacji gospodarczej , lecz także rozszerzenie wiedzy wśród ludu.
Potrzeba dążenia do oświaty również ukazana została przez Bolesława Prusa. „Lalka” - najdoskonalsze artystycznie i najgłebsze intelektualni dzieło polskiej prozy wiele poświęca polskiej inteligencji. Akcja utworu rozgrywa się w kręgach ludzi wykształconych. Prus ukazuje , że liczącą i posiadającą jakąś pozycje społeczną mają tylko i wyłącznie sfery inteligenckie. Główny bohater Wokulski jest zainteresowany nauką i dąży do zdobycia wykształcenia . Popiera równnież aspekty „pracy u podstaw” , dąży do dźwignięcia kraju z upadku gospodarczego. Nieobca jest mu także pomoc biednym i szacunek dla pracy.
Zadaniem literatury Młodej Polski było badanie rzeczywistości, odźwierciedlanie jej , przekazywanie wzorców ideowych i osobowych. Zadaniem pisarza było służba idei , służba społeczeństwu , a zarazem przewodzenie innym , wskazywanie dróg rozwoju. Takim celom służył motyw inteligencji , szeroko rozwinięty w „Ludziach bezdomnych” Stefana Żeromskiego.
Samotny bohater tej powieści doktor Tomasz Judym jest przedstawicielem inteligencji. Przy pomocy swej grupy społecznej pragnie dokonać szeregu zmian , które doprowadziłyby do polepszenia sytuacji ludzi pracujących. Doktor Judym z całym zapałem oddaje się tej pracy , zna bowiem doskonale położenie klasy robotniczej wyniszczonej przez głód, choroby, mieszkającej w okropnych warunkach .
Jednak w swej walce pozostaje samotny. Postanowienie Judyma o pracy na rzecz innych , często bardzo trudnej i bez widocznych skutków, umotywowane jest także jego pochodzeniem . Judym to inteligent rekrutujący się z niższych warstw społecznych z proletariatu. W dotychczasowej literaturze polskiej bohater inteligencki pochodził prawie zawsze ze szlachty. Wiązało się to z określonymi warunkami historyczno - politycznymi. Postacie inteligentów spoza tej strefy pojawiały się rzadko. Żeromski wprowadzając bohatera wywodzącego się z ploretariatu nadawał swej powieści nowy charakter.
Rozliczenie się z ideałami inteligencji polskiej , w których dominuje problematyka społeczna i moralna zobrazowana jest także w „Siłaczce” . Żeromski w swym utworze próbuje się rozliczyć z pozytywistycznym ideałem pracy u podstaw. Tytułowa „ siłaczka” to młoda nauczycielka , która zafascynowana szczytną misją walki z ciemnotą , panującą wśród najuboższych warst społecznych , wyjeżdza na wieś .
Stasin należy do pokolenia biednej inteligencji , działa w imię pięknego hasła i pięknej idei.Jej decyzja jest wynikiem wewnętrznego nakazu niesienia pomocy bliźnim. Szybko się okazuje jednak , że rzeczywistość przerasta siły młodego inteligenta Stanisława Bozowska umiera.
„Siłaczka” jest wyrazem tendencji antypozytywistycznych, które zaczęły narastać z początkiem lat 90 XIXw. Tytuł noweli stał się określeniem postawy życiowej , którą cechuje gotowość do poświęcenia swojego życia innym.
Zarówno Tomasz Judym jak i Stanisława Bozowska stanowią ten typ inteligencji polskiej , który za wszelką cenę stara się dążyć do polepszenia warunków życiowych klas robotniczych i chłopskich.
Jednak nie zawsze obraz inteligenta w literaturze polskiej był e tak pozytywny i przychylny. W polskiej twórczości literackiej można się bowiem doszukać obrazów bardziej krytycznych, w któtych bohater nie jest ani społecznikiem ani bojownikiem oświaty.
Taki przykład inteligenta doskonale zobrazowała Zofia Nałkowska w „Granicy”. Główny bohater Zeon Ziembiewicz to inteligent. Pochodzenia ziemiańskiego. Całe jego życie znalazło się pod wpływem tych właśnie dwóch klas społecznych. Jako student hołdował radykalnym poglądom , ostro przeciwstawiał się złu i niesprawiedliwości społecznej. Był jednostką myślącą , która nie akceptowała ziemiańskiego środowiska rodziny a co więcej , jednostką zdecydowaną na działanie. Niestety wyobrazenie jakie miał o sobie rozmijały się z jego czynami i rzeczywistością. Pomimo krytycznego nastawienia do obyczajowego schematu społeczeństwa ziemiańskiego praktycznie sam w nim pozostaje. Ani wykształcenie , ani pogarda dla przestarzałychprzekonań ziemiańskich nie powstrzymują młodego Ziembiewicza od czynów które jego morale i kariere stawiają w ostrej krytyce.
Powieść Zofii Nałkowskiej przedstawia więc historię zrujnowanego i przegranego inteligenta , który odegrał rolę zwykłego karierowicza w burżuazyjnym państwie. Kariera i postawa społeczna doprowadziły Zeona do stanowiska przezydenta miasta . jednak brak poszanowania dla warstwy inteligenckiej , a zarazem dla siebie doprowadziły go do śmierci.
W innym świetle stawia inteligencje Maria Dąbrowska. „Noce i Dnie” odźwierciedlają bardzo istotny proces społeczno- historyczny: utraty przez środowiska ziemiańskie dotychczasowej pozucji i rangi społecznej , nawet degradacji tej warstwy. Jest to okres przełomowy dla Polski : następuje rozwój miast, wzrasta ranga mieszczaństwa, zaś elita szlachty przekształciła się w ineligencję.
Taki typ bohatera reprezentowany jest przez Barbarę. Juz od wczesnych lat panieństwa przyzwyczajona była do towarzystwa składającego się głównie z młodej inteligencji. Dorastała ona wśród studentów, profesorów, inżynierów. Również jako dorosła kobieta pani Barbara często chodziła na zebrania na których dyskutowano o literaturze. Swoje intel.
zapały przenosiła ona również na życie codzienne. Jej jedynym celem życiowym stało się odpowiednie wykształcenie dzieci, czemu oddawała się z wielkim zapałem. Wierzyła, że poprawa bytu a także podniesienie morale narodu leży w polskiej inteligencji.
Motyw inteligencji był bardzo często poruszany w polskiej literaturze. Warstwa ta wykształciła się końcu XIX w. i odkąd się pojawiła wzbudzała ogólne zainteresowanie. Do niej zaliczyć możemy nauczycieli, prawników lekarzy,pisarzy i poetów. Można zatem powiedzieć iż bez względu na to którą z tych cech będzie reprezentowała inteligencja, literatura nadal będzie o nich wspominać, bo bez względu czy są lepsi lub gorsi są wartościowymi członkami naszego społeczeństwa.